فصل هشتم در بیان حضور قلب است

‏‏فصل هشتم در بیان حضور قلب است‏

‏‏  یکی از مهمّات آدابْ قلبیّه که شاید کثیری از آدابْ مقدّمۀ آن باشد و‏‎ ‎‏عبادت را بدون آن روح و روانی نیست و خود مفتاح قفل کمالات و باب‏‎ ‎‏الأبواب سعادات است و در احادیث شریفه از کمتر چیزی این قدر ذکر شده و‏‎ ‎‏به کمتر ادبی این قدر اهمّیّت داده شده، حضور قلب است. و ما گر چه در‏‎ ‎‏رسالۀ ‏‏سرّالصّلوة‏‎[1]‎‏ و هم در کتاب ‏‏اربعین‏‎[2]‎‏ از آن مستوفی یاد نمودیم و‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏درجات و مراتب آن را بیان نمودیم، لکن در این جا نیز برای تتمیم فائده و‏‎ ‎‏تحرّز از حواله ذکری از آن می نماییم.‏

‏‏     چنانچه سابق بر این ذکر شد، عبادات و مناسک و اذکار و اوراد در وقتی‏‎ ‎‏نتیجۀ کامله دارد که صورت باطنۀ قلب شود و باطن ذات انسان به آن مخمّر‏‎ ‎‏گردد و دل انسان صورت عبودیّت به خود گیرد و از خودسری و سرکشی بیرون‏‎ ‎‏آید. و نیز مذکور شد که از اسرار و فوائد عبادات یکی آن است که ارادۀ نفس‏‎ ‎‏قوی شود و نفس بر طبیعت چیره شود و قوای طبیعتْ مسخّرْ تحت قدرت و‏‎ ‎‏سلطنت نفس گردد و ارادۀ نفس ملکوتی در ملک بدن نافذ گردد، بطوری که‏‎ ‎‏قوا چون ملائکة اللّه نسبت به حق تعالی شوند که «عصیان آن نکنند لمحه ای،‏‎ ‎‏و عمل کنند به آنچه فرمان برای آنها صادر می شود.»‏‎[3]‎

‏‏    ‏‏و اکنون گوئیم که یکی از اسرار عبادات و فوائد مهمّه، که همه مقدّمۀ آن‏‎ ‎‏است، آن است که جمیع مملکت باطن و ظاهر مسخّر در تحت ارادۀ اللّه و‏‎ ‎‏متحرّک به تحریک اللّه شود و قوای ملکوتیّه و ملکیّۀ نفس از جنود اللّه شوند و‏‎ ‎‏همگی نسبت به حق تعالی سمت ملائکة اللّه را پیدا کنند. و این خود یکی از‏‎ ‎‏مراتب نازلۀ فنای قوا و ارادات است در ارادۀ حق. و کم کم نتایج بزرگ بر این‏‎ ‎‏مترتّب شود و انسان طبیعی الهی گردد و نفس ارتیاض بعبادت اللّه پیدا کند و‏‎ ‎‏جنود ابلیس یکسره شکست خورده منقرض شوند و قلب و قوای آن تسلیم حق‏‎ ‎‏شوند و اسلام به بعض مراتب باطنه در آن بروز کند. و نتیجۀ این تسلیم اراده‏‎ ‎‏به حق در دار آخرت آن شود که حق تعالی ارادۀ او را در عوالم غیب نافذ فرماید‏‎ ‎‏و او را مثل اعلای خود قرار دهد، و چنانچه خود ذات مقدّس هرچه را بخواهد‏‎ ‎‏ایجاد کند به مجرّد اراده موجود شود، ارادۀ این بنده را هم آن طور قرار دهد؛‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏چنانچه بعضی از اهل معرفت روایت نمودند از رسول اکرم صلّی اللّه علیه و‏‎ ‎‏آله راجع به اهل بهشت که ملکی می آید پیش آنها؛ پس از آن که اذن ورود‏‎ ‎‏می طلبد وارد می شود و نامه ای از جناب ربوبیّت به آنها می دهد بعد از آن که از‏‎ ‎‏خدای تعالی به آنها سلام ابلاغ نماید. و در آن نامه است برای هر انسانی که‏‎ ‎‏مخاطب به آن است: ‏

