فصل دوم

‏‏فصل دوم‏

‏‏ ‏

‏‏     یکی از مهمّات آداب نیّت، که از مهمّات جمیع عبادات است و از‏‎ ‎‏دستورات کلّیۀ شامله است، «اخلاص» است. و حقیقت آن، تصفیه نمودن‏‎ ‎‏عمل است از شائبۀ غیر خدا، و صافی نمودن سرّ است از رؤیت غیر حق‏‎ ‎‏تعالی در جمیع اعمال صوریّه و لُبّیّه و ظاهریّه و باطنیّه. و کمال آن، ترک غیر‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏است مطلقاً و پا نهادن بر انّیّت و انانیّت و غیر و غیریّت است یکسره. قال‏‎ ‎‏تعالی: ‏‏اَلا للّه الدّینُ الْخالِص.‏‎[1]‎‏ ‏‏(خدای تعالی اختیار فرموده برای خویش دین‏‎ ‎‏خالص را.) و اگر یکی از حظوظ نفسانیّه و شیطانیّه در دین باشد، خالص‏‎ ‎‏نخواهد بود؛ و آنچه خالص نیست، حق تعالی اختیار نفرموده؛ و آنچه شائبۀ‏‎ ‎‏غیریّت و نفسانیّت دارد از حدود دین حق خارج است.‏

‏‏     و قال تعالی: ‏‏وَما اُمِرُوا اِلاّ لِیَعْبُدُوا اللّه مُخلِصینَ لَهُ الدّین.‏‎[2]‎

‏‏    ‏‏و قال تعالی: ‏‏مَنْ کانَ یُریدُ حَرْثَ الدُّنْیا نُؤْتِهِ مِنْها وَ مالَهُ فِی الاْخِرَةِ مِنْ‏‎ ‎‏نَصیبٍ.‏‎[3]‎

‏‏    ‏‏و قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله ـ علی ما نُقِل: ‏‏اِنَّما لِکُلّ امْرِءٍ مانَوی:‏‎ ‎‏فَمَنْ کان هِجْرَتُهُ اِلی اللّه وَ رَسُولِهِ، فَهِجْرَتُهُ اِلی اللّه وَ رَسُولِهِ؛ وَ مَنْ کان هِجْرَتُهُ اِلی‏‎ ‎‏دُنیا یُصیبُها اَوْ اِمْرَئَةٍ یَنْکَحُها، فَهِجْرَتُهُ اِلی ما هاجَرَ اِلَیه.‏‎[4]‎

‏‏    ‏‏و قال تعالی: وَ مَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهاجِراً اِلَی اللّه وَ رَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ المَوْتُ‏‎ ‎‏فَقَدْ وَقَعَ اَجْرُهُ عَلَی اللّه .‏‎[5]‎‏ و این آیۀ شریفه ممکن است متکفّل جمیع مراتب‏‎ ‎‏اخلاص باشد: یکی هجرت صوری که به بدن واقع شود. و این هجرت اگر‏‎ ‎‏خالص برای خدا و رسول نباشد، بلکه برای حظوظ نفسانی باشد، هجرت‏‎ ‎‏الی اللّه و رسوله نیست. و این مرتبۀ اخلاص صوری فقهی است. ‏

‏‏     و دیگر، هجرت معنوی و مسافرت باطنی است که مبدأ آن، بیت مظلمۀ‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏نفس است؛ و غایت آن، خدای تعالی و رسول او است که آن هم به حق‏‎ ‎‏برگردد، زیرا که رسول بماهو رسول استقلال ندارد، بلکه آیت و مرآت و‏‎ ‎‏نماینده است؛ پس هجرت به او هجرت به حق است (حبّ خاصان خدا حبّ‏‎ ‎‏خدا است.)‏‎[6]‎

‏‏    ‏‏پس، محصّل معنای آیۀ شریفه، به حسب این احتمال، آن است که‏‎ ‎‏کسی که به مهاجرت معنوی و سفر قلبی عرفانی از بیت نفس و منزل انانیّت‏‎ ‎‏خارج شد و مهاجرت الی اللّه کرد بدون دیدن خود و نفسانیّت و حیثیّت خود،‏‎ ‎‏جزای او با حق تعالی است. و اگر سالک در سلوک الی اللّه یکی از حظوظ‏‎ ‎‏نفسانیّه را طالب باشد، ولو وصول به مقامات بلکه گرچه وصول به قرب حق‏‎ ‎‏که برای رسیدن خود به قرب حق باشد، این سلوک الی اللّه نیست؛ بلکه سالک‏‎ ‎‏خارج از بیت نشده، بلکه مسافر در جوف بیت است از گوشه ای به گوشه ای و‏‎ ‎‏از زاویه ای به زاویه ای .‏

