فصل پنجم: لطافت روح

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏فصل پنجم: آراستگی ظاهری، لطافت روح‏

‏‏ ‏

‏
‏‎

‎
‏‎

‎‏با طلبه ها فرق می کردند‏

‏‏وقتی امام سی سال داشتند از مدرسین نامی قم بودند و از همان اوایل با سایر‏‎ ‎‏طلبه ها فرق می کردند قیافه ایشان خیلی زیبا و لباسشان خیلی تمیز و منظم بود. ‏‎[1]‎

‏‏گاهی پیراهن خود را لاجورد می زدند‏

‏‏به نظر من شاید آنچه که از تمام صفات امام برجسته تر بود دوری ایشان از هر نوع‏‎ ‎‏ریاکاری و عوام فریبی و تظاهر بود. امام لباس تمیزی می پوشیدند. من یک بار نیز به‏‎ ‎‏خاطر ندارم که بر لباس ایشان کوچکترین لکه یا کثیفی دیده باشم. ‏

‏‏امام مقید بودند که کفش تمیز و جوراب مرتبی بپوشند. عمامۀ خود را مرتب و‏‎ ‎‏حتی گاه و بی گاه پیراهن خود را لاجورد بزنند. خلاصه آنکه در جامعه به صورت یک‏‎ ‎‏انسان پاک و منزه ظاهر می شدند. ‏‎[2]‎

‏‏مقید بودند با دست گوشه عبا را بگیرند‏

‏‏امام هنگام راه رفتن مقید بودند که گوشه عبایشان را تا حدود سینه با یک دست‏‎ ‎‏بگیرند تا باد آن را پس و پیش نکند. اگر به عکسها و یا فیلمهایی که از امام از آغاز‏‎ ‎‏نهضت تا اواخر عمر شریفشان به جا مانده است دقت کنید متوجه چنین چیزی‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏خواهید شد. ‏‎[3]‎

‏‏در تمیزی ضرب المثل بودند‏

‏‏آقا خیلی پاکیزه بودند. به حدی که یکی از خصوصیات بارز ایشان، نظافت‏‎ ‎‏زیادشان بود. از سنین جوانی شان ما یادمان است که در تمیزی و نظافت ضرب المثل‏‎ ‎‏دوستانشان بودند. آن ایام که ما بچه بودیم این کوچه ها گل بود. به طوری که تمام‏‎ ‎‏طلبه ها تا زانو و شانه عبایشان گلی بود. ولی ایشان آن قدر آرام توی کوچه راه می رفتند‏‎ ‎‏و قدم برمی داشتند که گاهی مثلاً حدود ده لکه گل پشت عبایشان بود. عبا را می آوردند‏‎ ‎‏تو اتاق، جلوی بخاری می گذاشتند خشک که می شد ما این لکه ها را با دم قاشق پاک‏‎ ‎‏می کردیم و ماهوت پاک کن می زدیم. ‏‎[4]‎

‏‏هر وقت بلند می شدند خود را در آینه می دیدند‏

‏‏در منزل امام آینه ای به دیوار قرار داشت. این آینه مخصوص امام بود که هر وقت‏‎ ‎‏بلند می شدند در آینه خود را مرتب می کردند و من به این نظم و ترتیب و کار امام از‏‎ ‎‏همان زمانها پی برده بودم. ‏

‏‏آن زمانها، طلبه ها هیچ وقت مقید به آینه و اینگونه کارها نبودند، علمای پیرمرد که‏‎ ‎‏ابداً به این امور توجه نداشتند لیکن امام خیلی مرتب بود، الان نیز همین طور است در‏‎ ‎‏ اتاقشان آینه ای بالای سرشان هست که در آن خود را می بینند و مرتب می کنند. ایشان‏‎ ‎‏خیلی منظم و مرتب هستند. ‏‎[5]‎

‏‏برای نظافت هفته را دو قسمت می کردند‏

‏‏امام هفته ای دوبار نظافت شخصی می کردند و به حمام می رفتند، شبهای سه‏‎ ‎‏ شنبه و صبحهای جمعه و این از نظم ایشان بود که هفته را دو قسمت کرده بودند و به‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏طور تساوی وسط و آخر هر هفته استحمام می کردند. در این روزها همراه با استحمام‏‎ ‎‏لباسهای خود را هم تعویض می کردند و لباس تازه و تمیز می پوشیدند. ‏‎[6]‎

‏‏به مسواک خیلی اهمیت می دهند‏

‏‏شاید خیلی از مردم تقیدی به مسواک کردن نداشته باشند، ولی امام مقید هستند.‏‎ ‎‏ایشان به استحمام به موقع و معطّر کردن بدن خیلی اهمیت می دهند. ‏‎[7]‎‏ ‏

‏‏محاسنشان را بدقت شانه می زدند‏

‏‏وقتی مردم در حسینیه آماده ملاقات با امام بودند، به امام عرض می شد که‏‎ ‎‏جمعیت برای ملاقات حاضر است. ایشان برمی خاستند، لباس می پوشیدند، عمامه به‏‎ ‎‏سر می گذاشتند و عبا به دوششان می انداختند و تشریف می آوردند جلوی آینه ای که در‏‎ ‎‏اتاق کارشان بود عمامه خودشان را مرتب می کردند و محاسنشان را اگر منظم نبود به‏‎ ‎‏دقت شانه و به طرف حسینیه حرکت می کردند. ‏‎[8]‎

‏‏مبادا استکان کثیف باشد‏

‏‏در بیرونی منزل امام به کسانی که می آمدند خیلی احترام می گذاشتند. امام وقتی که‏‎ ‎‏تشریف می آوردند اگر به نظر مبارکشان چیزی می آمد که به کسی برخوردی می شد یا با‏‎ ‎‏شخصی رفتار درستی نشده بود تعرض می کردند و خیلی مراقب بودند. حتی ایشان نگاه‏‎ ‎‏می کردند که مبادا به کسی چای داده نشود و یا وقتی خادم بیت چای را می برد مبادا که‏‎ ‎‏چای در نعلبکی ریخته شود و یا استکان کثیف باشد. ‏‎[9]‎‏  ‏

‏‏به وضع ظاهری خودشان می رسیدند‏

‏‏به اعتراف بسیاری از شاگردان، امام از نفاق و ریاکاری متنفر بودند و با اینکه ذاکر‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏بودند امام پیش شاگردان ذکر نمی گفتند و تسبیح نمی گرداندند و نیز از حالت‏‎ ‎‏فقرنمایی بدشان می آمد و با اینکه مدتهای زیادی مبالغی مقروض بودند ولی به وضع‏‎ ‎‏ظاهری خودشان می رسیدند. ‏‎[10]‎

‏‏همیشه کفشهایشان را دستمال می کشیدند‏

‏‏امام در نجف هر وقت می خواستند به حرم مشرف بشوند، همان طوری که خانم‏‎ ‎‏می گویند، همیشه کفشهایشان را دستمال می کشیدند. یک آینه هم توی حیاط داشتند‏‎ ‎‏که جلوی آینه می رفتند و محاسنشان را شانه می زدند. عطر می زدند و از خانه بیرون‏‎ ‎‏ می رفتند. حتی مستحبات را هم ایشان ترک نمی کردند. همیشه هم این را به ما‏‎ ‎‏می گفتند. بعضی اوقات دو بار در روز منزل آقا سر می زدیم، ولی اگر می خواستیم بیاییم‏‎ ‎‏منزل آقا، هیچ وقت این طور نبود که از خیابان یا کوچه مستقیم بیاییم، چون فکر‏‎ ‎‏می کردیم که اگر آقا ما را با این ریخت ببینند، می گویند چرا شماها این طور آمده اید؟‏‎ ‎‏چرا سر و وضعتان به هم ریخته است؟ باید مرتب باشید، منظم باشید. همیشه سعی‏‎ ‎‏می کردیم که نظم داشته باشیم تا وقتی که خدمت ایشان می رسیدیم، مناسب باشد. ‏‎[11]‎

