فصل یازدهم
صراط
کتابمعاد از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 331
کتابمعاد از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 332
بیان عرفانی صراط موجودات
هر تجلّی اسمی را در حضرت علمی عین ثابتی لازم است؛ و هر اسمی را به تعیّن علمی، در نشئه خارجیّه مظهری است که مبدأ و مرجع آن مظهر همان اسمی است که مناسب با آن است؛ و رجوع هر یک از موجودات از عالم کثرت به غیب آن اسمی که مصدر و مبدأ آن است، عبارت از «صراط مستقیم» آن است؛ پس، از برای هر یک سیر و صراطی است مخصوص و مبدأ و مرجعی است مقدّر در حضرت علم طوعا اَوکرها. و اختلاف مظاهر و صراطها به اختلاف ظاهر و حضرات اسماء است.(220)
* * *
صراط انسانی، طولانی ترین صراطها
باید دانست که هر یک از موجودات را صراطی خاص به خود و نور و هدایتی مخصوص است: والطُّرُقُ اِلَی الله بِعَدَدِ اَنْفاسِ الْخَلایق. و چون در هر تعیّنْ حجابی است ظلمانی و در هر وجود و انیت حجابی است نورانی، و انسان مجمع تعیّنات و جامع وجودات
کتابمعاد از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 333
است، محجوبترین موجودات است از حق تعالی. و شاید اشاره به این معنی باشد آیه کریمه ثُمَّ رَدَدْناهُ اَسْفَلَ سافِلین. و از این جهت، صراط انسانی طولانی تر و ظلمانی تر صراطها است. و نیز چون «ربّ» انسان حضرت اسم الله اعظم است، که ظاهر و باطن و اول و آخر و رحمت و قهر و بالاخره اسماء متقابله نسبت به او علی السّواء است، از برای خود انسان در منتهای سیر باید مقام برزخیّت کبری حاصل شود؛ و از این جهت صراط او ادقّ از همه صراطها است.(221)
* * *
سبب تفاوت صراط انسانها
باید دانست که «تقویم» انسان در اعلی علّیین، جمع اسمائی است؛ و به همین جهت تا «اسفل سافلین» مردود شده و «صراط» او از «اسفل سافلین» شروع و به «اعلا علّیین» ختم شود. و این صراط آنهایی است که حق تعالی به آنها انعام فرموده به نعمت مطلقه، که آن نعمت کمال جمع اسمائی است که بالاترین نعمتهای الهیّه است. و صراطهای دیگر، چه صراط سعداء و «منعم علیهم» باشد و چه صراطهای اشقیاء باشد، به قدر نقصان از فیض نعمت مطلقْ داخل در یکی از دو طرف افراط و تفریط خواهد بود. پس صراط انسان کامل فقط صراط «منعم علیهم» به قول مطلق است. و این صراط بالاصاله مختص به ذات مقدّس نبیّ ختمی است، و برای دیگر اولیاء و انبیاء بالتبعیّه ثابت است.(222)
* * *
صراط مستقیم، صراط انسان کامل
انسان کامل چون مظهر جمیع اسماء و صفات و مربوب حق تعالی
کتابمعاد از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 334
به اسم جامع است، هیچیک از اسماء را در آن غلبه تصرف نیست؛ و خود نیز چون رب خود کون جامع است و مظهریت آن از اسمی زاید بر اسمی نیست؛ و دارای مقام وسطیت و برزخیت کبری است و سیرش بر طریقه مستقیمه وسطیه اسم جامع است. و سایر اکوان هر یک اسمی از اسماء محیطه یا غیر محیطه در آنها متصرف است و مظهر همان اسم هستند؛ و بدء و عود آنها به همان اسم است؛ و اسم مقابل آن در بطون است و متصرف آن نیست، مگر به وجه احدیت جمع اسماء، که بیان آن مناسب این مقام نیست. پس، حق تعالی به مقام اسم جامع و رب الانسان بر صراط مستقیم است؛ چنانچه فرماید: اِنَّ رَبّی عَلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ. یعنی مقام