تنبیه ادبی

‏‏تنبیه ادبی‏

‏‏     ‏‏در تفاسیر متداوله که دیدیم، یا از آنها نقل شده، «دین» را به معنای جزا‏‎ ‎‏و حساب دانسته اند. و در کتب لغت نیز به این معنی ذکر شده، و به قول شعراء‏‎ ‎‏عرب استشهاد شده مثل قول شاعر: ‏‏وَاعْلَمْ بِاَنَّکَ ما تَدینُ تُدٰانُ.‏‎[1]‎‏ و قول‏‎ ‎‏منسوب به شهل بن ربیعة: ‏‏وَلَمْ یَبْقَ سِوَی العُدْوانِ، دِنّاهُمْ کَما دانوُا.‏‎[2]‎‏ و‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏گفته اند «دیّان»، که از اسماء الهیّه است، نیز به همین معنی است. و شاید‏‎ ‎‏مراد از «دین» شریعت حقّه باشد. و چون در روز قیامت آثار دین ظاهر گردد و‏‎ ‎‏حقایق دینیّه از پرده بیرون افتد، از این جهت آن روز را «روز دین» باید گفت؛‏‎ ‎‏چنانچه امروز «روز دنیا» است، زیرا که روز ظهور آثار دنیا است و صورت‏‎ ‎‏حقیقیّۀ دین ظاهر نیست. و این شبیه قول خدای تعالی است که می فرماید:‏‎ ‎‏وَ ذَکِّرْهُمْ بِاَیّامِ اللّه ؛‏‎[3]‎‏ و آن ایّامی است که حق تعالی به قهر و سلطنت با قومی‏‎ ‎‏رفتار کند.  و روز قیامت هم «یوم اللّه » است و هم «یوم الدّین» است، زیرا که‏‎ ‎‏روز ظهور سلطنت الهیّه و روز بروز حقیقت دین خدا است.‏

‏‏     قوله تعالی : ‏‏اِیّاکَ نَعْبُدُ وَ اِیّاکَ نَسْتَعین‏‏ بدان ای عزیز که چون بندۀ سالک در‏‎ ‎‏طریق معرفت تمام محامد و مدایح را مختص به ذات مقدّس حق دانست و‏‎ ‎‏قبض و بسط وجود را از او دانست و ازمّۀ امور را در اول و آخر و مبدأ و منتهی به‏‎ ‎‏ید مالکیّت او دانست و توحید ذات و افعال در قلبش تجلّی نمود، حصر‏‎ ‎‏عبادت و استعانت را به حق کند و جمیع دار تحقّق را طوعاً و کرهاً خاضع ذات‏‎ ‎‏مقدّس بیند و در دار تحقّق قادری نبیند تا اعانت را به او نسبت دهد. و این که‏‎ ‎‏بعضی از اهل ظاهر گفته اند حصر عبادتْ حقیقی است و حصر استعانت‏‎ ‎‏حقیقی نیست - زیرا که استعانت به غیر حق نیز می شود و در قرآن شریف نیز‏‎ ‎‏فرماید: ‏‏تَعاوَنُوا عَلَی البِرِّ وَ التَّقْوی‏‎[4]‎‏ و می فرماید: ‏‏اِسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ و الصَّلوة‏‎[5]‎‎ ‎‏و نیز معلوم است بالضّرورة که سیرۀ نبیّ اکرم و ائمّۀ هدی علیهم السلام و‏‎ ‎‏اصحاب آنها و مسلمین بر استعانت از غیر حق بوده در غالب امور مباحه، مثل‏‎ ‎‏استعانت به دابّه و خادم و زوجه و رفیق و رسول و اجیر و غیر ذلک - کلامی است‏‎ ‎‏با اسلوب اهل ظاهر. و اما کسی که از توحید فعلی حق تعالی اطلاع دارد و‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏نظام وجود را صورت فاعلیّت حق تعالی می بیند و ‏‏لا مُؤَثِّرَ فی الوُجُود‏‏ را یا‏‎ ‎‏برهاناً یا عیاناً یافته، با چشم بصیرت و قلب نورانی حصر استعانت را نیز‏‎ ‎‏حصر حقیقی داند و اعانت دیگر موجودات را صورت اعانت حق داند. و بنا به‏‎ ‎‏گفتۀ اینها، اختصاص محامد به حق تعالی نیز وجهی ندارد، زیرا که برای‏‎ ‎‏دیگر موجودات - بنابراین مسلک - تصرّفات و اختیارات و جمال و کمالی است‏‎ ‎‏که لایق مدح و حمدند؛ بلکه احیاء و اماته و رزق و خلقْ دیگر امور مشترک بین‏‎ ‎‏حقّ و خلق است. و این امور در نظر اهل اللّه شرک، و در روایات از این امور به‏‎ ‎‏شرک خفی تعبیر شده؛ چنانچه ادارۀ انگشتری برای یادماندن چیزی، از‏‎ ‎‏شرک خفی محسوب شده است.‏‎[6]‎

‏‏    ‏‏بالجمله، ‏‏اِیّاکَ نَعْبُدُ وَ اِیّاکَ نَسْتَعین‏‏ از متفرّعات ‏‏الحمدللّه ‏‏ است، که اشاره‏‎ ‎‏به توحید حقیقی است. و کسی که حقیقت توحید در قلب او جلوه ننموده و‏‎ ‎‏قلب را از مطلق شرک پاک ننموده، ‏‏ایّاک نَعْبد‏‏ او حقیقت ندارد، و حصر عبادت و‏‎ ‎‏استعانت را به حق نتواند نمود، و خدا بین و خدا خواه نخواهد بود. و چون‏‎ ‎‏توحید در قلب جلوه نمود، به اندازۀ جلوۀ آن، از موجودات منصرف و به عزّ‏‎ ‎‏قدس حقّ متعلّق شود تا آنجا که مشاهده کند که به اسم اللّه  ‏‏ایاک نعبد و ایاک‏‎ ‎‏نستعین‏‏ واقع شود؛ و بعضی از حقایقِ ‏‏اَنْتَ کَما اَثْنَیْتَ عَلیٰ نَفْسِک‏‎[7]‎‏ در قلب‏‎ ‎‏تجلی کند.‏

‏‎ ‎

‏‎

‎