‏‏لباس ملاقاتشان جدا بود‏

‏‏امام وقتی که از حسینیه به اتاقشان می آیند قبایشان جداست، عمامه شان‏‎ ‎‏جداست. اگر سه چهار بار حسینیه بیایند با آن لباس در اتاق نمی نشینند، بلکه‏‎ ‎‏لباسهایشان را در می آورند و تا می کنند، عمامه را رویش می گذارند، یک پارچه سفیدی‏‎ ‎‏رویش می کشند و می نشینند. دو مرتبه وقتی به ایشان می گویند آقا جمعیت هست‏‎ ‎‏بفرمایید، باز بلند می شوند، لباسها را در می آورند، آنها را می پوشند و می روند؛ یعنی‏‎ ‎‏خیلی دقت دارند در اینکه هر چیزی جای خودش باشد. ‏‎[12]‎

‏
‏‎

‎‏لباسها را مرتب تا می کردند‏

‏‏امام از افرادی بودند که کم لباس کهنه می کردند، چون به صورت منظم از لباس‏‎ ‎‏استفاده می کردند، و به محض اینکه به اتاقشان برمی گشتند، لباسها را مرتب تا‏‎ ‎‏می کردند و کناری می گذاشتند. لذا لباسهایشان همیشه نو و مرتب بود. ‏‎[13]‎

‏‏باید زیرپوش و پیژامه حتماً اطو شود‏

‏‏امام بسیار تمیز و مرتب هستند. تا جایی که اطلاع دارم و از قول دختر ایشان‏‎ ‎‏عرض می کنم که زیرپوش و پیژامه ایشان باید زود به زود شسته شود و حتماً باید اطو‏‎ ‎‏شود و از نظر رنگ هماهنگ باشد. و اگر چنانچه پیژامه گشاد باشد و یک قدری باز‏‎ ‎‏باشد، ایشان نمی پوشند. باید همه جای آن یک اندازه باشد و نظم داشته باشد. باز از‏‎ ‎‏قول خانمشان می گویم، آقا آن را وجب می کنند باید یک وجب باشد، اگر کمتر باشد‏‎ ‎‏نمی پوشند و بیشتر هم باشد نمی پوشند، از اول رعایت می کردند و نظم و ترتیب داشتند. ‏

‏‏دستمال ایشان باید اطو شود. پیراهن که رو هست حتماً باید اطو شود، حتی‏‎ ‎‏پیژامه و زیرپیراهنشان هم باید اطو شود. ‏‎[14]‎

‏‏رأس ساعت هشت و نیم حمام می رفتند‏

‏‏امام هر هفته رأس ساعت هشت و نیم صبح روز جمعه حمام می رفتند ساعت نه‏‎ ‎‏بیرون می آمدند و بلافاصله آماده قرائت زیارت عاشورا می شدند اگر زمستان بود داخل‏‎ ‎‏اتاق و اگر بهار بود روی صندلی کنار ایوان می نشستند و  زیارت عاشورا‏‎ ‎‏می خواندند. ‏‎[15]‎

‏‏هیچ کس را اینقدر تمیز ندیدم‏

‏‏امام دوست داشتند رویشان همیشه آراسته باشد. چهره ایشان همیشه تمیز‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏باشد و واقعاً آدم باید از امام این درس را یاد بگیرد. اینقدر تمیز بودند،‏‎ ‎‏اینقدر نظیف بودند که من هیچ کس را این طور ندیده ام، هیچ کس را. من حتی یک‏‎ ‎‏بار ندیدم که حتی یک لک کوچک روی لباس سفید ایشان باشد. هیچ وقت‏‎ ‎‏ندیدم. ‏‎[16]‎

‏‏کمتر کسی به نظافت امام پیدا می شد‏

‏‏امام همیشه زیاد حمام می رفتند و زیاد لباس عوض می کردند. شاید سالها و‏‎ ‎‏سالها یک قبا و لبّاده داشتند و می پوشیدند که همه به صدا در می آمدند که: «فلانی‏‎ ‎‏چقدر این یک قبا را می پوشد.» ولی همین یک قبا آن قدر تمیز بود که شاید کمتر کسی‏‎ ‎‏ به نظافت ایشان در قم پیدا می شد. ‏‎[17]‎

‏‏هفته ای دوبار حمام می رفتند‏

‏‏امام در هفته دوبار حمام می روند؛ صبح جمعه و صبح روز سه شنبه. و اصلاح را‏‎ ‎‏ایشان خودشان می کنند. پیش بندی دارند که می اندازند و موی صورتشان را اصلاح‏‎ ‎‏می کنند. البته برای سرشان از خانم کمک می گیرند و یا اگر ما باشیم گاهی از ما، ولی‏‎ ‎‏بیشتر از خانم کمک می گیرند. ایشان سرشان را اصلاح می کنند و بعد هم حمام‏‎ ‎‏تشریف می برند. ‏‎[18]‎

‏‏همیشه لباس سفید می پوشیدند‏

‏‏در مورد نظافت، امام حساسیت خاصی داشتند به طوری که حتماً هفته ای دوبار و‏‎ ‎‏آن هم روزهای سه شنبه و جمعه لباسهایشان را تعویض می نمودند و همیشه لباس‏‎ ‎‏ سفید می پوشیدند. ‏‎[19]‎

‏
‏‎

‎‏نعلینهای امام برق می زد‏

‏‏طرز لباس پوشیدن امام خیلی جلب توجه می کرد. ایشان تا آنجا که یادم می آید‏‎ ‎‏یک عبای مشکی رشتی داشتند که ما هر سال زمستان می دیدیم که عبا همان عباست و‏‎ ‎‏قبا همان قبا. عبای زمستانی همان عبای تابستانی است. البته ایشان خیلی هم خوب از‏‎ ‎‏لباسهایشان نگهداری می کردند که در عین حالی که همان لباس بود، ولی تمیز بود.‏‎ ‎‏همیشه نعلینهای امام برق می زد. با اینکه لباسشان همان لباسی بود که سالهای قبل‏‎ ‎‏می دیدیم ولی آن طور تمیز بود. ‏‎[20]‎

‏‏شما هم همین کار را بکنید‏

‏‏امام به جهت تمیزی که دارند دمپاییهای مختلفی دارند؛ یعنی پنج – شش تا‏‎ ‎‏دمپایی دارند. دمپایی اتاق، حیاط و دستشویی ایشان همگی جداست. ‏

‏‏یک روز من گفتم شما می گویید ساده، در صورتی که شش – هفت جفت دمپایی‏‎ ‎‏دارید اما ما یک جفت داریم، گفتند: «شما یک جفت دارید یک سال می پوشید من‏‎ ‎‏هفت جفت دارم هفت سال می پوشم، اسراف نکردم. اما دمپایی که توی آشپزخانه‏‎ ‎‏ می پوشم با توی اتاق فرق می کند، شما هم همین کار را بکنید.» ‏‎[21]‎

