تنبیه
اعیان ثابته و صور قدریه در مرتبۀ علم تفصیلی حق به وجود تبعی متحقق اند. و این اعیان یتکلمون بقول ثبوتی یستمعون بسمع ثبوتی؛ و أنها رائیة و مرئیة. و هر صورت قدری تعین اسمی از اسماء الهیه است؛ و متحقق است به تحقق اسماء الهیه در مقام ظهور اسماء؛ و کامن است در اسماء در مقام کمون اسماء در مقام اتحاد با ذات. و قیام اعیان به اسماء و قیام اسماء در مقام ظهور به ذاتْ قیام صدوری است، ولی به حسب تحلیل عقلی. و عجب آنکه در عین وجودْ متحقق به وجود واحدند. و هذا من الحکمة التی لا یمسّها إلا المطهّرون. درک این اصل و نیل به حقیقت آن صعب و مستصعب است. سرّ قدر در این مقام مکنون و مکتوم است. و معنای کلام معجز نظام صادر از مصدر عزت و ولایت که مروی است: السَّعادةُ و الشَّقاوةُ مخلوقَتانِ. أی مقدورتان و مقدّرتان. و مَن قدّره اللّه شقیاً، لا یصیر سعیداً؛ و بالعکس.
و اعلم بأن اللّه ذاالجلال قدقدر فی الصحف الأولی التی کان ستر
کتابمصباح الهدایة الی الخلافة والولایةصفحه 105 نقل منصوربن حازم، من أصحاب الإمام الصادق، علیه السلام، عنه:
إنَّ اللّه عزَّ و جلَّ خَلَقَ السَّعادةَ و الشَّقاوََةَ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ خَلْقَهُ. فَمَنْ عَلِمَهُ سَعیداً، لَمْ یُبْغِضْهُ أَبَداً؛ و إنْ عَمِلَ شَرَّاً، أَبْغَضَ عَمَلَهُ و لَمْ یُبْغ‍ضْهُ. و إنْ کان عَلِمَهُ شَقِیَّاً، لَمْ یُحِبَّهُ أَبَدَاً؛ و إنْ عَمِلَ صالحاً، أَحَبَّ عَمَلَهُ و أَبْغَضَهُ لِمَا یَصیرُ إلیه. فإذَا أَحَبَّ الله شَیْئاً، و لم یُبْغِضْهُ أَبَدَاً. و إذا أَبْغَضَ شیئاً، لَمْ یحِبَّهُ أَبَدَاً.
مراد از «علم» حق در این مقام، علم تفصیلی قدری (قَدَر أول) متأخر از قضاء (قضاء اول) است. و حق تعالی به حسب علم خود اشیا را به همان نحوی که به صور قدری تحقق دارند وجود داده است. أی، ما عامل معهم فی الإیجاد إلا بما علمهم: فمن عَلِمَه سعیداً أوجده؛ و من علمه شقیاً أیضاً أوجده. سعید و شقی در مقام ظهور خارجی امر تکوینی حق را اجابت نمودند؛ اما در مقام عمل و اطاعت امر تشریعی، برخی اطاعت کردند و برخی عصیان ورزیدند. شقی کسی است که از اطاعت حق سرباز می زند. و این عصیانِ منظم از شقی ناشی از ذات و جوهر اوست. و حق عالم بود به شقاوت شقی و او را ایجاد کرد. و احیاناً اگر مرتکب خیر شود، هویت او محبوب خداوند نیست، ولی عمل خیر او پسندیده است.
آنچه از توحید صدوق نقل شد دلالت دارد بر اینکه علم تابع معلوم است.
ابن عربی در «فص لوطی» گفته است:
فمن کان مؤمناً فی ثبوت عینه و حال عدمه، ظهر بتلک الصورة فی حال وجوده. و قد علم اللّه ذلک منه أَنه هکذا یکون؛ فلذلک قال: «و
کتابمصباح الهدایة الی الخلافة والولایةصفحه 106 هُوَ أَعْلَمُ بالمُهْتَدینَ. » فما قال مثل هذا، قال أیضاً: «ما یُبَدَّلُ القَوْلُ لَدَیَّ» لأن قولی علی حد علمی فی خلقی. «و مَا أنَا بِظَلَّامٍ لِلَعَبیدِ. » أی، ما قدّرت علیهم الکفر الذی یشقیهم، ثم طلبتهم بمالیس فی و سعهم أن یأتوابه.
