فصل دهم: مطالعه و پرکاری

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏فصل دهم: مطالعه و پرکاری‏

‏
‏‎

‎
‏‎

‎‏دایم مشغول مطالعه بودند‏

‏‏تا آنجا که من به یاد دارم امام همیشه مشغول مطالعه بودند و از منزل بیرون رفتنشان‏‎ ‎‏برای تدریس در مسجد سلماسی قم بود. عصرها یک ساعت و نیم به غروب مانده‏‎ ‎‏می رفتند برای درس و برمی گشتند و صبحها برای درس پیش از ظهر می رفتند و باز‏‎ ‎‏برمی گشتند. شب بعد از شام می خوابیدند؛ اما بعد از نماز صبح برای مطالعه بیدار‏‎ ‎‏بودند. ‏‎[1]‎

‏‏تا ظهر یک کلمه حرف نمی زدند‏

‏‏مکرر می شد که صبح تا ظهر خدمت امام در اتاق می نشستیم و امام تا سر ظهر‏‎ ‎‏مطالعه می کردند و یک کلمه حرف نمی زدند مگر اینکه از ایشان سؤالی می شد که به‏‎ ‎‏اندازه سؤال جواب می دادند و جز اذان ظهر هیچ چیز مانع مطالعه ایشان نمی شد.‏‎ ‎‏الله اکبر اذان که شنیده می شد امام قلم را زمین می گذاشتند و آماده نماز می شدند. ‏‎[2]‎

‏‏به درسشان خیلی مقیّد بودند‏

‏‏خانم مصطفوی: مادرجان شنیدم عروسی شما در ماه مبارک رمضان بود، در حالی‏‎ ‎‏که رسم نیست در ماه رمضان ازدواج کنند. چرا؟‏

‏
‏‎

‎‏همسر امام: چون درسها تعطیل بود. ‏

‏‏خانم مصطفوی: یعنی حضرت امام تا این حد به درس مقید بودند که حتی برای‏‎ ‎‏ازدواجشان حاضر به تعطیل کردن درس نبودند؟‏

‏‏همسر امام: بله آقا به درسشان مقید بودند. می گفتند چون درسها تعطیل است.‏‎ ‎‏ (وقت برای ازدواج مناسب است.)‏‎[3]‎

‏‏نظم مطالعاتی امام تغییرناپذیر بود‏

‏‏جریان شهادت مرحوم حاج آقا مصطفی نه تنها در حالات روحی و فکری، بلکه در‏‎ ‎‏نظم برنامه روزمره امام اثر نگذاشت. ایشان ساعتی از روز را برای مطالعه کتابهای‏‎ ‎‏جدیدی که به دستشان می رسید اختصاص داده بودند و به عنوان مثال تمامی کتابهای‏‎ ‎‏مرحوم دکتر شریعتی را مطالعه می کردند و بخصوص به آثار آقای مطهری بسیار علاقه‏‎ ‎‏داشتند و آثار ایشان و آقای طالقانی را قبول داشتند. در مورد کتابهای دکتر شریعتی نیز‏‎ ‎‏معتقد بودند آنقدرها که به این آثار اعتراض و حمله می شود، بی مورد است و تا این حد‏‎ ‎‏انحراف در میان آنها وجود ندارد. خاطرم هست که در آن ایام کتاب «طلوع انفجار» ‏‎ ‎‏حاج سید جوادی را مطالعه می کردند. حاج احمد آقا می گفت: وقتی امام از تشییع‏‎ ‎‏جنازه فرزندشان بازگشتند، ساعت مطالعه کتابهای روزمره شان بود. کتاب «طلوع‏‎ ‎‏انفجار» را باز کردند و به مطالعه آن پرداختند. ‏‎[4]‎

