در زمان قبل از مشروطه قانون مدون دولتی و مردمی نبود. سلاطین و حکام و والی ها و امرا به اراده و نظر خود حکومت می کردند. یکی از وسایل تنبیه کردن در آن زمان فلک بود. پای مردم را فلک می کردند و با ترکه شاخه ای از درختهای بزرگ فردی را که زندانی می شد، پایش را خلیلی می کردند. خلیلی قطعۀ چوبی ضخیم بود و چند جا برای پا داشت. پای محبوس را در آنجا قرار می دادند و در آخر خلیلی روی تخته آهن را قفل می کردند و محبوس موقع وضو و نماز و غیره آزاد می شد و باقی اوقات زیر نظر حاکم وقت بوسیله فراش و فراش باشی رئیس فراش ها و حتی میرغضب که مأمور کشتار بود قرار داشتند. اگر زندانی ها دسترسی به علما و سادات داشتند علما وسیله استخلاص آنها بودند. اکثریت سادات و علما با دیوانی ها و حکام مراوده و مخالطه داشتند و منزل علما مأمن مظلومان یا مخالفان حکام بود.
در تمام یا بیشتر شهرها و بخشها خوانین و ایلات و عشایر بودند و عموم آنها و علما و سادات دارای اسلحه و تفنگ بودند. تفنگهای زیادی در بازار علناً معامله می شد طوری بود که حتی کسبه و تجار مسلح می شدند تجار بازار و کسبه عمامه و عبا و قبا داشتند. عباها را نوعاً زیر بغل می گرفتند و موقعی که منزل علما یا رجال و امرا می رفتند عبا را به دوش می گرفتند. تفنگها یک نوع سرپر بود برای شکار طیور و آهو و غیره مثلاً به اسم تفنگ حسن موسی و انواع دیگر به اسم وَرَندل، مکنز و طلیعه ته پر بودند و فشنگ سربی داشتند و خود مردم فشنگها را پر می کردند یک نوع هم هفت تیر و ده تیر و موزر یک تیر بود و فشنگ آنها فلزی بود. مردم خلع سلاح نمی شدند. تجار برای حفظ خود با تفنگ و قنداق و غیره در زیر حمایت علما حتی به نام نوکر مفت و مجانی خدمت می کردند و محفوظ بودند بعضی حکام و بعضی خوانین و بعضی رؤسای ایلات و عشایر مردم را زندان و جریمه می کردند مثلاً پنج تومان یا ده تومان. اواخر ترقی کرده بود و به
کتابخاطرات آیت الله پسندیدهصفحه 66 سی تومان هم نسبت به بعضی می رسید. دزدی شبانه به خانه ها رایج بود. آن زمان خیابان نبود، در کوچه زوردارها مردم را می زدند و مردم فرار می کردند در منزل علما یا سادات محل یا امامزاده و مساجد متحصن می شدند، به اصطلاح روز، بست می نشستند و مسأله حل می شد زنها با کمال عشق و علاقه حجاب را کاملاً مراعات می کردند. چادر مشکی هم سر می کردند حتی نزد محارم و پدر و برادر. چارقد مشمش برای مردم فقیر و متوسط و چارقد گارش برای سرمایه دارها. سرمایه های بزرگ صد تومانی بود و معاملات با یک ریال و یک دهم تومان و کمتر بود و یک ریال (یک قران) چهل تا هشتاد پول بود و با یک ریال گاهی هشتاد معامله می شد اوضاع هشتاد سال قبل را اگر بنویسم برای امروزی ها قابل قبول نیست.
کتابخاطرات آیت الله پسندیدهصفحه 67
کتابخاطرات آیت الله پسندیدهصفحه 68