‏‏     پس، سفر اگر در مراتب نفس شد و برای رسیدن به کمالات نفسانیّه،‏‎ ‎‏سفر الی اللّه نیست بلکه من النّفس الی النّفس است؛ ولی سالک را برای سفر‏‎ ‎‏الی اللّه این سفرْ ناچار پیش آمد کند. و جز کمّل از اولیاء علیهم السلام نتواند‏‎ ‎‏کسی سفر ربّانی بی سفر نفسانی کند؛ فقط این شأن برای کمّل است؛ و شاید‏‎ ‎‏آیۀ شریفۀ ‏‏سَلامٌ هِیَ حَتّی مَطْلَعِ الْفَجْر‏‏1/248‏‏ اشاره به این سلامت از تصرّفات‏‎ ‎‏شیطانی و نفسانی باشد در جمیع مراتب سیر در لیالی مظلمۀ طبیعت، که برای‏‎ ‎‏کمّل لیلة القدر است تا طلوع فجر یوم القیمة، که برای کمّل رؤیت جمال‏‎ ‎‏احدیّت است. و امّا غیر آنها، در جمیع مراتب سیر به سلامت نیستند، بلکه‏‎ ‎‏در اوائل امر هیچ سالکی از تصرّفات شیطانیّه خارج نیست.‏

‏‏     پس، معلوم شد که این مرتبۀ از اخلاص ـ که سلامت از اول مرتبه سیر‏‎ ‎‏الی اللّه تا آخر مراتب آن که حصول موت حقیقی است بلکه تا پس از حیات‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏ثانوی حقّانی که صحو بعد المحو است ـ برای اهل السّلوک و متعارف از‏‎ ‎‏اصحاب معرفت و ریاضت دست ندهد. و علامت این نحو از خلوص آن‏‎ ‎‏است که غوایت شیطان را در آنها راهی نیست و طمع شیطان از آنها یکسره‏‎ ‎‏بریده است؛ چنانچه در آیۀ شریفه فرماید از قول آن پلید: ‏‏فَبِعِزَّتِکَ لاُغْوِیَنَّهُمْ‏‎ ‎‏اَجْمَعینَ اِلاّ عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخلَصین.‏‎[7]‎‏ و در اینجا اخلاص به عین عبد نسبت‏‎ ‎‏داده شده نه به فعل عبد؛ و این مقامی است بالاتر از اخلاص در عمل. و شاید‏‎ ‎‏حدیث معروف نبوی که می فرماید: ‏‏مَنْ اَخْلَصَ للّه اَرْبَعینَ صَبٰاحاً جَرَتْ یَنابیعُ‏‎ ‎‏الْحِکْمَةِ مِنْ قَلْبِهِ علی لِسٰانِهِ.‏‎[8]‎‏ مراد جمیع مراتب اخلاص باشد؛ یعنی،‏‎ ‎‏اخلاص عملی و صفتی و ذاتی. و شاید هم ظهور در اخلاص ذاتی داشته‏‎ ‎‏باشد که مراتب اخلاص دیگر از لوازم او است.‏

‏‏     و شرح این حدیث شریف و بیان مقصود از «ینابیع الحکمة» و کیفیّت‏‎ ‎‏جریان آن از قلب به لسان، و مدخلیّت خلوص در این جریان، و خصوصیّت‏‎ ‎‏«اربعین صباح»، از نطاق بیان در این رساله خارج است و محتاج به رساله ای‏‎ ‎‏جداگانه است. و رسالۀ معروف به ‏‏تحفة الملوک فی السّیر و السلوک ‏‏ منسوب به‏‎ ‎‏عارف باللّه مرحوم بحر العلوم است که عمده نظرش شرح این حدیث شریف‏‎ ‎‏است. و آن رساله لطیفه ای است، گرچه خالی از بعض مناقشات نیست؛ و‏‎ ‎‏لهذا بعضی آن را از آن بزرگوار نمی دانند؛ بعید هم نیست.‏

‏‎ ‎

‏‎

‎