‏‏یک بار ندیدیم مهمانی بروند‏

‏‏امام کلاً برنامه زندگیشان وفق نمی داد با آقایانی که در زمان ایشان زندگی‏‎ ‎‏می کردند، یعنی احیاناً تمام آقایان در آن زمان مسجد می رفتند، پیشنماز بودند، محرم و‏‎ ‎‏صفر می رفتند، روضه خوانی می کردند، ماه رمضان می رفتند روضه خوانی بالاخره از این‏‎ ‎‏جور برنامه ها داشتند؛ اما امام این طور نبودند، فقط خودشان بودند و خودشان، تنها‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏کاری هم که می کردند، مطالعه بود و اهمیّت این کار را در عمل به ما نشان می دادند. ما‏‎ ‎‏هیچ وقت ندیدیم که ایشان پیشنماز باشند، البته اگر وقت نماز کسی می رفت و پشت‏‎ ‎‏سر ایشان می ایستاد که می ایستاد، حالا چرا این جور نبود؟ برای اینکه بیشتر وقتشان را‏‎ ‎‏گذاشته بودند روی مطالعه. ‏

‏‏یادم هست ما شاید ده پانزده سال تمام تابستانها که تعطیل می شدیم – به جهت‏‎ ‎‏آنکه کوچک بودیم و هوای قم هم گرم بود – برای اینکه گرما ما را اذیت نکند و در ضمن‏‎ ‎‏خودشان هم آسایشی داشته باشند برای کار و مطالعه – تمام تابستانها، ایام سه ماهه‏‎ ‎‏تعطیلی – ما را یا به «درکه» و یا به «محلات» و از این جور جاها می بردند. در این مدت‏‎ ‎‏یک بار نشد که ما ببینیم ایشان یک جا بروند میهمانی و یا یک روز بروند خیابان. در‏‎ ‎‏گاراژ به اصطلاح پیاده که می شدند و به منزلی وارد می شدند، صبح این طرف حیاط‏‎ ‎‏فرش می انداختند و مشغول کار بودند تا آفتاب می آمد جلویشان و دیگر موقعی‏‎ ‎‏می رسید که با آمدن آفتاب وقت وضو و نماز و ناهار و استراحت بود. عصر دوباره آن‏‎ ‎‏طرف حیاط باز همان فرش را می انداختند و مشغول کار بودند. و بدین گونه عملاً به ما‏‎ ‎‏نشان می دادند که تا چه حد باید کار و کوشش کنیم. ‏‎[5]‎

‏‏گاهی پشت کتابها دیده نمی شدند‏

‏‏امام را از موقعی که به یاد دارم میان کتابهایشان می دیدم. گاهی اوقات می شد‏‎ ‎‏وقتی برای چای بردن به اتاق ایشان می رفتیم، می دیدیم کتابهای زیادی را نیمه باز در‏‎ ‎‏اطرافشان چیده و مشغول مطالعه هستند. کتابها به قدری زیاد بود که خودشان پشت‏‎ ‎‏کتابها دیده نمی شدند. امام اکثر اوقات در خانه بودند و همیشه مشغول مطالعه و تنها‏‎ ‎‏یک ساعت و نیم به غروب مانده برای تدریس از منزل بیرون می رفتند. ‏‎[6]‎

‏‏اکثر داستانهای معروف را خوانده اند‏

‏‏این روزها امام نمی رسند که کتابهای داستانی و این طور چیزها را بخوانند. آن‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏چیزی که من گفته ام این است که امام در زمان قدیم مثلاً نجف که بودند واقعاً شاید‏‎ ‎‏در روز صدها صفحه کتاب می خواندند، کتاب قصه یا مسایل اجتماعی، چندتا کتاب‏‎ ‎‏می آوردند بیست صفحه از این، ده صفحه از آن، پانزده صفحه از آن، ایشان اکثر‏‎ ‎‏داستانهای معروف را خوانده اند؛ حالا چه کتابهایی که جنبه سیاسی یا اجتماعی‏‎ ‎‏داشت، مثل «نگاهی به تاریخ جهان» نهرو، چه کتابهای تاریخی، کتابهایی مثل «شوهر‏‎ ‎‏آهو خانم» را از اول تا آخر خوانده اند! می خواهم بگویم امام از این سبک چیزها‏‎ ‎‏می خواندند. ‏‎[7]‎

‏‏خیلی مطالعه می کردند‏

‏‏امام خیلی مطالعه می کردند. شاید بتوانم بگویم که همۀ کتابهای کسروی را‏‎ ‎‏مطالعه کرده بودند. همه کتابهای عرفانی را خوانده بودند. آن موقع که مطالعه مجلات‏‎ ‎‏و مقالات روزنامه ها معمول نبود، اهل مطالعه این گونه مطالب بودند. ‏‎[8]‎