وسطیت و جامعیت بدون فضل صفتی بر صفتی و ظهور اسمی دون اسمی. و مربوب آن ذات مقدس بدین مقام نیز بر صراط مستقیم است بدون تفاضل مقامی از مقامی و شأنی از شأنی؛ چنانچه در معراج صعودی حقیقی و غایت وصول به مقام قرب، پس از عرض عبودیت و ارجاع هر عبادت و عبودیتی از هر عابدی به ذات مقدس، و قصر اعانت در جمیع مقامات قبض و بسط به آن ذات مقدس بقوله: اِیّاکَ نَعْبُدُ وَ اِیّاکَ نَسْتَعینُ، عرض کند: اِهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقیمَ؛ و این صراط همان صراطی است که رب الانسان الکامل بر آن است ـ آن بر وجه ظاهریت و ربوبیت، و این بر وجه مظهریت و مربوبیت ـ و دیگر موجودات و سائرین الی الله هیچیک بر صراط مستقیم نیستند؛ بلکه اعوجاج دارند، یا به جانب لطف و جمال، یا به طرف قهر و جلال. و مؤمنین چون تابع انسان کامل هستند در سیر، و قدم خود را جای قدم او گذارند و به نور هدایت و مصباح
کتابمعاد از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 335
معرفت او سیر کنند و تسلیم ذات مقدس انسان کامل هستند و از پیش خود قدمی برندارند و عقل خود را در کیفیت سیر معنوی الی الله دخالت ندهند، از این جهت، صراط آنها نیز مستقیم و حشر آنها با انسان کامل و وصول آنها به تبع وصول انسان کامل است؛ به شرط آنکه قلوب صافیه خود را از تصرفات شیاطین و انیت و انانیت حفظ کنند، و یکسره خود را در سیر تسلیم انسان کامل و مقام خاتمیت کنند.(223)
* * *
صورت باطنی ولایت، حقیقت صراط
اگر در این عالم به راه راست نبوت و طریق مستقیم ولایت قدم زده باشی و از جاده ولایت علی بن ابی طالب ـ علیه السلام ـ اعوجاج پیدا نکرده باشی و لغزش پیدا نکنی، خوفی برای تو در گذشتن از صراط نیست؛ زیرا که حقیقت صراط صورت باطن ولایت است؛ چنانچه در احادیث وارد است که امیرالمؤمنین صراط است. و در حدیث دیگر است که «ماییم صراط مستقیم.» و در زیارت مبارکه جامعه است که انتم السبیل الاعظم و الصراط الاقوم. و هر کس در این صراط به استقامت حرکت کند و پای قلبش نلرزد، در آن صراط نیز پایش نمی لغزد و چون برق خاطف از آن بگذرد.(224)
کتابمعاد از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 336
انسان کامل، صراط مستقیم
و در احادیث شریفه در ذیل این آیه شریفه «صراط مستقیم» را به حضرت امیرالمؤمنین و حضرات ائمه معصومین ـ علیهم السلام ـ تفسیر فرمودند:
عن الکافی باسناده عن ابی الحسن الماضی ـ علیه السلام ـ قال: قلت: اَفَمَنْ یَمْشی مُکِبّا عَلی وَجْهِه اَهْدی اَم مَنْ یَمْشی سَوِیّا عَلی صِراطٍ مُسْتَقیمٍ؟ قال: ان الله ضرب مثلاً من حاد عن ولایة علی ـ علیه السلام ـ کمن یمشی علی وجهه لا یهتدی لامره؛ و جعل من تبعه سویا علی صراط مستقیم. و ـ الصراط المستقیم ـ امیرالمؤمنین ـ علیه السلام.
فرمود: «خدای تعالی در این آیه شریفه مثلی زده است؛ و آن مثل کسانی است که اعراض نمودند از ولایت امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ که آنها گویی راه می روند به رویهای خود و به هدایت نرسند. و کسانی را که متابعت آن حضرت نمودند، قرار داده به راه مستوی و راست. و «صراط مستقیم» امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ است.
و در حدیث دیگر است که مقصود از «صراط مستقیم» علی ـ علیه السلام ـ و ائمه ـ علیهم السلام ـ است.
