آیت الله سید محمدتقی خوانساری

‏‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏سید محمدتقی‏‎ ‎‏خوانساری‏

‏‏ ‏

‏‏قدرت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏عفتی‏‎ ‎‎􀂅‎

‏‎ ‎

‏‏خوانساری،‏‎ ‎‏سید محمدتقی‏

‏‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏سید‏‎ ‎‏محمدتقی‏‎ ‎‏خوانساری‏‎ ‎‏فرزند‏‎ ‎‏علامه‏‎ ‎‏سید اسدالله‏‎ ‎‏خوانساری،‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏سال‏‎ 1305 ‎‏ق‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏خوانسار‏‎ ‎‏بدنیا‏‎ ‎‏آمد،‏‎ ‎‏نسب‏‎ ‎‏این‏‎ ‎‏مجسمه‏‎ ‎‏تقوا‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏فضیلت‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏حضرت‏‎ ‎‏امام‏‎ ‎‏موسی‏‎ ‎‏کاظم(ع) می‏‎ ‎‏رسد‏‎.‎‏ از‏‎ ‎‏این‏‎ ‎‏خاندان‏‎ ‎‏بزرگانی‏‎ ‎‏چو‏‎ ‎‏ن‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏سیدحسین‏‎ ‎‏(‏‎ 1161‎‏ق‏‎ 1240 ‎‏ق)،‏‎ ‎‏علامه‏‎ ‎‏سید‏‎ ‎‏حسن‏‎ ‎‏متوفای‏‎ 1191 ‎‏ق،‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏سید ابوالقاسم‏‎ ‎‏(جعفر) (‏‎ 1090‎‏ق ـ‏‎ 1157 ‎‏ق)‏‎ ‎‏برخاستند،‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏چنان‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏علم‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏زهد‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏تقوا‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏کرامات‏‎ ‎‏شهره‏‎ ‎‏بودند‏‎ ‎‏که‏‎ ‎‏قبرشان‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏اطراف‏‎ ‎‏خوانسار‏‎ ‎‏محل‏‎ ‎‏زیارت‏‎ ‎‏است.‏‏1‏

‏‏ ‏

‏‏تحصیلات‏

‏‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏محمدتقی‏‎ ‎‏خوانساری‏‎ ‎‏دوران‏‎ ‎‏کو‏‎ ‎‏دکی‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏نوجوانی‏‎ ‎‏را‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏خوانسار‏‎ ‎‏گذراند‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏تحصیلات را‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏زادگاهش‏‎ ‎‏شروع‏‎ ‎‏نمود،‏‎ ‎‏ادبیات‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏بخشی‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏دروس‏‎ ‎‏حوزوی‏‎ ‎‏را‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏علمای‏‎ ‎‏شهر‏‎ ‎‏فرا گرفت‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏در سال‏‎ 1322 ‎‏ق‏‎ ‎‏(در‏‎ ‎‏سن‏‎ 17 ‎‏سالگی)‏‎ ‎‏عازم‏‎ ‎‏عتبات‏‎ ‎‏عالیات‏‎ ‎‏گردید‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏برای‏‎ ‎‏ادامه‏‎ ‎‏تحصیل‏‎ ‎‏وارد‏‎ ‎‏حوزه علمیه‏‎ ‎‏نجف‏‎ ‎‏شد،‏‎ ‎‏بعد‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏اتمام‏‎ ‎‏سطوح‏‎ ‎‏عالی‏‎ ‎‏حوزوی،‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏درس‏‎ ‎‏بزرگان‏‎ ‎‏حوزه‏‎ ‎‏نجف‏‎ ‎‏راه‏‎ ‎‏یافت‏‎ .‎‏اصول را‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏محضر‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏محمدکاظم‏‎ ‎‏خراسانی‏‎ ‎‏معروف‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏آخوند‏‎ ‎‏خراسانی‏‎ ‎‏صاحب‏‎ ‎‏کفایة‏‎ ‎‏الاصول‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏فقه را‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏محضر‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏سید محمدکاظم‏‎ ‎‏طباطبائی‏‎ ‎‏یزدی‏‎ ‎‏صاحب‏‎ ‎‏عروة‏‎ ‎‏الوثقی‏‎ ‎‏استفاده‏‎ ‎‏نمود،‏‎ ‎‏تا‏‎ ‎‏اینکه‏‎ ‎‏در سال‏‎ 1329 ‎‏ق‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏آخوند‏‎ ‎‏خراسانی‏‎ ‎‏رحلت‏‎ ‎‏نمود‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏عالم‏‎ ‎‏تشیع،‏‎ ‎‏مخصوصاً‏‎ ‎‏حوزه‏‎ ‎‏علمیه‏‎ ‎‏نجف ‏