با مرور دقیق در روایت مذکور از خاتم ولایت خاصۀ محمدیه، الإمام جعفرالصادق، علیه السلام، سرّی از اسرار قَدَر ظاهر می گردد. شیخ توضیحاً للمرام گوید:
بل ما عملناهم إلا بحسب ما علمناهم؛ و ما علمناهم إلا بما أعطونا من نفوسهم مماهم علیه. فإن کان ظلماً، فهم الظالمون. و قال تعالی: «و مَا ظَلَمَهُمُ اللّه و لَکِنْ أَنْفُسَهُم یَظْلِمونَ.»
خلاصه آنکه کفر و ایمان و سعادت و شقاوت ناشی از صورت قدر و ظهور علمی خلق در قَدَر اول است. و مؤید آن، کلام حضرت ختمی ولایت، امام صادق، علیه السلام، است که فرمود: إن اللّه عز وجل خلق السعادة و الشقاوة قبل أن بخلق خلقه. مراد از «خلقِ» اول تقدیر است؛ و «خَلَقَ» به معنای قَدَّر می باشد. و تتمۀ کلام امام، علیه السلام، آن است که فمن علمه اللّه سعیداً، لم یبغضه أبداً. یعنی، لا یصیر شقیاً. و صدور خطا از او، بر سبیل ندرت، ناشی از شقاوت او نیست. لکن اشقیا آنهایی هستند که بالذات به طرف شرور می روند؛ هر چند گاهی از آنها عمل خیر نیز ظاهر می شود؛ و آن عمل خیر خیر است، اگر چه از صاحب شقاوت ظاهر شود.
هستند از اشقیا که به عبادات شاقه و اعمال عبادی بسیار دشوار دست می زنند، ولی در مواقع امتحان تغییر رویه داده، و چنان منغمر در خواسته های نفس اماره می شوند که غیر واقف به اسرار حیرت می کند.
کتابمصباح الهدایة الی الخلافة والولایةصفحه 107 حضرت ابوالحسن، موسی بن جعفر، علیه السلام، از کلام معجز نظام نبوی، صلی اللّه علیه و آله، نقل فرمودند که فرمود: الشَّقِیُّ مَنْ شَقیَ فی بَطْنِ أُمِّهِ؛ و السَّعیدُ مَنْ سَعِدَ فی بَطْنِ أُمِّهِ. فقال:
الشَّقِیُّ مَن عَلِمَ الله و هُوَ فی بَطْنِ أُمِّهِ أَنَّه سَیَعْمَلُ أََعْمالَ الأشقیاءِ. و السَّعیدُ مَنْ عَلِمَ اللّه و هو فی بطن أُمِّهِ أَنَّهُ سَیعْمَلُ أَعْمالَ السُّعَداءِ.
در نبوی معروف، منقول در کتب متعدد، از اصحاب حدیث نقل شده است که حضرت ختمی مقام وقتی فرمودند: جَفَّت الأقلام و طویت الصحائف و مَا مِنْ نَسَمَةٍ کائنة إلی یوم القیامة إلا أنه کُتب مقعده من النار . . . صحابه گفتند: أفلا نتکل علی الکتاب و ندع العمل؟ قال، صلی اللّه علیه و آله: إعملوا؛ فکل میسّر لما خُلق له. و کلام معجز نظام سیدالساجدین، که نسبت قَدَر به عملْ نسبت روح است به جسد، تفسیر کلام نبوی است که إعملوا . . .
در علم قَدَری حق، اعیان قدریه به لسان استعداد ذاتی طلب وجود کردند، و حق به کلمۀ «کن» تکوینی درخواست آنها را اجابت فرمود. و وقتی در عالم شهادت مطلق ـ بعد از تنزلات کثیره ـ قرار گرفتند، امر تشریعی و تکالیف الهی را برخی قبول و برخی رد کردند. آنچه در روایات در این باب مذکور است دلالت بر این اصل دارد که خداوند سعادت و شقاوت را در دایرۀ تقدیر قرار داده است: إنَّ اللّه عزَّ و جَلَّ خَلَقَ السَّعَادَةَ و الشَّقَاوَةَ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ خَلْقَهُ. و این معنا منافات با اختیار ندارد؛ بلکه بر این اصل استوار است که نفوس انسانی تقسیم به اشقیا و سعدا شده اند؛ و مقدر تغییر
کتابمصباح الهدایة الی الخلافة والولایةصفحه 108 نپذیرد. امام صادق، علیه السلام، در روایت بعد از روایت مذکور فرموده است: إنَّ مَنْ عَلِمَهُ اللّه سَعیداً و إن ْ لَمْ یَبْق مِنَ الدُنیا إلّا فُواقَ ناقةٍ، خُتِمَ لَهُ بالسَّعادَةِ.