و از کافـی شریف از فضیـل منقول است که گفت: «با جنـاب بـاقر العلـوم ـ علیه السلام ـ داخل مسجـد الحرام شدم، و آن حضـرت به من تکیـه کرده بود. پس، آن حضـرت نظر مبارک افکند به سـوی مردم و ما در بـاب بنی شیبه بودیم، پس فرمود؛
کتابمعاد از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 337
"ای فضیـل اینطور در جاهلـیت طواف می کـردند؛ نه می شناختنـد حقـی را و نـه تدین به دینـی داشتنـد. ای فضیـل، نظـر کـن به آنها، پس همانـا به رویهـا واژگونـه در افتادند. خداونـد لعنت کنـد آنهـا را که خلقـی هستند مسـخ شده و منکوس." پس از آن قرائت فرمود آیـه شریفه اَفَمَنْ یَمْشی...[را]و «صراط مستقیـم» را تفسیـر بـه حضـرت امیرالمؤمنیـن و اوصیـا ـ علیهم السلام ـ فرمـود.»(225)
* * *
دنیا، ابتدای صراط
صراط مستقیم الهی از اینجا شروع می شود. جِسْر جهنم از دنیا تا بهشت امتداد دارد. و شما الآن در بین راه هستید و در صراط هستید.(226)
2 / 4 / 58
* * *
انسان در صراط
ما الآن در صراط هستیم، همان صراطی که یک طرفش دنیاست، یک طرفش عاقبت. و ما الآن در صراط داریم حرکت می کنیم. این پرده که برداشته شد، آن وقت صراط جهنم که از متن جهنم می گذرد، یعنی، آتش دورش را گرفته، این از وسط اینجا می گذرد، باید از اینجا عبور کنید. دنیا همین جور است. فساد که همان آتش است بر شما احاطه کرده، باید از همین بین فساد عبور کنید، به
کتابمعاد از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 338
طوری که سالم عبور کنید.(227)
10 / 4 / 63
* * *
صراط آخرت، باطن صراط دنیا
صراط مستقیم از طبیعت تا الوهیّت
ما همه در صراط هستیم و صراط از متن جهنّم عبور می کند، باطنش در آن عالم ظاهر می شود. و در اینجا هر انسانی صراطی مخصوص به خود دارد و در حال سیر است یا در صراط مستقیم که منتهی به بهشت می شود و بالاتر و یا صراط منحرف از چپ یا منحرف به سوی راست که هر دو به جهنّم منتهی می شوند. و ما از خداوند منّان آرزوی صراط مستقیم می کنیم: اِهْدنا الصِّراطَ الْمُسْتَقیمَ * صِراطَ الَّذینَ اَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرالْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ که انحراف از یک سو است وَلاَالضّالّینَ که انحراف از سوی دیگر. و این حقایق در حشر به طور عیان مشهود می شود.
صراط جهنم که در توصیف آن از حیث دقّت و حِدّت و ظلمت نقل گردیده است، باطن صراط مستقیم در این جهان است. چه بسیار راه دقیق و ظلمانی است و چه مشکل است عبور از آن برای ما واماندگان، آنان که بی هیچ انحراف راه را طی نمودند جُزْنا وَ هِیَ خامِدَة گویند و هرکس به اندازه سیرش در این صراط در آنجا نیز همین سیر منعکس گردد.(228)
5 / 3 / 63
کتابمعاد از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 339 سر دو راهی واقع شده ایم، یک راه، راه انسانیت است، که این «صراط مستقیم» است. صراط مستقیم یک سرش به طبیعت است؛ یک طرفش به الوهیت. راه مستقیم از «علق» شروع می شود. منتها بعضی از آنها طبیعی است، و آنجایی که مهم است آنجایی است که ارادی است. یک سرش طبیعت است، یک طرفش مقام الوهیت. و انسان از طبیعت شروع می کند، تا اینکه برسد به آنجایی که در وهم من و تو نمی آید: «آنچه در وهم تو ناید آن شوم».