‏‏مطالعه را دوست دارند‏

‏‏امام مطالعه را دوست دارند و هنوز که هنوز است به قدری مطالعه می کنند که‏‎ ‎‏چشمشان خسته می شود. یادم هست در ایام تعطیلی که تابستانها به یکی از شهرها و‏‎ ‎‏یا تهران می آمدیم به قدری کتابهای متنوع مطالعه می کردند که صدای کسانی که برای‏‎ ‎‏ایشان کتاب تهیه می کردند درمی آمد. اکثر نوشته های نویسندگان بزرگ جهان را‏‎ ‎‏خوانده اند. چه در زمینه های اجتماعی و چه سیاسی، پر مطالعه ترین روحانی بودند.‏‎ ‎‏تاریخ ایران را بارها مطالعه کرده اند و تاریخ مشروطه را خوب می دانند. ‏‎[9]‎

‏‏روزنامه چه شد؟‏

‏‏امام برای اینکه بیشتر با جریانات داخلی و خارجی سر و کار داشته باشند بیشتر‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏ساعتهای خود را به مطالعه می گذرانند؛ یعنی شاید حداقل روزانه هشت ساعت‏‎ ‎‏مطالعه می کنند که ابتدایی ترین آنها خواندن تمام روزنامه های صبح و عصر است و‏‎ ‎‏جالب است که اگر پنج دقیقه از وقت آمدن روزنامه ها بگذرد پشت در می آیند و‏‎ ‎‏می فرمایند: «روزنامه ها چه شد؟» ‏‎[10]‎

‏‏تنوع در مطالعه‏

‏‏مطالعات تاریخ یا تفسیر و کتابهای اخلاق و روایات نیز در برنامه کار امام است و‏‎ ‎‏گاهی امام مطالبه این نوع کتابها را می نمایند و در فرصتهای لازم از آنها استفاده می کنند. ‏‎[11]‎

‏‏گاهی ده دقیقه امام را می دیدم‏

‏‏در زمان مرجعیت آقای بروجردی که امام مسؤولیت رهبری مبارزه را نداشتند، آن‏‎ ‎‏قدر مشغول مطالعه و درس بودند که ما فقط سر ناهار یا گاهی ده دقیقه سرشب،‏‎ ‎‏ایشان را می دیدیم. ‏‎[12]‎

‏‏بعد از نماز دیگر نمی خوابند‏

‏‏من تا یادم هست زمان مطالعه امام از زمان تفریح و کار ایشان جدا بود. چون‏‎ ‎‏اصلاً امام آدم منظمی هستند و در تمام کارها نظم دارند، طبیعتاً در مطالعه هم نظم‏‎ ‎‏دارند. من از دوران بچگی یادم است که ایشان مطالعه می کردند. از صبح که ما بیدار‏‎ ‎‏می شدیم ایشان را بیدار می دیدیم مادرمان می گفتند ایشان نماز که می خوانند دیگر‏‎ ‎‏نمی خوابند. ‏‎[13]‎

‏‏توی کتابها دیده نمی شدند‏

‏‏مطالعه امام، خیلی زیاد بود. من واقعاً وقتی وارد اتاق می شدم، می دیدم توی‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏کتاب گم هستند. ایشان نشسته بودند و یک میز جلویشان بود. به بلندی یک متر‏‎ ‎‏دورشان کتاب بود که ایشان اصلاً گم بودند توی این کتابها. شاید مثلاً بعضیها شوخی‏‎ ‎‏می کردند، می گفتند: هنوز آقا بلند نشدند از جایشان، دوستان که می آمدند آقا را ببینند‏‎ ‎‏همیشه توی آن اتاق بودند. فقط وقتی چای می خواستند با قاشق می زدند توی نعلبکی یا‏‎ ‎‏به استکان چایی. موقع غذا بلند می شدند می آمدند. ‏‎[14]‎

‏‏یا در حال عبادت بودند یا مطالعه‏

‏‏بعد از آمدن امام به نجف، مدتی طول کشید که خانواده شان آمدند. امام در‏‎ ‎‏خانه ای محقر و اجاره ای سکونت داشتند که در یک قسمت خودشان می نشستند و‏‎ ‎‏قسمت دیگر هم حکم بیرونی را داشت. در مدت شبانه روز واقعاً امام یا در حال‏‎ ‎‏عبادت و یا در حال مطالعه بودند. این کار منظم ایشان، درس بزرگی برای آنهایی بود‏‎ ‎‏که به بیرونی امام رفت و آمد داشتند و وضع امام را از نزدیک می دیدند. ‏‎[15]‎