‎

‏‏اشرف‏‎ ‎‏را‏‎ ‎‏غرق‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏ماتم‏‎ ‎‏نمود،‏‎ ‎‏بعد‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏رحلت‏‎ ‎‏آخوند‏‎ ‎‏خراسانی،‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏خوانساری‏‎ ‎‏برای‏‎ ‎‏ادامه تحصیل‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏محضر‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏شریعت‏‎ ‎‏اصفهانی‏‎ ‎‏معروف‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏شیخ‏‎ ‎‏الشریعه‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏نائینی‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏آقا ضیاء‏‎ ‎‏الدین‏‎ ‎‏عراقی‏‎ ‎‏استفاده‏‎ ‎‏نمود؛‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏کنار‏‎ ‎‏این‏‎ ‎‏علوم،‏‎ ‎‏علم‏‎ ‎‏فلسفه‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏عرفان‏‎ ‎‏را‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏محضر‏‎ ‎‏شیخ‏‎ ‎‏علی قوچانی‏‎ ‎‏بهره‏‎ ‎‏مند‏‎ ‎‏شد‏‎ . ‎‏در‏‎ ‎‏آن‏‎ ‎‏زمان‏‎ ‎‏ممالک‏‎ ‎‏اسلامی،‏‎ ‎‏یکی‏‎ ‎‏بعد‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏دیگری‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏اشغال‏‎ ‎‏بیگانگان‏‎ ‎‏در می‏‎ ‎‏آمد؛‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏عراق‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏مستعمره‏‎ ‎‏انگلیس‏‎ ‎‏مبدل‏‎ ‎‏شده‏‎ ‎‏بود‏‎ ‎‏که‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏سید‏‎ ‎‏محمدتقی‏‎ ‎‏شیرازی‏‎ ‎‏(شیرازی دوم)‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏سال‏‎ 1328 ‎‏ق‏‎ 1920 ‎‏م‏‎ ‎‏فتوای‏‎ ‎‏جهاد‏‎ ‎‏علیه‏‎ ‎‏انگلیس‏‎ ‎‏را‏‎ ‎‏صادر‏‎ ‎‏نمود‏‎ ‎‏(ثورالعشرین)،‏‎ ‎‏علما‏ء‎ ‎‏و‏‎ ‎‏مردم برای‏‎ ‎‏جنگ‏‎ ‎‏با‏‎ ‎‏انگلیس‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏میدان‏‎ ‎‏رفتند،‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏خوانساری‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏یکی‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏حملات‏‎ ‎‏دشمن‏‎ ‎‏با‏‎ ‎‏وجود‏‎ ‎‏اینکه تیری‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏پایش‏‎ ‎‏اصابت‏‎ ‎‏کرده‏‎ ‎‏بود،‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏سنگر‏‎ ‎‏مقاومت‏‎ ‎‏می‏‎ ‎‏کرد‏‎ ‎‏تا‏‎ ‎‏اینکه‏‎ ‎‏اسیر‏‎ ‎‏شد‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏جزیره‏‎ ‎‏هنگام‏‎ ‎‏در خلیج‏‎ ‎‏فارس‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏آنجا‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏هندوستان،‏‎ ‎‏که‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏مستعمرات‏‎ ‎‏انگلیس‏‎ ‎‏بود‏‎ ‎‏برده‏‎ ‎‏شد.‏‎2‎

‏‎ ‎

‏‏بازگشت‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏وطن،‏‎ ‎‏سکونت‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏فعالیت‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏قم‏

‏‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏خوانساری‏‎ ‎‏بعد‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏چهار‏‎ ‎‏سال‏‎ ‎‏اسارت‏‎ ‎‏که‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏مناطق‏‎ ‎‏مختلفی‏‎ ‎‏برده‏‎ ‎‏می‏‎ ‎‏شد،‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏مسیر‏‎ ‎‏کوت (شهری‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏شرق‏‎ ‎‏عراق)‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏بصره،‏‎ ‎‏خود‏‎ ‎‏را‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏کشتی‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏آب‏‎ ‎‏انداخت‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏زیر‏‎ ‎‏باران‏‎ ‎‏گلوله،‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏ساحل رسید،‏‎ ‎‏او‏‎ ‎‏که‏‎ ‎‏تحت‏‎ ‎‏تعقیب‏‎ ‎‏بود؛‏‎ ‎‏همراه‏‎ ‎‏با‏‎ ‎‏هم‏‎ ‎‏رزم‏‎ ‎‏خود،‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏سید‏‎ ‎‏ابوالقاسم‏‎ ‎‏کاشانی‏‎ ‎‏مخفیانه‏‎ ‎‏از مرزهای‏‎ ‎‏غربی‏‎ ‎‏وارد‏‎ ‎‏ایران‏‎ ‎‏شدند‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏مورد‏‎ ‎‏استقبال‏‎ ‎‏مردم‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏مقامات‏‎ ‎‏محلی‏‎ ‎‏قرار‏‎ ‎‏گرفتند‏‎.‎

‏‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏خوانساری‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏مرز‏‎ ‎‏ایران‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏زادگاهش‏‎ ‎‏رفت‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏بعد‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏مدت‏‎ ‎‏کوتاهی‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏حوزه‏‎ ‎‏علمیه اراک،‏‎ ‎‏که‏‎ ‎‏توسط‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏حائری‏‎ ‎‏اداره‏‎ ‎‏می‏‎ ‎‏شد‏‎ ‎‏وارد‏‎ ‎‏گردید،‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏تدریس‏‎ ‎‏مشغول‏‎ ‎‏شد،‏‎ ‎‏تا‏‎ ‎‏اینکه‏‎ ‎‏در سال‏‎ 1340 ‎‏ق‏‎ ‎‏همراه‏‎ ‎‏با‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏حائری‏‎ ‎‏یزدی‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏قم‏‎ ‎‏آمد‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏تأسیس‏‎ ‎‏حوزه‏‎ ‎‏علمیه‏‎ ‎‏قم‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏سال‏‎ 1340‎‏ق‏‎ 1301 ‎‏ش‏‎ ‎‏یار‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏یاور‏‎ ‎‏آیت الله‏‎ ‎‏مؤسس‏‎ ‎‏حائری‏‎ ‎‏یزدی‏‎ ‎‏بود‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏ضمن‏‎ ‎‏شرکت‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏درس‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله مؤسس،‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏تدریس‏‎ ‎‏طلاب‏‎ ‎‏همت‏‎ ‎‏گمارد،‏‎ ‎‏صبح‏‎ ‎‏ها،‏‎ ‎‏فقه‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏عصرها‏‎ ‎‏اصول‏‎ ‎‏تدریس‏‎ ‎‏می‏‎ ‎‏کردند،‏‎ ‎‏ایشان‏‎ ‎‏هر دو‏‎ ‎‏درس‏‎ ‎‏را‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏مدرسه‏‎ ‎‏فیضیه‏‎ ‎‏می‏‎ ‎‏گفت‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏بعد‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏درس‏‎ ‎‏اصول‏‎ ‎‏تا‏‎ ‎‏غروب‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏مدرسه‏‎ ‎‏فیضیه‏‎ ‎‏می‏‎ ‎‏ماند‏‎ ‎‏و نماز‏‎ ‎‏مغرب‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏عشاء‏‎ ‎‏را‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏جماعت‏‎ ‎‏اقامه‏‎ ‎‏می‏‎ ‎‏کرد؛‏‎ ‎‏طلاب‏‎ ‎‏برای‏‎ ‎‏حل‏‎ ‎‏مسائل‏‎ ‎‏علمی‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏این‏‎ ‎‏فاصله‏‎ ‎‏از ایشان‏‎ ‎‏استفاده‏‎ ‎‏می‏‎ ‎‏کردند‏‎.‎