‏‏الگوی نظافت و بهداشت ‏

‏‏امام فقط در اوقاتی که بیمار بودند و پزشکان اجازه نمی دادند حمام نمی رفتند. یک‏‎ ‎‏بار که دو جمعه متوالی به حمام نرفته بودند با سؤال از پزشکان، بی صبرانه منتظر بودند‏‎ ‎‏که بتوانند حمام بروند، ولی با این حال لباسهایشان را طبق معمول عوض می کردند.‏‎ ‎‏امام علی رغم سادگی در لباس، در اوج نظافت و پاکیزگی بودند. لباسهایشان همیشه‏‎ ‎‏تمیز و پاکیزه بود. هیچ گاه در کف جورابهایشان اثری از کدورت چرک دیده نمی شد.‏^‎[22]‎‎ ‎‏با اینکه تمام محیط زندگی و فرشهای ساده شان تمیز بود، اما همواره با دمپاییهایی که‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏سالهای سال کار کرده و کف آنها ساییده شده و ترکهای زیادی خورده بود، روی فرش‏‎ ‎‏راه می رفتند. ‏‎[23]‎

‏‏همیشه بوی عطر می دادند‏

‏‏هرگاه امام می خواستند غذا بخورند دستمالی بلند – که شبیه پیش بند بود – را‏‎ ‎‏جلوی گردن و سینه خود قرار می دادند که احیاناً غذا روی لباس ایشان نریزد و لباسشان‏‎ ‎‏لک نگیرد. همیشه از چند متری اتاق امام بوی عطر به مشام می رسید آقا همیشه یک‏‎ ‎‏شانه و آینه کوچک کنار دست خود داشتند و از دو شیشه عطر که یکی در جانماز و‏‎ ‎‏دیگری در طاقچه بود استفاده می کردند. ‏‎[24]‎

‏‏انگار وارد بهشت شده اید‏

‏‏وارد اتاق امام که می شوید انگار وارد بهشت شده اید، چون بوی عطر می دهد؛ به‏‎ ‎‏خاطر اینکه روزی چند بار ادوکلن و عطر استفاده می کنند. گاهی ما در منزل کار‏‎ ‎‏آشپزخانه را انجام می دادیم و بعد چراغ را خاموش می کردیم و می رفتیم خدمت امام؛‏‎ ‎‏وقتی می نشستیم، امام سرشان را بر می گرداندند و می گفتند که ناهار فلان خورشت را‏‎ ‎‏دارید. غیرمستقیم می خواستند بگویند که بوی سبزی می دهی. البته هیچ وقت چیزی‏‎ ‎‏به ما نمی گفتند. حتی من یک دفعه گفتم شما چقدر باید ما را تحمل کنید. چون‏‎ ‎‏نمی خواستند خلاف بگویند، می گفتند خوب تحمل می کنم. ‏‎[25]‎

‏‏اول عطر بعد نماز‏

‏‏من بارها که در خدمت امام بودم و وقت نماز می شد ملاحظه می کردم که امام‏‎ ‎‏برای هر نمازی که می خواستند شروع کنند اول عطر استعمال می کردند. فکر کردم‏‎ ‎‏چطور است که امام قبل از هر نماز و برای هر نماز عطر استعمال می کنند تا اینکه به‏‎ ‎‏ ‏

‏
‏‎

‎‏روایتی از امام صادق برخوردم که کان رسول الله ینفق علی طیبه اکثر ما ینفق لطعامه؛‏‎ ‎‏ پولی که پیامبر صرف خوشبو کردن خودشان می کردند زیادتر از آن پولی بود که خرج‏‎ ‎‏غذا و طعام ایشان می شد. ‏‎[26]‎

‏‏بهترین عطرها را انتخاب می کردند‏

‏‏امام نمونه کامل ساده زیستی و قناعت و صرفه جویی در استفاده از امکانات‏‎ ‎‏زندگی بودند، ولی همیشه فضای محیط زندگی و اتاق کار و محل عبادت و خواب‏‎ ‎‏ایشان از بوی دل انگیز عطرهای بسیار خوشبو آکنده بود و در زمینه نظافت و پاکیزگی‏‎ ‎‏و استفاده از بهترین عطرها در حد کمال مقید بودند. وقتی دوستان امام از دور و‏‎ ‎‏نزدیک انواع عطرهای داخلی و خارجی را به محضرشان اهدا می کردند، امام تنها در‏‎ ‎‏این زمینه بود که با ذوق سرشار و زیباپسند خود بهترینها را انتخاب می فرمودند. ‏‎[27]‎

‏‏همه نوع عطری مصرف می کردند‏

‏‏ما وقتی وارد اتاق امام می شدیم فضای اتاق پر از عطر بود. امام همه نوع عطری را‏‎ ‎‏مصرف می کردند. هرکس برای ایشان عطر می آورد امام آن را مصرف می کردند. ‏‎[28]‎

‏‏همیشه بوی خوش مصرف می کردند‏

‏‏امام همیشه موقع نماز عطر و بوی خوش مصرف می کردند و شاید بدون بوی‏‎ ‎‏خوش به نماز نایستاده باشند. حتی در نجف هم که در پشت بام نماز شب می خواندند‏‎ ‎‏ در همانجا هم یک شیشه عطر داشتند. ‏‎[29]‎

‏‏ادوکلن مرا بیاور‏

‏‏روزی که سران کشورهای اسلامی برای قضیه صلح ایران و عراق خدمت امام‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏آمده بودند، وسط جلسه بود که اذان ظهر گفته شد؛ امام بلند شدند و فرمودند من‏‎ ‎‏ می خواهم نماز بخوانم چون مقید بودند به هنگام نماز خود را با عطر و ادوکلن خوشبو‏‎ ‎‏کنند در همان جلسه به من اشاره کردند که ادوکلن مرا بیاور. پس از ادوکلن زدن به نماز‏‎ ‎‏ ایستادند. ‏‎[30]‎

‏‏روزی هفت بار ادوکلن می زدند‏

‏‏امام روزی هفت بار ادوکلن مصرف می کنند. چون بین دو نماز مستحب است که‏‎ ‎‏عطر مصرف شود. همین طور بین دو نماز مستحب است که ریش را شانه کنند، شانه‏‎ ‎‏در جانمازشان هست. امام تسبیح را به صورت خاصی بالای سجاده می گذارند. نه‏‎ ‎‏ همین طور که هر کجای سجاده باشد. چون آن هم مستحب است. بعد بلند می شوند و‏‎ ‎‏می آیند به اطاق دیگر که ادوکلن بزنند، بعد بر می گردند دومرتبه سر نماز. ‏‎[31]‎

‏‏امام عطر هدیه می دادند‏

‏‏در یکی از عیدها امام به یکی از نواده های دختری شان عطر هدیه دادند. ‏‎[32]‎

‏‏هر چیزی باید یک قاشق داشته باشد ‏

‏‏امام در غذایی که میل می کنند، - حالا آبگوشت است یا غذاهای مختلف دیگر –‏‎ ‎‏نظم خاصی دارند. دو سه تا قاشق بزرگ ناهارخوری دارند. یک دانه چاقو دارند، دو سه‏‎ ‎‏تا قاشق مرباخوری. هر چیزی باید یک قاشق جدا داشته باشد. امام از طرف دیگر‏‎ ‎‏سعی شان بر این است که افراط و تفریط نشود. ‏‎[33]‎

‏‏قرص را با قاشق می خوردند‏

‏‏باور کنید امام قرص که می خوردند با قاشق می خوردند، نانشان را با قاشق‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏می خوردند؛ یعنی به آن دست نمی زنند. این از نظر نظافت ایشان است. ‏‎[34]‎