اختیار با شماست که این دو راه را اختیار کنید: یا صراط مستقیم انسانیت را؛ یا انحراف به چپ، یا انحراف به راست. از هر طرف انحراف باشد، از انسانیت دور می شود. هر چه جلو برود دورتر می شود. کسی که از راه مستقیم منحرف شد هر چه پیش برود دورتر می شود از راه اگر از راه مستقیم انسانیت [دور شد]. یعنی آن راهی که انبیا آمدند معرفی کنند آن راه را؛ مأمورند برای اینکه آن راه را معرفی کنند. خدای تبارک و تعالی هم در سوره «حمد» می فرماید که إِهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِیمَ * صِرَاطَ الَّذِینَ أَنعَمتَ عَلَیهِم آنهایی که تو به آنها نعمت دادی؛ آنها را منعم کردی؛ رحمت را بر آنها وارد کردی؛ هدایت را بر آنها وارد کردی. غَیرِ المَغضُوبِ عَلَیهِمْ و لاَ الضّالّینَ «مغضوب علیهم» یک طایفه اند منحرف. «ضالین» هم یک طرفند منحرف؛ از هدایت دورند. و هر چه پیش بروند دورتر می شوند... یا صراط مستقیم است، که یک سرش جسر جهنم، یک طرفش طبیعت است؛ یک طرفش بهشت است. آخر مرتبه بهشت «لقاءالله » است. آنجایی است که غیر انسان هیچ کس راه
کتابمعاد از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 340
ندارد؛ فقط انسان راه دارد. و ما همه الآن در جسر جهنم واقع شدیم... اگر این راه را طی کردیم، آن روز که جسر جهنم ظاهر می شود، در این چشمهای مردم در آن عالم ظاهر می شود، آنکه این راه را طی کرده است از آن جسر عبور می کند؛ آنکه این راه را طی نکرده است در جهنم واقع می شود؛ می افتد از راه. کج است دیگر. یک راه مستقیم، که اوصافش هم که گفتند و شنیدید و دقیقتـر از موست، راه بـاریک است و تاریک است، و نور «هدایت» می خواهد: اِهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقیمَ. خداونـد هدایت کنـد مـا را.(229)
7 / 4 / 58
* * *
استقامت دنیوی و اخروی
مؤمن چون سیرش مستقیم و قلبش مستوی و توجهش الی الله و صراطش سَوی است، از این جهت در آن عالم نیز صراطش مستقیم و روشن و قامتش مستقیم و صورت و سیرت و باطن و ظاهرش به صورت و هیأت انسانیت است.(230)
* * *
سعادت در پرتو گذر مستقیم
این دنیا دنیایی است که عبور از آن باید بکنیم ما؛ دنیایی نیست که در اینجا ما زیست کنیم. این راه است؛ این صراط است که اگر توانستیم مستقیما این صراط را طی کنیم، همان طوری که اولیای خدا طی کردند ـ جُزْنا وَ هِیَ خامِدَة اگر توانستیم که از این صراط به طور سلامت عبور بکنیم، سعادتمندیم. و اگر خدای نخواسته در اینجا، در این راه، لغزش داشته باشیم در آنجا هم همین لغزش ظهور پیدا می کند، در آنجا هم موجب لغزشها می شود، موجب
کتابمعاد از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 341
گرفتاریها می شود.(231)
10 / 8 / 56
* * *
شرط عبور از صراط
آن صراطی که بر جهنم کشیده شده است، اگر مستقیم در این عالم حرکت کنید، از آن صراط مستقیما رد می شوید. جهنم باطن این دنیاست. اگر مستقیم از این راه رفتید و طرف چپ یا طرف راست منحرف نشدید، از صراط آن عالم هم مستقیم عبور می کنید، و به چپ و راست متمایل نمی شوید. که اگر به چپ متمایل بشوید به جهنم است، و اگر به راست متحول بشوید به جهنم است.(232)
7 / 3 / 59
* * *
احاطه آتش بر صراط
صـراط را می گویند که در متـن جهنم است. یعنـی رو نیست مثـل اینکه آب از زیرش می رود. وسط است. مثل یک پلی که وسط آب غرق شده باشد. محیـط هست جهنم بر صراط. و شمـا باید از آنجا عبور کنید. نه اینکه آن بالا هست و ما می افتیم تـویش. خیر، وسط است. مؤمن وقتی که می خواهد عبـور کند، عبور باید بکند، جهنم برای او هم هست، لکن جهنم صدا می کند که نور مـن را داری از بین می بری، زود رد شو ـ در روایـات ماست که انبیا ـ که ائمه علیهم السلام فرموده اند این راجع به همه اولیاست ـ که «ما از صراط گذشتیم در صورتی که خاموش بود جهنم: جُزْنا وَهِیَ خامِدَةٌ.(233)
28 / 12 / 59
کتابمعاد از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 342
نورانیّت عقل، خاموش کننده شعله آتش
صراط که عبورگاه مردم است به سوی بهشت، بر متن جهنم است و شاید آتش محیط به آن باشد؛ یعنی از جوف آتش، صراط را کشیده باشند، منتهی آن که، برای مؤن، لهیب آتش منطفی شود؛ چنانچه در روایت است که:
إنَّ النّارَ تَقُولُ لِلْمُؤمِنِ یَوْمَ الْقِیامَةِ جُزْ یا مُؤمِنُ فَقَدْ أطْفَأ نُورُکَ لَهَبِی.