‏‏     ‏‏مِنَ الْحَیِّ القَیُّومِ الَّذی لاٰ یَموُتُ اِلَی الْحَیِّ القَیُّومِ الَّذی لاٰیَمُوتُ. اَمّا بَعْدُ،‏‎ ‎‏فَاِنّی اَقُولُ لِلشَّیْ ءِ کُنْ فَیَکُونُ. وَ قَدْ جَعَلْتُکَ تَقولُ لِلشَّیْ ءِ کُنْ فَیْکونُ. فقال صلی‏‎ ‎‏اللّه علیه و آله: فلا یَقولُ اَحَدٌ مِنْ اَهْلِ الجَنَّةِ لِلشَّیْ ءِ کُنْ اِلاّ وَ یَکُون.‏‎[4]‎

‏‏    ‏‏و این سلطنت الهیّه ایست که به بنده دهند از برای ترک ارادۀ خود و ترک‏‎ ‎‏سلطنت هواهای نفسانیّه و اطاعت ابلیس و جنود او. و هیچیک از این نتایج که‏‎ ‎‏ذکر شد حاصل نمی شود مگر با حضور قلب کامل. و اگر قلب در وقت عبادت‏‎ ‎‏غافل و ساهی باشد، عبادت او حقیقت پیدا نکند و شبه لهو و بازی است. و‏‎ ‎‏البته چنین عبادتی را در نفس به هیچ وجه تأثیری نیست و عبادت از صورت و‏‎ ‎‏ظاهر به باطن و ملکوت بالا نرود ـ چنانچه به این معنی در اخبار اشاره شده ـ و‏‎ ‎‏قوای نفس با چنین عبادتی تسلیم نفس نشوند و سلطنت نفس بر آنها بروز‏‎ ‎‏نکند و همینطور قوای ظاهره و باطنه تسلیم ارادۀ اللّه نگردد و مملکت در تحت‏‎ ‎‏کبریای حق منقهر نشود، چنانچه پر واضح است. و از این جهت است که‏‎ ‎‏می بینید در ما پس از چهل ـ پنجاه سال عبادت اثری حاصل نشده، بلکه روز‏‎ ‎‏به روز بر ظلمت قلب و تعصّی قوا افزوده می شود و آن به آن اشتیاق ما به‏‎ ‎‏طبیعت و اطاعت ما از هواهای نفسانیّه و وساوس شیطانیّه افزون گردد. اینها‏‎ ‎‏نیست جز آن که عبادات ما بی مغز و شرایط باطنه و آداب قلبیّۀ آن به عمل‏‎ ‎‏نمی آید، و الاّ به نصّ آیۀ مبارکۀ کتاب الهی: «نماز نهی از فحشاء و منکر‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏می نماید.»‏‎[5]‎‏ و البته این نهی نهی صوری ظاهری نیست؛ لابدّ باید در دل‏‎ ‎‏چراغی روشن شود و در باطن نوری فروزان شود که انسان را هدایت به عالم‏‎ ‎‏غیب کند و زاجر الهی پیدا شود که انسان را از عصیان و نافرمانی باز دارد.‏‎ ‎‏     و ما خود را در زمرۀ نمازگزارها محسوب می داریم و سالهای سال است‏‎ ‎‏اشتغال به این عبادت بزرگ داریم و در خود چنین نوری ندیدیم و در باطن‏‎ ‎‏چنین زاجر و مانعی برای ما پیدا نشده؛ پس وای به حال ما آن روزی که صور‏‎ ‎‏اعمال ما و صحیفۀ افعال ما را در آن عالم به دست ما دهند و گویند خود حساب‏‎ ‎‏خود را بکش؛‏‎[6]‎

‏‏ببین آیا چنین اعمالی قابل قبول درگاه است و آیا چنین‏‎ ‎‏نمازی با این صورت مشوّه ظلمانی مقرّب بساط حضرت کبریائی است؟ و آیا‏‎ ‎‏با این امانت بزرگ الهی و وصیّت انبیاء و اوصیاء باید اینطور سلوک کرد و‏‎ ‎‏اینطور دست خیانت شیطان رجیم را، که عدوّ اللّه است، به آن راه داد؟ و آیا‏‎ ‎‏نمازی که معراج مؤمن است و قربان متّقین است‏‎[7]‎‏ چرا باید شما را از ساحت‏‎ ‎‏مقدّس تبعید و از درگاه قرب الهی دور کند؟ آن روز آیا جز حسرت و ندامت و‏‎ ‎‏بیچارگی و بدبختی و خجلت و شرمساری چیزی نصیب ما می شود؟ حسرت‏‎ ‎‏و ندامتی که در این عالم شبیه ندارد؛ خجلت و شرمساری که نظیرش را تصوّر‏‎ ‎‏نمی توانیم کرد. حسرتهای این عالم هرچه باشد مشوب به هزار طور امیدها‏‎ ‎‏است، و شرمساری های اینجا سریع الزّوال است، بخلاف آنجا که روز بُروز‏‎ ‎‏حسرت و ندامت است؛ چنانچه حق فرماید: ‏‏وَ اَنْذِرْهُمْ یَوْمَ الْحَسْرَةِ اِذْ قُضِیَ‏‎ ‎‏اْلاَمْر.‏‎[8]‎‏ امر گذشته را نتوان جبران نمود و عمر تلف شده را نتوان برگرداند ـ ‏‏یا‏‎ ‎‏حَسْرَتا عَلیٰ مٰا فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللّه .‏‎[9]‎