‏‏دلم می خواهد هر لقمه را با یک قاشق بخورم‏

‏‏با اینکه غذای امام چیزی نیست اما باور کردنی نیست که ایشان سه – چهار تا‏‎ ‎‏قاشق ناهارخوری دارند و خودشان بارها گفته اند که من خیلی دلم می خواهد هر لقمه را‏‎ ‎‏با یک قاشق بخورم، این قاشق که می رود توی دهان دوست ندارم دو مرتبه برگردانم توی‏‎ ‎‏ دهان. قاشق آبگوشتشان خیلی بزرگ است. به دلیل اینکه روی لباسشان چیزی  نریزد،‏‎ ‎‏اول حوله می اندازند بعد یک نایلون روی آن قرار می دهند. دقتشان در تمیزی خیلی زیاد‏‎ ‎‏است. ‏

‏‏ما گاهی اوقات می گوییم آفتابه لگن هفت دست، شام و نهار هیچی، داستان‏‎ ‎‏غذای شماست. غذایتان چیزی نیست اما تشریفات آن خیلی زیاد است. ‏‎[35]‎‏ ‏

‏‏بسیار تمیزند‏

‏‏امام بسیار تمیزند، حتی لیوان آبی را که میل می کنند با پیش دستی یا دستمالی‏‎ ‎‏ می پوشانند که میکروب روی آن را نگیرد و بعد از آن استفاده می کنند و هیچ آب دورریز‏‎ ‎‏ندارند. در پاریس هم همین طور بودند. در تهران و در طول این ده دوازده سال هم‏‎ ‎‏همین طورند. ‏‎[36]‎

‏‏با اشاره به پرستار گفتند‏

‏‏در همین روزهای آخر حیات امام که به خدمتشان در بیمارستان رفتم روی‏‎ ‎‏لباسشان الکل پاشیده بود. دو تا لکۀ زرد روی پیراهنشان بود. من دیدم با اشاره، لک‏‎ ‎‏روی پیراهنشان را به پرستار نشان داده و از او خواستند که بلافاصله آن را عوض‏‎ ‎‏کنند. ‏‎[37]‎

‏
‏‎

‎‏چقدر نامرتبی ‏

‏‏من دانشگاه که می رفتم، لباسم مشکی بود. چون با لباس مشکی می رفتم راحت تر‏‎ ‎‏بودم. یک روز که از دانشگاه آمدم، مستقیم آمدم منزل آقا. امام داشتند توی حیاط قدم‏‎ ‎‏می زدند، تا وارد شدم اخمی به من کردند و گفتند: «این چه وضعی است؟» گفتم چطور‏‎ ‎‏مگر؟ گفتند: «چقدر نامرتبی، چرا این رنگ را پوشیده ای؟» گفتم: آقا دانشگاه بوده ام.‏‎ ‎‏گفتند: «این ریاست. این کار تو ریاست.» گفتم: چرا؟ گفتند: «کفش کهنه پوشیده ای‏‎ ‎‏رفته ای دانشگاه، این ریاست». ‏‎[38]‎

‏‏تمیزترین لباس برای نماز‏

‏‏امام حتی در هنگام بیماری و در عین خونریزی و با وجود زخم بزرگ شکم، در‏‎ ‎‏موقع نماز، تمیزترین جامه ها را که بدون آلودگی بود به تن می کردند. ‏‎[39]‎

‏‏قاشق برای ماست هست‏

‏‏بچه که بودم نانم را داخل کاسۀ ماست زدم و خوردم. همین که می خواستم‏‎ ‎‏بزنم توی ماست انگشتم به ماست خورد. آقا زدند روی دست من. خیلی کوچک بودم‏‎ ‎‏پنج تا شش ساله بودم. طبیعتاً متوجه شدند که من ناراحت شدم و دستم را کشیدم کنار.‏‎ ‎‏بعد دست مرا گذاشتند توی دهانشان و گفتند: «من از دست تو بدم نمی آید اما ما باید‏‎ ‎‏سر سفره ای که جمعی نشسته اند دقت داشته باشیم که قاشق برای ماست هست.» یعنی‏‎ ‎‏نظافت را خیلی رعایت می کنند در عین سادگی. ‏‎[40]‎

‏‏به دیدن مسابقه کشتی می رفتند‏

‏‏امام در نوجوانی گاهی اوقات به بعضی محله ها که مسابقۀ کشتی بود می رفتند و‏‎ ‎‏مسابقه را تماشا می کردند. ایشان خاطرۀ شیرینی در مورد کشتی حاج آقا کمال کمالی‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏پهلوان قمی با پهلوانی که برای مسابقه با او از روسیه به قم آمده بود، تعریف می کردند‏‎ ‎‏که پهلوان روسی قویتر بود ولی حاج آقا کمال او را برد نزدیک سنگی و او را هل داد.‏‎ ‎‏پهلوان هم که از سنگ خبر نداشت، پایش به آن خورد و از پشت افتاد. و فوراً قمی ها‏‎ ‎‏حاج آقا کمال را روی دست به عنوان برنده به حرم حضرت معصومه(س) بردند. ‏‎[41]‎

‏‏به ژیمناستیک بیشتر نظر داشتند‏

‏‏امام ورزش را دوست می داشتند، ولی رشتۀ خاصی را ترجیح نمی دادند. شاید‏‎ ‎‏بشود گفت که به کشتی و ورزش باستانی بیشتر علاقه داشتند. ولی ژیمناستیک بیشتر از‏‎ ‎‏سایر ورزشها، جلب نظر ایشان را می کرد. در پرش طول و ارتفاع خود ایشان در کودکی‏‎ ‎‏تمرین داشتند و دو دست و یک پای ایشان در اثر همین ورزشها شکسته بود. بیش از ده‏‎ ‎‏جای سر و چند جای پیشانی ایشان نیز شکسته بود. ‏‎[42]‎

‏‏از این بازوهای شما کشتی گیران خوشم می آید‏

‏‏در یکی از فیلمهای تلویزیونی دیدیم که وقتی امام در اوایل پیروزی انقلاب از‏‎ ‎‏تهران به قم رفتند، دسته دسته قشرهای مختلف به دیدار ایشان می آمدند؛ از جمله روزی‏‎ ‎‏عده ای از کشتی گیران با بدنهای ورزیده و پیراهنهای آستین کوتاه خدمت امام رسیدند،‏‎ ‎‏امام آنها را مورد تفقد خاصی قرار دادند و بیاناتی راجع به اهمیت ورزش و این که عقل‏‎ ‎‏سالم در بدن سالم است، ایراد فرمودند. به ورزشکاران هم که دچار تعجب شده بودند،‏‎ ‎‏اجازه دادند اظهاراتی بکنند. در آن فیلم امام نتوانستند خودداری کنند و با خنده اظهار‏‎ ‎‏داشتند: من از این بازوهای شما خوشم می آید. ‏‎[43]‎

‏‏سخت به فکر سلامتی خود بودند‏

‏‏امام از ایام جوانی سخت در فکر سلامتی خود بودند. کتابهای غذاشناسی را‏‎ ‎‏می خواندند، و از نحوه پخت و پز غذاها آشنایی داشتند و روی آنها حساب‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏می کردند. ‏‎[44]‎

