تنبیه

‏‏تنبیه‏

‏‏     ‏‏در لفظ و اشتقاق و معنی «عالَمین» اختلاف عظیم واقع است. چنانچه‏‎ ‎‏بعضی گفته اند «عالمین» جمع است و مشتمل بر جمیع اصناف خلق است از‏‎ ‎‏مادّی و مجرّد؛ و هر صنفی خود عالمی است. و این جمع از جنس خود مفرد‏‎ ‎‏ندارد و این قول مشهور است. ‏

‏‏     و بعضی گفته اند که «عالَم»، به فتح لام، اسم مفعول و «عالِم»، به‏‎ ‎‏کسر، اسم فاعل است؛ و «عالَمین» به معنای «معلومین» است و این قول‏‎ ‎‏علاوه بر آنکه خود فی حدّ نفسه بی شاهد و بعید است، اطلاق «ربّ‏‎ ‎‏المعلومین» بسیار بارد و بی مورد است.‏

‏‏     و اشتقاق آن را بعضی از «علامت» دانسته اند. و در این صورت بر تمام‏‎ ‎‏موجودات اطلاق شود، زیرا که همه علامت و نشانه و آیۀ ذات مقدّسند. و‏‎ ‎‏«واو» و «نون» به اعتبار اشتمال بر ذوی العقول  و تغلیب آن است بر دیگر‏‎ ‎‏موجودات. ‏

‏‏    و بعضی او را مشتق از «علم» دانسته اند. و در هر صورت، اطلاق آن بر‏‎ ‎‏جمیع موجودات صحیح است، چنانچه اطلاق بر ذوی العقول نیز وجیه‏‎ ‎‏است. ولی «عالَم» اطلاق بر «ماسوی اللّه » شود؛ و بر هرصنف و هر فرد نیز‏‎ ‎‏گاه اطلاق شود. و اگر آن کس که «عالم» را بر هر فرد و صنف اطلاق کند از‏‎ ‎‏اهل عرف و لغت باشد، به اعتبار آنکه هر فردی علامت ذات باری است ـ ‏‏و‏‎ ‎‏فی کُلِّ شَیْ ءٍ لَهُ آیَةٌ.‏‎[1]‎‏ و اگر عارف الهی باشد، به اعتبار آنکه هر موجودی‏‎ ‎‏ظهور اسم جامع و مشتمل کلّ حقایق است به طریق ظهور احدیّت جمع و‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏سر وجود؛ و از این جهت تمام عالم را و هر جزئی از آن را اسم اعظم به مقام‏‎ ‎‏احدیّت جمع ممکن است دانست؛ والاَسماءُ کُلُّها فی الکُلِّ وَکذا الآیات.‏‎ ‎‏     و بنابر آنچه ذکر شد، ایراد فیلسوف عظیم الشّأن صدر الملّة و الدّین‏‎ ‎‏قدّس سرّه بر مثل بیضاوی وارد است؛ زیرا که آنها ذوق این مشرب نکرده اند،‏‎ ‎‏و اما در مسلک اصحاب عرفان صحیح نیست. و چون کلام بیضاوی در این مقام و‏‎ ‎‏کلام فیلسوف مذکور طولانی است، ذکر آن نشد؛ هر کس مایل است، به‏‎ ‎‏تفسیر سورۀ «فاتحۀ» مرحوم فیلسوف مذکور رجوع کند. ‏

‏‏     و «ربّ» اگر از اسماء صفات باشد به معنی «مالک» و «صاحب» و اشباه‏‎ ‎‏آن مراد از «عالمین» جمیع ما سوی اللّه ممکن است باشد؛ چه موجودات عالم‏‎ ‎‏ملک باشد یا موجودات مجرّدۀ غیبیّه. و اگر از اسماء افعال باشد ـ که شاید‏‎ ‎‏ظاهرتر همین است ـ مراد از «عالمین» عالم ملک است فقط؛ زیرا که «ربّ»‏‎ ‎‏در آن وقت به معنی «مربّی» است؛ و این معنا تدریج لازم دارد و عوالم مجرّده‏‎ ‎‏از تدریج زمانی منزّه هستند. گرچه نزد نویسنده به یک معنی روحِ «تدریج» در‏‎ ‎‏عالم «دهر» متحقّق است؛ و به همان معنی اثبات حدوث زمانی، به معنی‏‎ ‎‏روح زمان و دهریّتِ تدریج، در عوالم مجرّده نیز کردیم؛ و در مسلک عرفانی‏‎ ‎‏نیز حدوث زمانی را برای جمیع عوالم ثابت می دانیم، اما نه به آن طور که در‏‎ ‎‏فهم متکلّمین و اصحاب حدیث آید.‏

‏‎ ‎

‏‎

‎