‏‏یکسره مشغول مطالعه بودند‏

‏‏زمانی که سن امام از پنجاه سال تجاوز می کرد گاهی شش ساعت پی در پی‏‎ ‎‏مطالعه می کردند. در سال 1370 هـ - ق برابر با 1330 هـ. ش. سه ماه تابستان را در‏‎ ‎‏محلات گذراندند. در این مدت پس از صرف صبحانه از ساعت شش تا دوازده‏‎ ‎‏مشغول مطالعه می شدند. و هرگاه نوعی خستگی و یکنواختی در کار خود احساس‏‎ ‎‏می کردند، خود را به نگارش اندیشه هاشان سرگرم می کردند. ‏‎[16]‎

‏‏سفارش به مطالعه پرتوی از قرآن‏

‏‏امام خواندن کتاب «تفسیر پرتوی از قرآن» مرحوم آیت الله طالقانی را به اینجانب‏‎ ‎‏توصیه فرمودند. روزی دیدم مرحوم حجت الاسلام حاج آقا سید مصطفی خمینی هم‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏ «پرتوی از قرآن» می خوانند. ایشان هم گفتند امام خواندن این کتاب را به من سفارش‏‎ ‎‏فرموده اند. ‏‎[17]‎

‏‏فهمیدم اهل کار است‏

‏‏یک روز امام می فرمودند موقعی که مرحوم آیت الله آقای شاه آبادی به قم می آمدند.‏‎ ‎‏در مدرسه فیضیه ایشان را ملاقات کردم و یک مسأله عرفانی از ایشان پرسیدم. شروع‏‎ ‎‏کردند به گفتن. فهمیدم اهل کار است. گفتم می خواهم درس بخوانم، قبول نمی کردند،‏‎ ‎‏اصرار کردم تا قبول کردند فلسفه بگویند. چون خیال کردند که من طالب فلسفه هستم.‏‎ ‎‏وقتی قبول کردند گفتم فلسفه خوانده ام و برای فلسفه نزد شما نیامده ام می خواهم عرفان‏‎ ‎‏بخوانم (شرح فصوص). ایشان ابا کردند. ولی از بس اصرار کردم قبول کردند.» از امام‏‎ ‎‏پرسیدم چند نفر بودید؟ فرمودند: «گاهی که زیاد می شدیم سه نفر ولی اکثر اوقات من‏‎ ‎‏تنها بودم و درس عرفان را نزد ایشان خواندم.» سؤال کردم آیا درس دیگری نزد آقای شاه ‏‎ ‎‏آبادی خوانده اید؟‏

‏‏فرمودند: «ایام تعطیل و روزهای پنجشنبه و جمعه نزد ایشان «مفاتیح الغیب» را‏‎ ‎‏خواندم و در همان موقع که شرح فصوص و مفاتیح را می خواندم بر «مفاتیح الغیب» ‏‎ ‎‏حاشیه زدم.» ‏

‏‏پرسیدم دیگر چه کتابهایی را نزد آقای شاه آبادی خواندید؟ فرمودند: کتاب «منازل‏‎ ‎‏السائرین» را. پرسیدم چند نفر بودید؟‏

‏‏فرمودند: «من تنها بودم و شاید گاهی یکی دو نفر هم می آمدند ولی پس از چندی‏‎ ‎‏می رفتند. پرسیدم ایشان چگونه بود؟ فرمودند: «من از آقای شاه آبادی سؤال کردم‏‎ ‎‏مطالبی را که شما می گویید در کتاب نیست از کجا می آورید؟ آقای شاه آبادی گفتند؛‏‎ ‎‏گفته می شود. یعنی از خودم می گویم.» ‏