‏‏ما به کِشت ایشان کاری نداریم‏

‏‏مرحوم حاج سیدرضا تفرشی از علمای تهران که چند سال پیش رحلت نمود نقل‏‎ ‎‏می کرد که در زمان جوانی امام، ایشان و آقا عبدالله تهرانی (حاج آقا عبدالله آل آقا تهرانی‏‎ ‎‏از دوستان صمیمی و دیرین امام) و سیدی که نامش را فراموش کرده ام روزهای جمعه‏‎ ‎‏در قم می رفتند به زمینهای خاک فرج و پیاده روی و توپ بازی می کردند. آن مرحوم‏‎ ‎‏می گفت: روزی در خدمت مرحوم آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری بودم، مرد‏‎ ‎‏کشاورزی آمد و شکایت کرد که چند نفر طلبه روزهای جمعه می آیند توی زمین من و‏‎ ‎‏غله های مرا پامال می کنند. مرحوم حاج شیخ به حاج میرزا مهدی بروجردی سرپرست‏‎ ‎‏مدرسۀ فیضیه گفت ببینید این طلاب کیستند که غله این بنده خدا را پامال می کنند.‏‎ ‎‏حاج میرزا مهدی خبر داد که کار آقا روح الله خمینی و آقا عبدالله تهرانی و آقا سید...‏‎ ‎‏است. حاج شیخ فرستاد هر سه را حاضر کردند، وقتی آمدند و سلام کردند و نشستند،‏‎ ‎‏حاج شیخ فرمودند: عزیزم آقا روح الله این بنده خدا چه می گوید؟ قضیه چیست؟ آقا‏‎ ‎‏روح الله خمینی گفت ما به کشت و زرع و غله ایشان کاری نداریم، مگر نمی دانیم مال‏‎ ‎‏مسلمان است و باید رعایت شود. ما روزهای جمعه می رویم زمینهای خاک فرج و برای‏‎ ‎‏هم توپ می اندازیم. گاهی توپ ما می رود توی غله و با احتیاط می رویم و آن را‏‎ ‎‏می آوریم، همین. از این به بعد سعی بیشتر می کنیم. صاحب غله هم که آنها را ندیده‏‎ ‎‏بود و تصور می کرد این طلاب عمداً اقدام به این کار می کرده اند، و مخصوصاً آقا‏‎ ‎‏روح الله خمینی را دید که چگونه حاج شیخ با لطف خاصی با وی سخن می گوید گفت‏‎ ‎‏اگر چنین است من عرضی ندارم. مرحوم حاج شیخ هم سفارش بیشتر کرد. مرحوم‏‎ ‎‏تفرشی می گفت آن مرد رفت حاج شیخ هم آنها را از آن کار منع نکرد و فقط گفت آقا‏‎ ‎‏روح الله! عزیزم سعی کن ضرری به مال مردم نرسد، و ایشان هم گفت چشم! در این‏‎ ‎‏وقت سید... گفت آقا من از آقا روح الله شکایت دارم. حاج شیخ فرمود چه شکایتی؟‏‎ ‎‏سید... گفت: آقا روح الله هر وقت توپ می زند سعی دارد بزند به صورت من، طوری‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏که دو سه بار تا حالا به دماغم خورده و خون دماغ شده ام! حاج شیخ در حالی که‏‎ ‎‏تبسم می کرد گفت: آقا روح الله! عزیزم مواظب باش دوستانت اذیت نشوند و شکایت‏‎ ‎‏نداشته باشند آقا روح الله گفت: آقا من قصدی ندارم، وقتی توپ را پرت می کنم بس که‏‎ ‎‏دماغ این آقا بزرگ است توپ به آن می خورد، تقصیر من نیست! از این گفته: حاج شیخ‏‎ ‎‏و ما و حضار و خود سید خندیدیم. به دنبال آن هر سه برخاستند و رفتند. ‏‎[45]‎

‏‏شنا می دانستند‏

‏‏امام آگاهی زیادی از فن شنا نداشتند ولی در حد معمولی شنا می دانستند. ‏‎[46]‎

‏‏هرگز فروتنی را فراموش نکردند‏

‏‏شاید در میان مراجع تقلید و علمای بزرگ ما، این ویژگی امام خمینی هم‏‎ ‎‏استثنایی باشد که از زمان نوجوانی یعنی حدود هشتاد سال پیش، کاملاً به فکر سلامتی‏‎ ‎‏خود بودند. روش معمول روحانیون این است که چندان در فکر ورزش و تفریح سالم‏‎ ‎‏نیستند ولی امام خمینی با آقا روح الله خمینی هشتاد سال پیش چه در خمین پیش از‏‎ ‎‏بیست سالگی و چه در قم تا حدود بیست و پنج سالگی هرگز ورزش و تفریحات سالم‏‎ ‎‏را به منظور تقویت جسم و جان فراموش نمی کردند، نه تنها به طور خصوصی بلکه‏‎ ‎‏ابایی نداشتند که این را دیگران هم بدانند. ‏

‏‏خودشان یک بار فرمودند من در جوانی تفنگ به دست می گرفتم و از آن استفاده‏‎ ‎‏ می کردم. چنان که می گویند از اسب سواری هم استفاده کرده اند. ‏‎[47]‎

‏‏بعدازظهرها به کوه می رفتند‏

‏‏امام بعضی از تابستانها که به درکه تهران تشریف می آوردند و یک ماه در منزل یک‏‎ ‎‏پیرزن با خانواده بسر می بردند. عصر که می شد امام با همان لباس روحانیت به کوه‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏تشریف می بردند و کوهنوردی می کردند. این عمل امام تا حدود سن پنجاه سالگی‏‎ ‎‏ایشان ادامه داشت. ‏‎[48]‎

‏‏از بدنشان خوب نگه داری می کردند‏

‏‏با وجود سن بالای امام، به دلیل اینکه ایشان از بدنشان طی سالیان عمر با‏‎ ‎‏برکتشان به عنوان امانت خدا خوب نگهداری کرده بودند ما بسیاری از مسایل را که در‏‎ ‎‏افراد مشابه می توانستیم داشته باشیم در امام سراغ نداشتیم. وضع عروقی عالی بود،‏‎ ‎‏وضع تغذیه، پوست بسیار خوب بود وقتی پشت ایشان را ماساژ می دادیم و پودر‏‎ ‎‏می زدیم با اینکه در بسیاری اوقات ایشان به پشت خوابیده بودند اما کوچکترین آثار‏‎ ‎‏تألمی در پوست مشاهده نمی شد که معمولاً در این سن زود آشکار می شود ریه ایشان‏‎ ‎‏هم به تناسب سنشان بسیار خوب کار می کرد. ‏‎[49]‎