و این که برای مؤن، لهیب منطفی شود، برای آن است که مؤن را از نورانیّت عقل نصیب است و به مقدار نصیب و بهره اش از نورانیّت عقل، غلبه بر لهیب آتش کند که در دنیا صورتش لهیب نار شهوت و غضب است. و چون مؤن صاحب عقل کلی نیست و آلودگی به دنیا و دار طبیعت دارد، منتهی آن که، نور عقل غلبه کند بر لهیب آن به مقدار سلوک و ریاضت او، این طور تعبیر شده. و اما برای صاحبانِ عقل کلّ و حضرات اولیایِ کُمَّل ـ علیهم صلوات الله ـ وارد است جُزْنا وَ هِیَ خامِدَةٌ زیرا که دارِ طبیعت را در نفوس کامله، به هیچ وجه، تصرفی نیست و از لهیب جهنم طبیعت، به کلی مأمونند؛ زیرا که آنها طبیعت را نیز الهی نمودند.(234)
* * *
گذر به سلامت از آتش
رحم و امانت، دو جانب صراط
انبیا عبور می کنند، جُزنا وَ ِهیَ خامِدَةٌ، آنها آتش خاموش است برایشان، همان طور که برای حضرت ابراهیم خاموش بود، سرد بود [برای] آنها آتش خاموش است. مؤمنین هم با سلامت می گذرند، آتش خاموش نیست اما آتش به آنها ضرر نمی زند.(235)
10 / 4 / 63
کتابمعاد از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 343
و باسناده عن ابی جعفر ـ علیه السلام ـ قال قال ابوذر[رضی الله عنه]سمعت رسول الله ـ صلی الله علیه و آله ـ یقول: حافتا الصراط یوم القیامة الرحم و الامانة؛ فاذا مرّالوصول للرحم المؤدّی للامانة، نفذ الی الجنة؛ و اذا مرّالخائن للامانة القطوع للرحم، لم ینفعه معهما عمل و تکفأ به الصراط فی النار.
«ابوذر ـ علیه الرحمة ـ گوید شنیدم رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ می فرمود: "رحم و امانت در روز قیامت در دو جانب صراط هستند؛ پس وقتی بگذرد وصل کننده رحم و ادا کننده امانت، عبور نماید به سوی بهشت. و وقتی بگذرد خیانت کننده امانت و قطع کننده رحم، نفع نرساند به او با اینها عملی و او را صراط برگرداند در آتش."» پس معلوم شد که صورت رحم و امانت در آن عالم در دو جانب صراط ایستاده اند و اعانت کنند کسانی را که صله رحم و ادای امانت کردند؛ و با ترک آنها هیچ عملی فایدت نکند و او را به جهنم افکند.(236)
* * *
نور و روشنایی صراط
و در حدیث معروف وارد است: العلم نور یقذفه الله فی قلب من یشاء.
و از برای این نور مراتبی است به حسب مراتب ایمان و علم اهل آنها. و باید دانست که این نور حقیقی که در قلوب اهل ایمان و علم است چون از انوار عالم آخرت است، در آن عالم به مقتضای فعالیت نفس ظهور به نورانیت حسیه نماید؛ و همین نور است که صراط را روشن نماید. و یک دسته نورشان مثل نور شمس، و دیگری مثل نور قمر، تا برسد به آنکه فقط نورش جلو پایش را
کتابمعاد از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 344
روشن نماید.(237)
* * *
زاد و راحله عبور از صراط
زاد و راحله انسان خصال خود انسان است. مرکوب این سفر پر خوف و خطر و این راه تاریک و باریک و صراط احدّ از سیف و ادقّ از شَعر، همت مردانه است. نور این طریق مظلم ایمان و خصال حمیده است. اگر سستی کند و فتور نماید، از این صراط نتواند گذشت؛ به رو در آتش افتد و با خاک مذلت یکسان شده به پرتگاه هلاکت افتد. و کسی که از این صراط نتواند گذشت، از صراط آخرت نیز نتواند گذشت.(238)
کتابمعاد از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 345
کتابمعاد از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 346