‏‏امام اضافه کردند: «ایشان حق بزرگی بر گردن من دارند. ایشان کاملا وارد بودند چه‏‎ ‎‏در فلسفه و چه در عرفان.» پرسیدم مدت چند سال عرفان نزد ایشان خواندید؟ فرمودند:‏‎ ‎‏ «درست یادم نیست ولی پنج – شش سال شد.» امام اضافه کردند: «آقای شاه آبادی‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏ «شرح فصوص» که می گفتند فرق می کرد با «شرح فصوص قیصری»، ایشان از خودشان‏‎ ‎‏خیلی مطلب داشتند.» ‏

‏‏این مطالبی بود که چند روز پیش خودشان فرمودند و من عین عبارات ایشان را‏‎ ‎‏یادداشت کردم. از ایشان سؤال کردم حضرتعالی اولین کتابی که نوشتید چه بود؟‏

‏‏فرمودند: «گمان می کنم اولین کتابم و یا بهتر است بگویم اولین چیزی که نوشتم‏‎ ‎‏ «حاشیه بر رأس الجالوت» بود و بعد شرح مستقلی بر این حدیث نوشتم و این بعد از‏‎ ‎‏تعلم از آقای شاه آبادی است. آقای شاه آبادی وقتی قم آمدند من متأهل نبودم و بعد از‏‎ ‎‏تأهل هم من درس را نزد ایشان ادامه دادم.» ‏

‏‏از ایشان سؤال کردم تا آنجا که می دانم حضرتعالی در سن 27 سالگی کتاب‏‎ ‎‏ «مصباح الهدایه» را نوشته اید که عرفانی است و در سن 29 سالگی «شرحی بر دعای‏‎ ‎‏سحر» نگاشته اید بعضیها هم می گویند هنوز متأهل نشده بودید که کتاب «اربعین‏‎ ‎‏حدیث» را تألیف نموده اید که هفت حدیث کتاب مربوط به مسایل عقلیه و 33‏‎ ‎‏حدیث مربوط به اخلاقیات می باشد، فرمودند: «درست یادم نیست ولی آنچه در نظرم‏‎ ‎‏است این است که حاشیه و شرح راس الجالوت را اول نوشته ام. ‏

‏‏و اضافه کردند: «ولی ممکن است همین طور باشد که تو می گویی.» ‏‎[18]‎

‏‏شبی دو سه ساعت بیشتر نمی خوابیدند‏

‏‏امام علاوه بر اعلامیه ها و سخنرانیها، نامه های زیادی نیز به اطراف و اکناف‏‎ ‎‏می نوشتند. فراموش نمی کنم که در سال 1341 در ماجرای انجمنهای ایالتی و ولایتی،‏‎ ‎‏مرحوم حاج سید آقا مصطفی می گفت آقا شبی دو یا سه ساعت بیشتر نمی خوابند و‏‎ ‎‏بقیۀ شب را مشغول نامه نوشتن به علمای بلاد هستند. می توانم بگویم امام صدها نامه‏‎ ‎‏به ولایات نوشتند و علمای شهرستانها را به خطرهایی که به سوی جهان اسلام آغازیدن‏‎ ‎‏گرفته بود، آگاه می کردند و نقش اسراییل و آمریکا، و اینکه هدف آنها حذف اسلام‏‎ ‎‏است، و این گونه مسایل را تشریح می کردند. ‏

‏‏بعضی از نامه هایی که امام به علما می نوشتند گاهی چاپ و پخش می شد و تأثیر‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏به سزایی داشت و غوغایی بپا می کرد. یکی از این نامه ها در ماجرای انجمنهای ایالتی‏‎ ‎‏و ولایتی که من به یاد دارم، نامۀ امام به آقای فلسفی بود. آقای فلسفی آن نامه را در‏‎ ‎‏بالای منبر مسجد ارک خواند من در آن مجلس بودم. وقتی که گفت اما نامۀ آیت الله‏‎ ‎‏خمینی، مردم سراپا گوش و به گونه ای برانگیخته شدند. نامه امام این گونه بود که مردم‏‎ ‎‏را برمی انگیخت. امام در پایان این نامه سورۀ فیل را به طور کامل آورده بود. وقتی آقای‏‎ ‎‏فلسفی این سوره را خواند، مردم به حدی به هیجان آمده بودند که کلمات پایانی هر آیه‏‎ ‎‏را یکصدا تکرار می کردند. ‏