‏‏قلب یک انسان چهل ساله را دارند‏

‏‏در فرانسه امام پس از اقامه نماز ظهر کسی را نمی پذیرفتند چون ایشان پس از‏‎ ‎‏نماز، نهار میل می کردند و بعد استراحتی می نمودند و آماده دیدار و سخنرانی‏‎ ‎‏می شدند. یک روز نماز ظهر که تمام شد آقای پروفسور صادق که من او را نمی شناختم‏‎ ‎‏به من مراجعه کرد و خودش را معرفی نمود که جراح قلب هستم اگر کسی بخواهد با‏‎ ‎‏خود من ملاقات کند باید دو ماه قبل وقت بگیرد لذا شرایط امام را می دانم و چون از راه‏‎ ‎‏دوری آمده ام و در نماز امام هم شرکت داشته ام دلم می خواهد از نزدیک خدمت ایشان‏‎ ‎‏برسم و دستشان را ببوسم اگر می شود برای من یکی دو دقیقه وقت بگیرید. گفتم باشد‏‎ ‎‏خدمت امام عرض کردم، فرمودند من که بعد از نماز با کسی ملاقات نمی کنم. عرض‏‎ ‎‏کردم او عجله دارد و می خواهد برگردد. فرمودند باشد بیاید. لذا در اتاقی که سر راه نماز‏‎ ‎‏بود نشستند و پروفسور صادق خدمت ایشان رسید پس از دست بوسی به امام گفت من‏‎ ‎‏وسایل معاینه را همراه خودم دارم اگر اجازه بفرمایید از قلب و بدنتان معاینه ای بشود.‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏امام فرمودند برای شما زحمت می شود و من راضی نیستم. او گفت نه آقا چه زحمتی؟‏‎ ‎‏ من افتخار می کنم که در خدمت شما باشم. امام اجازه دادند و او کارش را انجام داد و‏‎ ‎‏ خداحافظی کرد بیرون که آمد به او گفتم ملاقات چطور بود؟ خیلی خوشحال پاسخ داد‏‎ ‎‏که من با توجه به سن زیاد امام نگران قلب ایشان بودم که در چه شرایطی است اما الان‏‎ ‎‏که معاینه کردم دیدم قلب امام قلب یک انسان چهل ساله است!‏‎[50]‎

‏‏امام حقیقتاً یک هنرمند بودند‏

‏‏از لحاظ هنری امام حقاً یک هنرمند و هنرشناس بودند. من تنها شیوه نگارش و‏‎ ‎‏خط و رسم الخط ایشان را تذکر می دهم زیرا سالها با آن مأنوس بوده ام و برخی از آثار‏‎ ‎‏فقهی دستنویس ایشان را شخصاً استنساخ کرده ام. این خط که بارها در سند نامه ها و‏‎ ‎‏مجلات، کلیشه یا زیراکس آن را دیده ایم چه تأثیری در بیننده و خواننده داشت بی هیچ‏‎ ‎‏خط خوردگی حتی یک قلم. چه شاهد صدقی بهتر از این. ‏‎[51]‎

‏‏کسی بین دو خط فرق نمی گذاشت‏

‏‏در نوجوانی امام نزد من مشق هم می کردند چون من تا اندازه ای خط نستعلیق را‏‎ ‎‏خوب می نوشتم ولی طوری شده بود که خط ایشان به خط من خیلی شبیه شده بود و‏‎ ‎‏به اندازه ای شبیه بود که یکبار من نصف کاغذ را نوشتم و نصف دیگرش را ایشان نوشتند و‏‎ ‎‏هیچ کس نمی توانست بین این دو خط فرق بگذارد. ‏‎[52]‎

‏‏این غنچه کی باز می شود؟‏

‏‏یک روز در حالی که امام از حسینیه برمی گشتند و در سخنرانی خود درباره جنگ‏‎ ‎‏و تنفر از امریکا صحبت کرده بودند وقتی وارد حیاط شدند و به قدم زدن پرداختند به من‏‎ ‎‏ که در کنارشان بودم فرمودند: «این غنچه گل کی باز می شود؟ چند روز طول می کشد‏‎ ‎‏ ‏

‏
‏‎

‎‏که این غنچه باز شود؟» ‏‎[53]‎

‏‏کدام درخت قشنگ تر است؟‏

‏‏یک بار که با امام در حیاط قدم می زدم به من گفتند: اگر گفتی کدام یک از درختها‏‎ ‎‏قشنگتر است؟ من تا آن موقع توجهی به این موضوع نکرده بودم که مثلاً طرز قرار گرفتن‏‎ ‎‏شاخه روی ساقه به درخت زیبایی خاصی می دهد. این بود که گفتم: «خوب، این‏‎ ‎‏یکی.» ‏

‏‏امام گفتند: همین طور نگو. چه دلیلی برای قشنگی این درخت داری؟ برو دو، سه‏‎ ‎‏روز فکر کن. من هم به شوخی گفتم: «چون این درخت سبز است!» آقا گفتند: نه، برو‏‎ ‎‏ببین زیبایی یک درخت در چیست. ببین طرز قرار گرفتن ساقه و شاخه چطور است. تنۀ‏‎ ‎‏درخت چه شکلی است. برگهای آن چطور بر شاخه ها قرار گرفته اند. سایۀ درخت‏‎ ‎‏چطور است... اینها را یکی یکی می گفتند و به من نشان می دادند. بعد ادامه دادند:‏‎ ‎‏ببین ترکیب این درخت در کل چطور است. جزء جزء آن چطور است. درخت دیگری‏‎ ‎‏در گوشۀ حیاط بود. نیم ساعت مانده به غروب من داشتم با ایشان در حیاط قدم‏‎ ‎‏ می زدم. گفتند: ‏

‏‏فاطی! نیستی! صبح پیش از آفتاب که من قدم می زنم، نمی دانی که این درخت‏‎ ‎‏چقدر قشنگ است. وقتی خورشید از آن پشت به قسمت بالای درخت می زند، این‏‎ ‎‏قسمت درخت زیبایی خاصی پیدا می کند. ‏‎[54]‎

‏‏تیغ دست علی را اذیت نکند‏

‏‏یک روز که با امام مشغول قدم زدن بودم ایشان در مقابل یک ساقه گل محمدی‏‎ ‎‏ایستادند و گفتند: علی که می آید دستش را به این گل بزند، تیغ دستش را می برد. سر‏‎ ‎‏این تیغ را شما ببرید که نرم باشد و تیغ دست علی را اذیت نکند. ‏

‏‏از قضا باغبانی که به گلها می رسید، تمام تیغهای آن ساقه را از بالا تا پایین زد. بعد‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏که ایشان دیدند، با تأثر گفتند: چرا این طور کرده این آقا و همه را زده؟ من فقط آن یک‏‎ ‎‏تیغ را که پایین بود گفتم بزند. چرا به این گل آسیب رساند؟‏‎[55]‎

‏‏ ‏

‏‏اینها چه زیبا هستند‏

‏‏روزی امام در ایوان منزل مشغول نماز مغرب بودند. یکباره صدای آژیر طنین انداز‏‎ ‎‏شد. آقا سلام پایان نماز را قرائت می کردند. من در چهر ه شان دقیق شدم، هیچ تغییری‏‎ ‎‏در حالت چهره ایشان پدید نیامد. پس از پایان نماز نیم نگاهی به آسمان کرده و با‏‎ ‎‏لحنی آرام به گلوله های آتشین پدافندها که سطح آسمان را پوشانده بود. نگاهی کرده و‏‎ ‎‏فرمودند: «اینها را ببین چه زیبا هستند». ‏‎[56]‎

‏‏ اگر خوشمزه بود می خورم‏

‏‏اگر می خواستیم غذا جلوی آقا بگذاریم، می بایست ظاهرش را می آراستیم. اگر‏‎ ‎‏شکل زیبایی نمی داشت، نمی خوردند ولو مزه اش بسیار خوب می بود. اما اگر شکلش‏‎ ‎‏زیبا می بود. می گفتند: حالا می چشم. ببینم اگر خوشمزه بود، می خورم. ‏

‏‏این بود که ما همیشه اگر چیزی برای امام می پختیم، سعی می کردیم ظاهرش هم‏‎ ‎‏آراسته و زیبا باشد. امام لطافت خاصی داشتند که من خیلی وقتها فکر می کنم باید‏‎ ‎‏بنشینم و آنها را بنویسم. اگر این کار را بکنم، می توان کتابی از لطافت ایشان نوشت. ‏‎[57]‎