‏
‏‎

‎‏    ‏‏ای عزیز، امروز روز مهلت و عمل است؛ انبیاء آمدند و کتابها آوردند و‏‎ ‎‏دعوتها نمودند با این همه تشریفات و این همه تحمّل رنج و تعب که ما را از‏‎ ‎‏خواب غفلت بیدار و از سکر طبیعت هوشیار کنند و ما را به عالم نور و نشئۀ‏‎ ‎‏بهجت و سرور رسانند و به حیات ابدی و نعمتهای سرمدی و لذّتهای‏‎ ‎‏جاویدانی رسانند و از هلاک و شقاوت و نار و ظلمت و حسرت و ندامت رهایی‏‎ ‎‏دهند؛ تمام اینها برای خود ما بدون این که برای آنها نتیجه ای حاصل شود و آن‏‎ ‎‏ذوات مقدّسه احتیاجی به ایمان و اعمال ما داشته باشند؛ با این وصف در ما به‏‎ ‎‏هیچ وجه اثری نکرد و شیطان مسامعِ قلب ما را چنان گرفته و سلطنت بر باطن‏‎ ‎‏و ظاهر ما همچو پیدا کرده که هیچ یک از مواعظ آنها را در ما اثری حاصل‏‎ ‎‏نشود، بلکه هیچ یک از آیات و اخبار به گوش قلب ما نرسد و از ظاهر گوش‏‎ ‎‏حیوانی تجاوز نکند.‏

‏‏     بالجمله، ای قاری محترم که این اوراق را مطالعه می کنی، مثل‏‎ ‎‏نویسنده خالی از همۀ انوار و تهی دست از همۀ اعمال صالحه و گرفتار هواهای‏‎ ‎‏نفسانیّه مباش؛ تو به حال خود رحمی کن و از عمر خود نتیجه ای حاصل کن؛‏‎ ‎‏دقت در حال انبیاء و اولیاء کمّل کن و اشتهاهای کاذب و وعده های شیطان را‏‎ ‎‏پشت پا زن؛ مغرور گول شیطان مباش و فریب نفس امّاره مخور که تدلیس‏‎ ‎‏اینها بسیار دقیق است و هر امر باطلی را به صورت حق به انسان تعمیه می کنند‏‎ ‎‏و انسان را فریب می دهند. گاهی به امید توبه در آخر عمر انسان را به شقاوت‏‎ ‎‏می کشانند، با آن که توبه در آخر عمر و تراکم ظلمات معاصی و بسیاری‏‎ ‎‏مظالم عباد و حقوق اللّه امری است بسیار صعب و مشکل. امروز که ارادۀ‏‎ ‎‏انسان قوّت دارد و قوای جوانی برقرار است و درخت معصیت برومند نیست و‏‎ ‎‏سلطنت شیطان در نفس مستحکم نشده و نفس جدید العهد به ملکوت و قریب‏‎ ‎‏الافق به فطرت اللّه است و شرایط حصول و قبول توبه سهل است،‏‎ ‎‏نمی گذارند انسان قیام به توبه کند و این درخت سست را ریشه کن و سلطنت‏‎ ‎‏غیر مستقلّ را منقرض نماید، وعدۀ ایّام پیری را می دهند که بعکس این، ارادۀ‏‎ ‎‏ضعیف و قوا ناتوان و درخت معاصی گوناگون کهن و برومند و سلطنت ابلیس‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏در ظاهر و باطن مستقل و مستقرّ شده و الفت به طبیعت شدید و بُعد از ملکوت‏‎ ‎‏زیاد و نور فطرت خاموش و منطفی گردیده و شرایط توبه سخت و ناگوار شده‏‎ ‎‏است؛ این نیست جز غرور.‏