‏‏مثلاً وقتی آقای فلسفی می خواند: «‏‏باصحاب الفیل‏‏»، «‏‏فی تضلیل‏‏» مردم یکصدا‏‎ ‎‏همراه ایشان «فیل» و «تضلیل» را تکرار می کردند. این نامۀ امام در مسجد ارک حالت‏‎ ‎‏یک سرود همگانی به خود گرفت و شوری برپا کرد. ‏‎[19]‎

‏‏ساعت دوازده شب اعلامیه می نوشتند‏

‏‏در مورد مسایل مبارزاتی امام موقعی که در نجف بودند در عین حال که درس‏‎ ‎‏می دادند اما یک آن از مسایل ایران غافل نمی شدند و چون ما در آن موقع مسؤول‏‎ ‎‏مسایل سیاسی بودیم همواره تأکید داشتند که اخبار را به ایشان برسانیم و دقیقاً مراقب‏‎ ‎‏مسایل ایران بودند بعضی مواقع متوجه می شدیم که در ساعت دوازده شب امام بلند‏‎ ‎‏شده و اعلامیه می نویسند. ‏‎[20]‎

‏‏یک بار هم امام را بیکار ندیدم‏

‏‏پشتکار امام علی رغم کهولت سنی که داشتند تا بدان حد بود که هیچ کس از‏‎ ‎‏نزدیکان ایشان نمی تواند ادعا کند که حتی برای یک بار هم که شده امام را در حال‏‎ ‎‏بیکاری و یا گذراندن بیهوده وقت دیده است. ‏

‏‏ما در این مدت که در محضر امام مشرف بودیم، شاهد بودیم که در زندگی برای‏‎ ‎‏امام چیزی به اسم تعطیلی در کار مردم و انقلاب اسلامی وجود ندارد. ‏

‏
‏‎

‎‏برای امام هیچ فرقی بین تابستان و زمستان، شنبه و جمعه، عید و غیر عید وجود‏‎ ‎‏نداشت و در همه لحظات ایشان یا مطالعه می کردند یا عبادت، و یا گزارشات مختلف‏‎ ‎‏را که خدمتشان می رسید می خواندند. ‏‎[21]‎

‏‏در فرانسه شبانه روز کار می کردند‏

‏‏امام در فرانسه شبانه روز کار می کردند. روزی نبود مگر اینکه یا سخنرانی‏‎ ‎‏می کردند و یا مصاحبه و یا اعلامیه ای داشتند. گاهی مصاحبه گران می گفتند که این‏‎ ‎‏گونه ندیده اند، در اتاقی 3×2 بدون تشریفات و بیا و برو و بدون میز و صندلی یک‏‎ ‎‏روحانی سخن بگوید و به دنبال آن ایرانی به جنبش و حرکت درآید. ‏‎[22]‎

‏‏فقط چهار تا شش ساعت استراحت داشتند‏

‏‏برنامه یک شبانه روز زندگی امام در پاریس به این ترتیب بود که ایشان بین چهار تا‏‎ ‎‏شش ساعت خواب و استراحت داشتند و بقیه ساعات را به کار مداوم مشغول بودند.‏‎ ‎‏اما معمولاً پس از نماز صبح شروع به قرائت قرآن و مطالعه گزارشها و خبرها می کردند‏‎ ‎‏که تا ساعت هشت مطالعه ایشان ادامه داشت. امام حتی به نامه هایی که از سرتاسر‏‎ ‎‏دنیا برای ایشان ارسال می شد، جواب می دادند. ‏

‏‏بعد از صرف ناهار حدود دو ساعت استراحت می کردند و بعد دوباره مشغول به‏‎ ‎‏کار می شدند و تا وقت خواندن نماز مغرب و عشا به کار می پرداختند. پس از نماز نیز‏‎ ‎‏تا نیمه شب کار می کردند و به گفته نزدیکان ایشان، از ساعت یک بعد از نیمه شب‏‎ ‎‏برای خواب و استراحت به بستر می رفتند. ‏‎[23]‎