اکثر نفوس انسانی به سعادت گرایش دارند. سعید مطلق و شقی مطلق در مجموعۀ نظام بشری قلیل اند. فی حدیث الأوّل من «باب السعادة و الشقاوة»، المذکور فی کتاب التوحید للشیخ الأقدم، أعظم المحدثین حفظاً و أوثقهم درایة، رضی اللّه عنه، سأل السائل عن أبی عبداللّه، علیه السلام:
من أین لَحِقَ الشقاءُ أهلَ المعصیة حتی حَکم لهم فی علمه بالعذاب علی عملهم؟ فقال علیه السلام: عَلِمَ الله عزَّ و جلَّ أَنْ لا یَقُومَ أَحَدٌ مِنْ خَلْقِه بِحَقِّهِ؛ فَلَمَّا عَلِمَ بذلکَ، وَهَبَ لَأِهْلِ مَحَبَّتِهِ القُوَّةَ عَلَی مَعْرِِفَتِهِ، وَ وَضَعَ عَنْهُمْ ثِقْلَ العَمَلِ بِحَقیقَة ما هم أَهْلُهُ. وَ وَهَبَ لِأهْلِ المَعْصِیةِ القُوَّةَ عَلَی مَعصِیَتِهِمْ لِسَبْقِ عِلْمِهِ فیهم، و لَمْ یَمْنَعْهُمْ إطاقَهَ القَبُولِ مِنْهُ، لأنَّ عِلْمَه أَوْلَی بِحَقیقةِ التَّصْدیقِ؛ فَوَافَقْوا ما سَبَقَ لَهم فی عِلْمِهِ. و إنْ قَدَرُوا أنْ یَأْْتُوا خِلالاً، تُنْجِیهِِِم عَنْ مَعْصِیَتِهِ. و هو مَعْنَی «شاءَ ماشاءَ. » و هو سِرٌّ
«رحمت امتنانیه» یا رحمانیه در کلیۀ اشیا سریان دارد؛ و اصل فیض وجود و رحمت واسعه توقف بر عمل ندارد؛ و کریمۀ «کُلّاً نُمِدُّ هَؤُلاءِ و هَؤُلاءِ و مِنْ عَطَاءِ رَبِّکَ و مَا کانَ عَطاءُ رَبِّکَ مَحْظُوراً. » اشاره به رحمت امتنانیه دارد. رحمت رحیمیه، که از سوادن اسم «رحمان» است، خاص اهل طاعت است. و در این تبعیت رحیم از رحمان از اسراری نهفته است.
سعادت و شقاوت در علم قَدَری، قبل از خلق موجودات، در عین ثابت سعید و شقی کامن است؛ و بعد از تنزل از علم به عین، از کمون به ظهور آید؛ و عوامل و علل اعدادی مدخلیت در ظهور آنچه کامن است دارد. و هیچیک از این دو نحو از وجود تغییر نپذیرد؛ چه آنکه موازنه بین علم و عین امری واقعی است. اما اگر کسی
کتابمصباح الهدایة الی الخلافة والولایةصفحه 109 سؤال نماید چرا مخلوق قبل از تحقق خارجی و ظهور‍ِ فعلِ حاکی از سعادت و شقاوت به تعین سعید و شقی متعیَّن است. جواب آن است که خداوند عالم است به افاعیل عباد قبل از ظهور خارجی. این جواب جهت جلوگیری از انحراف سائل از واقع و گرایش او به جبر با تحیّر ذکر گردیده است، و گرنه اصل اشکال به جای خود باقی است. چه آنکه تفاوت اعیان به صورت علم قدری، و تفاوت طینتها قبل از ظهور خارجی، و تعین اعیان به اسماء مختلفه و متقابلۀ در مقام ظهور، سبب تفاوت در اعمال و افعال خارجی است؛ و المقدّر کائن: جفّت الأقلام و طویت الصحف. حاصل آنکه انسانها در صورت و تعین متفاوت اند؛ و به اعتبار باطن و تعین آنها به تعین اسماء و صفات، انقسامشان به سعید محض و شقی محض و برزخ بین این دو، امری اجتناب ناپذیر است. و إلی هذا أشار فی النبوی المعروف: النّاسُ مَعادِنَ کَمَعادِن الذَّهَبِ و الفِضَّةِ و دیگر معادن. شیخ اجل و سعدی آخرالزمان فرموده است:
«پرتو خورشید حسن بر همه تابد ولی سنگ به یک نوع نیست تا همه گوهر شود»
کتابمصباح الهدایة الی الخلافة والولایةصفحه 110