‏‏به زیبایی عشق می ورزیدند‏

‏‏امام در منزل حضوری قوی داشتند؛ مثلاً از تشکیل یک غنچه تا ریختن پرهای گل‏‎ ‎‏همان غنچه را بارها و بارها زمانش را حساب می کردند. مثلاً در همان روز انفجار حزب‏‎ ‎‏جمهوری اسلامی و شهادت مرحوم آقای بهشتی و سایر دوستان، رو کردند به دختر‏‎ ‎‏خواهر من و گفتند: «می دانی این گل چند روز است که شکفته شده است؟» امام بارها‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏با اشاره به یک گل خطاب به بنده می فرمودند که آن غنچه، علی (نوه شان) و این گل که‏‎ ‎‏ برگهایش دارد می ریزد من هستم. امام به زیبایی و تمیزی و عطر عشق می ورزیدند. ‏‎[58]‎

‏‏پژمرده شده ام و دارم می روم‏

‏‏یک بار امام حین قدم زدن مقابل یک گل دیواری ایستاده و گفتند: هر وقت من به‏‎ ‎‏این گل نگاه می کنم، می گویم این علی است که دارد شکفته می شود. همانجا گل‏‎ ‎‏ بزرگی هم بالای درخت بود که پژمرده شده بود و تا حدودی برگهایش ریخته بود. ایشان‏‎ ‎‏به آن گل اشاره کرده و گفتند: آن هم خودم هستم که دیگر پژمرده شده ام و دارم می روم.‏‎ ‎‏همیشه بین این دو تناسبی می بینم. این غنچه علی است که دارد باز می شود و آن هم‏‎ ‎‏من هستم که سرازیر شده و دارد پژمرده می شود. ‏‎[59]‎

‏‏این گل سه روزه است‏

‏‏مادرم نقل می کرد روزی امام کنار باغچه قدم می زدند، در باغچه گلهای زیادی‏‎ ‎‏بود. خدمت ایشان که رفتم. آقا به من گفتند: «این گل چند روزه است؟» گفتم‏‎ ‎‏نمی دانم. فرمودند: این گل سه روزه است.» گلهای دیگر را هم نشان داده و گفتند که‏‎ ‎‏هر کدام چه موقعی باز شده اند و چند روزه هستند. بعد گلها را نامگذاری کردند. به‏‎ ‎‏گلی که تازه غنچه کرده بود اشاره کرده و گفتند: «این علی است آن یکی حسن و آن‏‎ ‎‏یکی یاسر است. آن گل تویی و آن یکی احمد.» بعد به گل پژمرده ای اشاره کرده و‏‎ ‎‏ گفتند: «این هم منم.» این گونه برخوردها نشانگر روح لطیف امام بود که در اشعار‏‎ ‎‏عرفانیشان هم آشکار است. ‏‎[60]‎

‏‏فکر می کنی این غنچه چند روزه است؟‏

‏‏گاهی با امام قدم می زدم. ایشان در شبانه روز سه بار قدم می زدند و این اوقات‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏بهترین فرصتی بود که می شد ایشان را دید. هر بار می دیدم که چطور لطیف و عمیق به‏‎ ‎‏اطرافشان نگاه می کنند یادم می آید یک روز در مقابل غنچه ای ایستاده اند و رو به من‏‎ ‎‏گفتند: فکر می کنی این غنچۀ گل چند روزه باشد؟ من اصلاً توجه نکرده بودم. گفتم‏‎ ‎‏نمی دانم. ایشان گفتند: من دقیقاً می دانم. خوب یادم نیست اما به گمانم گفتند که دو‏‎ ‎‏ روز و نیم است که آن غنچه باز شده است. گفتم: «شما مگر هر روز این غنچه را‏‎ ‎‏می بینید؟» گفتند: هر روز نگاهش می کنم. هر روز که از اینجا رد می شوم می بینم چقدر‏‎ ‎‏تغییرکرده است و الان دو روز و نیم از عمرش گذشته است. ‏‎[61]‎

‏‏دیوان امام سه بار گم شد ‏

‏‏من از امام درخواست می کردم که شعر بگویند و این درخواست را مکرر مطرح‏‎ ‎‏می کردم، ولی ایشان هر بار با یک تعبیر متفاوت، شاید چون از اصرار کردنهای من‏‎ ‎‏خسته می شدند جواب خواسته ام را می دادند. شنیده بودم ایشان در دوران جوانی سه‏‎ ‎‏بار دیوان شعری ترتیب داده بودند، اما هر بار اشعارشان به دلایلی گم شده بود. این‏‎ ‎‏موضوع به نظر من طبیعی نیست. امام در کارهایشان خیلی منظم بودند و گم شدن‏‎ ‎‏نوشته ها و دفترچه هایشان اصلاً طبیعی نبود. همه چیزشان جای مشخصی داشت.‏‎ ‎‏ممکن نبود چیزی را جایی بگذارند و بعداً یادشان برود. در هر صورت، مرتبۀ اول که‏‎ ‎‏اشعارشان گم می شود، تعدادی از آنها را مجدداً و از حفظ نوشتند. البته بعداً چیزهای‏‎ ‎‏ تازه ای به اشعار دفتر جدید اضافه کردند. این دفتر نیز گم شد. بعد که مسألۀ تبعیدشان‏‎ ‎‏به ترکیه پیش آمد خانمشان آن مقداری از اشعاری را که از حفظ بودند، در دفتری ثبت‏‎ ‎‏کردند. خود خانم خیلی از آن اشعار را تا چند سال پیش هم حفظ بودند. ‏

‏‏امام در مرتبه سوم یک مقدار از آن اشعار را که به خاطر داشتند، با مقداری که‏‎ ‎‏خانم یادشان بود اضافه کردند. اما این بار نیز دیوان اشعارشان گم شد. این موضوع‏‎ ‎‏به نظر ایشان هم خیلی عجیب بود. بعد که به نجف تبعید شدند. مسیر کارها تغییر‏‎ ‎‏کرد و امام دیگر منصرف شدند. به هر حال دیوان شعر ایشان سه مرتبه گم شده‏‎ ‎‏است. ‏‎[62]‎

‏
‏‎

‎‏بگیر و دست از سر من بردار‏

‏‏از امام خواسته بودم که نامه ای عرفانی برایم بنویسند. قبول کردند خواهش‏‎ ‎‏کردم که نظم و نثر باشد. فرمودند نه، حالش را ندارم. گفتم عجله ای ندارم، هر وقت‏‎ ‎‏فرصت کردید بنویسید. بعد از آن هر بار که به نزد ایشان می رفتم از نامه می پرسیدم‏‎ ‎‏و آقا می گفتند هنوز آن را ننوشته اند. دست آخر گفتند چه عجله ای داری ؟ فهمیدم‏‎ ‎‏که قبول کرده اند اما هنوز زمان مناسب نرسیده است. وقتی که نامه را گرفتم دیدم‏‎ ‎‏که در آن شعر هم نوشته اند. این بود که دوباره شروع به اصرار کردم و دیگر‏‎ ‎‏دست بردار نبودم. هربار به طریقی اشاره می کردم که منتظر شعر هستم. وقتی‏‎ ‎‏ایشان شعری را به من می دادند، می گفتند: بیا بگیر و دست از سر من‏‎ ‎‏بردار!‏

