فصل سوم

‏‏فصل سوم‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏     ‏‏در حدیث است که چون نازل شد: ‏‏فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظیم،‏‎[1]‎‎ ‎‏رسول خدا فرمود: «این را در رکوع قرار دهید.» و چون نازل شد قول خدای‏‎ ‎‏تعالی: ‏‏سَبِّحِ اسْمِ رَبِّکَ الاَْعْلی،‏‎[2]‎‏ فرمود: «این را در سجود خود قرار‏‎ ‎‏دهید.»‏‎[3]‎

‏‏    ‏‏و در حدیث شریف ‏‏کافی‏‏ است که: «اول اسمی را که خداوند برای خود‏‎ ‎‏اتّخاذ فرمود «العلیّ» و «العظیم» بود.»‏‎[4]‎‏ و شاید «العلیّ» اول در اسماء ذاتیّه‏‎ ‎‏باشد، و «العظیم» اول در اسماء صفاتیّه.‏

‏‏    ‏‏و بدان که در سجود، چون سایر اوضاع صلاتی، هیئتی و حالی و ذکری‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏و سرّی است. و این امور برای کمّل طوری است که در این رساله بیان آن‏‎ ‎‏اشارت شده، و تفصیلاً بی تناسب است. و از برای متوسّطین هیئت آن ارائه‏‎ ‎‏خاکساری و ترک استکبار و خودبینی است. و اِرغام اَنف، که از مستحبّاب‏‎ ‎‏مؤکده بلکه ترک آن خلاف احتیاط است، اظهار کمال تخضّع و تذلّل و فروتنی‏‎ ‎‏است؛ و نیز توجه به اصل خویش و یادآوری از نشئه خود است. و رؤسای‏‎ ‎‏اعضای ظاهره، که مَحالّ ادراک و ظهور تحریک و قدرت است که همین هفت‏‎ ‎‏یا هشت عضو است، بر زمین مذلّت و مسکنت نهادنْ علامت تسلیم تامّ و‏‎ ‎‏تقدیم تمام قوای خود است و خارج شدن از خطیئۀ آدمیّه است. ‏

‏‏     و چون تذکّر این معانی در قلب قوی شد، کم کم قلب از آن منفعل شده‏‎ ‎‏حالی دست دهد که آن حالت فرار از خود و ترک خودبینی است؛ و نتیجۀ این‏‎ ‎‏حال، حصول حالت انس است؛ و دنبالۀ آن، خلوت تامّ حاصل شود و‏‎ ‎‏محبّت کلّی پیدا شود.‏

‏‏     و اما ذکر سجده، متقوّم از تسبیح که تنزیه از توصیف و قیام به امر است،‏‎ ‎‏یا تنزیه از تکثیر اسمائی است؛ یا تنزیه از توحید است؛ چه که توحید «تفعیل»‏‎ ‎‏است، و آن از کثرت به وحدت رفتن است؛ و این خالی از شائبۀ تکثیر و‏‎ ‎‏تشریک نیست؛ چنانچه توصیف به علوّ ذاتی و تحمید نیز خالی از شائبۀ این‏‎ ‎‏معانی نیست.‏

‏‏     و «العلیّ» از اسماء ذاتیّه است. و به حسب روایت ‏‏کافی‏‏، اوّل اسمی‏‎ ‎‏است که حق برای خود اتخاذ فرموده؛ یعنی، اول تجلّی ذات برای خود‏‎ ‎‏است. و عبد سالک چون از خود در این مقام فانی شد و ترک عالم و آنچه در آن‏‎ ‎‏است نمود، مفتخر به این تجلّی ذاتی شود. ‏

‏‏     و بدان که چون رکوعْ اول و سجودْ ثانی است، تسبیح و تحمید در آنها‏‎ ‎‏فرقها دارد. و نیز «ربّ» در آن دو مقام، فرق دارد؛ زیرا که «ربّ» چنانچه اهل‏‎ ‎‏معرفت گفته اند، از اسماء ذاتیّه و صفاتیّه و افعالیّه است به سه اعتبار.‏‎ ‎‏بنابراین، «ربّ» در ‏‏اَلْحَمْدُللّه رَبِّ الْعالَمین‏‏ از اسماء فعلیّه شاید باشد به مناسبت‏‎ ‎‏مقام قیام، که مقام توحید افعالی است؛ و در رکوع از اسماء صفاتیّه است به‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏مناسبت اینکه رکوع مقام توحید صفات است؛ و در سجود از اسماء ذاتیه‏‎ ‎‏است به مناسبت آن که سجود مقام توحید ذات است. و «تسبیح» و «تحمید»‏‎ ‎‏نیز در هر یک از مقامات واقع شد، مربوط به آن مقام است.‏‏^*‏‎[5]‎‏ ‏

‏‎ ‎

‏‎

‎