‏‏     و گاهی به وعدۀ شفاعت شافعین علیهم السلام انسان را از ساحت‏‎ ‎‏قدس آنها دور و از شفاعت آنها مهجور می نمایند، زیرا که انغمار در گناهان‏‎ ‎‏کم کم قلب را سیاه و منکوس کند و انسان را به سوء عاقبت منجرّ نماید. و‏‎ ‎‏طمع شیطان از انسان دزدیدن ایمان است؛ دخول در گناهان را مقدّمۀ آن قرار‏‎ ‎‏می دهد تا به نتیجۀ مطلوبه برسد. انسان اگر طمع شفاعت دارد، باید در این‏‎ ‎‏عالم با سعی و کوشش رابطۀ بین خود و شفعای خود را حفظ کند و قدری تفکّر‏‎ ‎‏در حال شافعان محشر نماید که حال آنها در عبادت و ریاضت به کجا رسیده‏‎ ‎‏بود. فرضاً که شما با ایمان از دنیا بروید، ولی اگر بار گناهان و مظالم سنگین‏‎ ‎‏باشد ممکن است در عذابهای گوناگون برزخ و قبر از شما شفاعت نشود؛‏‎ ‎‏چنانچه از حضرت صادق منقول است که «برزخ شما با خودتان است.»‏‎[10]‎‏ و‏‎ ‎‏عذابهای برزخ طرف قیاس با عذابهای این جا نیست، و طول مدّت برزخ را‏‎ ‎‏جز خدا کسی نداند، شاید میلیون میلیونها سال طول کشد. و ممکن است در‏‎ ‎‏قیامت نیز پس از مدّتهای طولانی و عذابهای گوناگون طاقت فرسا شفاعت‏‎ ‎‏نصیب ما شود، چنانچه در احادیث نیز این معنی وارد است.‏‎[11]‎

‏‏    ‏‏پس، غرور شیطان انسان را از عمل صالح باز دارد و انسان را یا بی‏‎ ‎‏ایمان یا با بارهای سنگین از دنیا ببرد و به شقاوت و بدبختی گرفتار کند. و‏‎ ‎‏گاهی با وعدۀ رحمت واسعۀ ارحم الرّاحمین دست انسان را از دامن رحمت‏‎ ‎‏کوتاه کند؛ غافل از آن که این همه بعث رسل و ارسال کتب و فرو فرستادن‏‎ ‎‏فرشتگان و وحی و الهام به پیغمبران و راهنمایی طریق حق، از رحمت ارحم‏‎ ‎‏الرّاحمین است. عالم را رحمت واسعۀ حق فرو گرفته و ما در لب چشمۀ‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏حیوان از تشنگی به هلاکت می رسیم.‏

‏‏     بزرگتر رحمتهای الهی قرآن است؛ تو اگر به رحمت ارحم الرّاحمین‏‎ ‎‏طمع داری و آرزوی رحمت واسعه داری، از این رحمت واسعه استفاده کن.‏‎ ‎‏طریق وصول به سعادت را باز نموده و چاه را از راه روشن فرموده. تو خود به‏‎ ‎‏پای خود در چاه می افتی و از راه معوج می شوی، رحمت را چه نقصانی‏‎ ‎‏است؟ اگر ممکن بود طریق خیر و سعادت را به مردم به طور دیگر نشان‏‎ ‎‏بدهند، می دادند، به موجب وسعت رحمت؛ و اگر ممکن بود اکراهاً مردم را‏‎ ‎‏به سعادت برسانند می رساندند؛ لکن هیهات! راه آخرت راهی است که جز‏‎ ‎‏با قدم اختیار نمی توان آن را پیمود؛ سعادت با زور حاصل نشود؛ فضیلت و‏‎ ‎‏عمل صالح بدون اختیارْ فضیلت نیست و عمل صالح نمی باشد؛ و شاید‏‎ ‎‏معنی آیۀ شریفۀ ‏‏لا اِکْراهَ فِی الدّین ‏‏نیز همین باشد.‏

‏‏     بلی، آنچه در آن، اِعمال اکراه و اجبار می توان نمود صورت دین الهی‏‎ ‎‏است نه حقیقت آن. انبیاء علیهم السلام مأمور بودند که صورت را با هر طور‏‎ ‎‏ممکن است تحمیل مردم کنند تا صورت عالم صورت عدل الهی شود و مردم‏‎ ‎‏را ارشاد به باطن نمایند تا مردم به قدم خود آن را بپیمایند و به سعادت برسند.‏‎ ‎‏     بالجمله، این نیز از غرور شیطان است که دست انسان را با طمع‏‎ ‎‏رحمت از رحمت کوتاه کند.‏

‏‏ ‏

‏‎ ‎

‏‎

‎