‏‏و هر بار که شعری می گرفتم، مشتاق تر می شدم. می گفتم این نشد و باز شعر‏‎ ‎‏دیگری می خواهم. حالا گاهی با خودم فکر می کنم که اذیتشان می کرده ام، چون خیلی‏‎ ‎‏اصرار می کردم. با این حال، وقتی که شعر نوشتنشان را می دیدم، با خودم می گفتم که‏‎ ‎‏وقتی کسی به این راحتی شعر می نویسد، پس چرا این کار را نمی کند. امام شعرهایشان‏‎ ‎‏را اکثراً در حین قدم زدن می سرودند و گوشۀ روزنامه ها می نوشتند. در واقع، به همان‏‎ ‎‏ روانی حرف زدن، شعر می گفتند و می نوشتند. فقط ممکن بود بعداً یکی، دو‏‎ ‎‏خط خوردگی پیدا کند. همان طور که در دست نوشته هایشان، که کنار شعرشان چاپ‏‎ ‎‏می شود، می بینید. گاه به احمد آقا می سپردم  مواظب باشند که اگر شعر نوشتند، گم‏‎ ‎‏نشود. چون نگران بودم که امام بعد از آنکه شعر را نوشتند پشیمان شوند، یا آبی رویش‏‎ ‎‏بریزد یا بچه برود پاره کند. گاهی هم که دیر می جنبیدیم، روزنامه ها را می بردند و شعرها‏‎ ‎‏هم از دست می رفت. وقتی شعرهایشان را می گرفتم، فوراً به احمد آقا می دادم و ایشان‏‎ ‎‏از روی آنها فتوکپی برمی داشتند تا اگر بعداً گم شد، نمونه ای داشته باشیم. چون من‏‎ ‎‏واقعاً چشمم ترسیده بود. به هر ترتیب من با این کارها توانستم مقداری از شعرهای‏‎ ‎‏ایشان را جمع آوری کنم. ‏‎[63]‎

‏
‏‎

‎‏شعرهایی را که می خواندم نقد می کردند‏

‏‏بعضی اوقات که خدمت امام می رسیدم، غزلهایی را که به نظرم زیبا بود برایشان‏‎ ‎‏می خواندم مثلاً غزلی را در روزنامه می دیدم و به نظرم می رسید که غزل زیبایی است،‏‎ ‎‏آن را می خواندم و می دیدم که ایشان با چه شوق و علاقه ای گوش می دهند و خوششان‏‎ ‎‏می آید. گاهی هم شعرهایی را که می خواندم نقد می کردند. ‏‎[64]‎

‏‏خیلی خوش ذوق هستند‏

‏‏گاهی پیش آمده که بنده یا دیگران مقداری گل یاس برای امام برده ایم و آقا با‏‎ ‎‏خنده و تبسم لطیف و ملیحی استقبال کرده اند. امام خیلی خوش ذوق اند و اشعار‏‎ ‎‏خوبی می گویند. دفترچۀ شعری داشتند که حاوی اشعار خوبی بود که در حملۀ ساواک‏‎ ‎‏ به منزل ایشان در قم، آن را به غارت بردند. ‏‎[65]‎

‏‏دل حریم کبریاست‏

‏‏مرحوم آقای واعظ زاده خوانساری که از علما و بزرگان عرفان و اهل منبر بود با امام‏‎ ‎‏خیلی مأنوس بود یک روز به من فرمود آقای برهانی امروز بیا به زیارت حاج آقا روح الله‏‎ ‎‏برویم. به محضر امام رفتیم؛با توجه به سوابق رفاقتی که این دو با هم داشتند امام به او‏‎ ‎‏فرمودند آقای واعظ زاده ما به خاطر رفاقت با شما همیشه بهره ای را هم می بردیم چه از‏‎ ‎‏مباحث علمی و چه از اشعار ادبی، تا امام این را فرمود مرحوم واعظ زاده شروع کرد به‏‎ ‎‏ خواندن رباعی: ‏

‏‏گیرد همه کس کمند و من گیسویت‏  ‏جوید همه کس هلال و من ابرویت‏

‏‏در دایره دوازده برج تمام‏  ‏یک ماه مبارک است آن هم رویت‏

‏‏امام هم فی البداهه این رباعی را در پاسخ او فرمودند: ‏

‏‏گشود چشم نگارم زخواب ناز از هم‏  ‏نظر کنید در فتنه گشت باز از هم‏

‏‏تو در نماز جماعت نرو که می ترسم‏  ‏کُشی امام و بپاشی صف نماز از هم!‏

‏
‏‎

‎‏بعد مرحوم واعظ زاده شعر معروف مولوی را خواند که: ‏

‏‏بشنو از نی چون حکایت می کند‏   ‏وز جداییها شکایت می کند‏

‏‏امام در پاسخ فرمودند: ‏

‏‏نشنو از نی کآن نوای بینواست‏   ‏بشنو از دل کآن حریم کبریاست‏

‏‏نی بسوزد تل خاکستر شود‏   ‏دل بسوزد خانه دلبر شود‏‎[66]‎

‏‏مگر من شاعرم‏

‏‏زمانی که به اقتضای رشته تحصیلی ام، یکی از متون فلسفی را می خواندم، بعضی‏‎ ‎‏از عبارات دشوار و مبهم کتاب را با امام در میان می گذاشتم. کم کم این پرسش و‏‎ ‎‏پاسخ به یک جلسۀ درس بیست دقیقه ای تبدیل شد. این بود تا یک روز صبح، که برای‏‎ ‎‏شروع درس خدمت ایشان رسیدم. دریافتم که امام با یک رباعی طنز آمیز به من هشدار‏‎ ‎‏داده اند. ‏

‏‏فاطی که کنون فلسفه را می خواند ‏  ‏از فلسفه فاء و لام و سین می داند‏

‏‏امید من آن است که با نور خدا‏   ‏خود را زحجاب فلسفه برهاند‏

‏‏این شعر را که دیدم، مجدانه از ایشان ابیات دیگری درخواست کردم. چند روز‏‎ ‎‏بعد این اشعار را نوشتند: ‏

‏‏فاطی! به سوی دوست سفر باید کرد‏  ‏از خویشتن خویش گذر باید کرد‏

‏‏هر معرفتی که بوی هستی تو داد‏  ‏دیوی است به ره، از آن حذر باید کرد‏

‏‏تقاضاهای مکرر من کم کم تأثیر کرد. چون مدتی بعد چنین سرودند: ‏

‏‏فاطی! تو و حق معرفت یعنی چه؟!‏  ‏دریافت ذات بی صفت یعنی چه؟!‏

‏‏ناخوانده الف، به یا نخواهی ره یافت‏  ‏ناکرده سلوک موهبت یعنی چه؟!‏

‏‏آنچه به من جرأت اصرار می داد، لطف بی کران آن عزیز بود. این چنین بود که هر‏‎ ‎‏دم بر خواهشهای من افزوده می شد. این ماجرا تا آنجا پیش رفت که از ایشان‏‎ ‎‏درخواست سرودن غزل کردم و ایشان عتاب کردند. مگر من شاعرم؟! ولی من همچنان‏‎ ‎‏به اصرار ادامه دادم تا اینکه چند روز بعد چنین شنیدم: ‏

‏
‏‎

‎‏تا دوست بود تو را گزندی نرسد ‏  ‏تا اوست غبار چون و چندی نبود ‏

‏‏بگذار هرآنچه هست و او را بگزین ‏  ‏نیکوتر از این دو حرف پندی نبود‏

‏‏عاشق نشوی اگر که نامی داری‏  ‏دیوانه نه ای اگر پیامی داری‏

‏‏سستی نچشیده ای اگر هوش تو راست‏  ‏ما را بنواز تا که جامی داری‏‎[67]‎

‏
‏‎

‎