‏‏نیمه شب صدای قلم و کاغذ می آمد‏

‏‏امام در 24 ساعت چهار ساعت بیشتر نمی خوابیدند. ساعت یازده برای‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏استراحت به رختخواب می رفتند، ولی ساعت سه بعد از نیمه شب متوجه می شدیم‏‎ ‎‏که صدای قلم و کاغذ از اتاقشان می آید. روزنامه هایی را که ترجمه کرده بودند و‏‎ ‎‏به علت کثرت کار در روز وقت نمی کردند مطالعه کنند، آخر شب باید آماده‏‎ ‎‏می بود تا در ساعاتی که خودشان تنظیم کرده بودند، به مطالعه و رسیدگی به آنها‏‎ ‎‏بپردازند. ‏‎[24]‎

‏‏به رادیو گوش می کردند‏

‏‏امام در منزل اینطوری نیستند که مثلاً اینکه چون دخترشان هستم وارد اتاق ایشان‏‎ ‎‏بشوم و حالا بنشینم همین جوری صحبت کنیم خیر این مطالب در کار نیست ما به‏‎ ‎‏اتاق امام که وارد می شویم سلام می کنیم و می نشینیم چون امام یا به رادیو گوش میکنند‏‎ ‎‏یا تلویزیون نگاه می کنند یا نامه ها و اخبار رسیده را مطالعه می کنند ولی چون خیلی‏‎ ‎‏دقیق هستند اگر ما مسأله ای داشته باشیم و تلویزیون برنامه خیلی مهمی نداشته باشد‏‎ ‎‏آن را خاموش می کنند و می آیند و ما باید در چند لحظه مطالبمان را جمع و جور کرده‏‎ ‎‏و مطرح کنیم و جواب بگیریم. ‏‎[25]‎

‏‏اگر بناست کسی دست از کار بکشد‏

‏‏یکی از خدمتگزاران جمهوری اسلامی می گفت خدمت امام رسیدم و عرض کردم‏‎ ‎‏من از کار کردن خسته شده ام، کارهایم خیلی زیاد است و توان انجام آنها را ندارم، اگر‏‎ ‎‏ممکن است دیگری را به جای من نصب کنید تا من کمی استراحت کنم. امام در پاسخ‏‎ ‎‏من فرمودند: «اگر بناست کسی دست از کار بکشد و از وظیفه شانه خالی کند من از‏‎ ‎‏شما اولی هستم چون با این سن پیری و خستگی فراوان بیشتر نیاز به آسایش دارم» من‏‎ ‎‏شرمنده شدم و دیگر حرف نزدم. ‏‎[26]‎

‏
‏‎

‎‏یک بار هم به یاد ندارم‏

‏‏از برنامه های امام قدم زدن و پیاده روی روزانه به مدّت حدود چهل دقیقه تا یک‏‎ ‎‏ساعت بود که در هنگام قدم زدن گاهی اوقات اخبار رادیو گوش می کردند. بعضی‏‎ ‎‏مواقع نیز به هنگام قدم زدن مطلبی را مطالعه می کردند که بعدها به توصیه اطبا، ایشان‏‎ ‎‏در هنگام قدم زدن مطالعه ای نداشتند و فقط ذکر می گفتند. در این دوران طولانی که‏‎ ‎‏خدمت امام بودم یک بار هم به یاد ندارم که ایشان را بیکار دیده باشم. ‏‎[27]‎

‏‏اگر همۀ عالم را بگردید‏

‏‏خدمتگزاران به جمهوری اسلامی در هر پست و مقامی که باشند، خدمت با‏‎ ‎‏اخلاصشان و صبر و تحملشان بر مشکلات و دشواریهای انقلاب افضل طاعات‏‎ ‎‏است و هر وقت در اثر کوشش و تلاش در خدمت خسته شدند با تذکر و توجه به این‏‎ ‎‏جمله امام که فرمود: «اگر همه عالم را بگردید، خسته تر از من نمی توانید پیدا کنید،‏‎ ‎‏لکن خدمت به اسلام و مسلمین از همه چیز مهمتر است» با این جمله رفع خستگی‏‎ ‎‏نمایند، بلکه خستگی را به خود راه ندهند. ‏

‏‏امام، جمله مزبور را در ضمن فرمایشاتشان خطاب به فرمانده لشکر 64 ارومیه در‏‎ ‎‏اوایل انقلاب در حادثه ناگوار نقده (در آذربایجان غربی) که در اثر خیانت بعضی از‏‎ ‎‏اعضای دولت موقت اتفاق افتاده بود، ایراد فرمودند. ‏‎[28]‎