‎

‏‏امام‏‎ ‎‏خمینی‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏همین‏‎ ‎‏سالها‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏محضر‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏خوانساری‏‎ ‎‏قسمتی‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏مکاسب‏‎ ‎‏را‏‎ ‎‏خواند،‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏به این‏‎ ‎‏عالم‏‎ ‎‏متقی‏‎ ‎‏علاقه‏‎ ‎‏فراوان‏‎ ‎‏داشت،‏‎ ‎‏تا‏‎ ‎‏زمانی‏‎ ‎‏که‏‎ ‎‏ایشان‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏قید‏‎ ‎‏حیات‏‎ ‎‏بود،‏‎ ‎‏امام‏‎ ‎‏خمینی‏‎ ‎‏نماز‏‎ ‎‏مغرب‏‎ ‎‏و عشا‏‎ ‎‏را‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏مدرسه‏‎ ‎‏فیضیه‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏ایشان‏‎ ‎‏اقتداء‏‎ ‎‏می‏‎ ‎‏کرد‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏بعد‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏ایشان‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏کسی‏‎ ‎‏اقتدا‏‎ء ‎‏نکرد،‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله خوانساری‏‎ ‎‏نیز‏‎ ‎‏همانند‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏بروجردی‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏صدرالدین‏‎ ‎‏صدر‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏مشورتهای‏‎ ‎‏پیرامون‏‎ ‎‏حوزه علمیه‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏مسائل‏‎ ‎‏دیگر‏‎ ‎‏برای‏‎ ‎‏نظر‏‎ ‎‏امام‏‎ ‎‏خمینی‏‎ ‎‏کمال‏‎ ‎‏احترام‏‎ ‎‏را‏‎ ‎‏قائل‏‎ ‎‏بودند.‏‎3‎

‏‏در‏‎ 1355 ‎‏ق‏‎ 1315 ‎‏ش‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏مؤسس،‏‎ ‎‏حائری‏‎ ‎‏یزدی‏‎ ‎‏دیده‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏جهان‏‎ ‎‏فروبست،‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏آن‏‎ ‎‏زمان رضاشاه‏‎ ‎‏تمام‏‎ ‎‏همت‏‎ ‎‏خود‏‎ ‎‏را‏‎ ‎‏بر‏‎ ‎‏نابودی‏‎ ‎‏شعائر‏‎ ‎‏اسلام‏‎ ‎‏گذاشته‏‎ ‎‏بود،‏‎ ‎‏بطوری‏‎ ‎‏که‏‎ ‎‏حجاب،‏‎ ‎‏عمامه‏‎ ‎‏گذاری، روضه‏‎ ‎‏خوانی‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏عزاداری‏‎ ‎‏ممنوع‏‎ ‎‏شد‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏شب‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏روز‏‎ ‎‏عاشورا،‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏بهانه‏‎ ‎‏تولد‏‎ ‎‏رضا‏‎ ‎‏شاه،‏‎ ‎‏مردم‏‎ ‎‏را‏‎ ‎‏مجبور به‏‎ ‎‏جشن‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏پایکوبی‏‎ ‎‏می‏‎ ‎‏کردند‏‎4‎‏،‏‎ ‎‏رژیم‏‎ ‎‏پهلوی‏‎ ‎‏شرایط‏‎ ‎‏را‏‎ ‎‏(برای‏‎ ‎‏طلاب)‏‎ ‎‏بگونه‏‎ ‎‏ای‏‎ ‎‏کرده‏‎ ‎‏بود‏‎ ‎‏که‏‎ ‎‏طلاب (حوزه‏‎ ‎‏علمیه‏‎ ‎‏قم)‏‎ ‎‏صبح‏‎ ‎‏زود‏‎ ‎‏قبل‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏اینکه‏‎ ‎‏هوا‏‎ ‎‏روشن‏‎ ‎‏شود،‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏ترس‏‎ ‎‏مأمورین‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏باغهای‏‎ ‎‏اطراف‏‎ ‎‏شهر فرار‏‎ ‎‏می‏‎ ‎‏کردند‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏اواخر‏‎ ‎‏شب‏‎ ‎‏با‏‎ ‎‏لباس‏‎ ‎‏مبدل‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏طریق‏‎ ‎‏پشت‏‎ ‎‏بامها‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏حجرات‏‎ ‎‏خود‏‎ ‎‏باز می‏‎ ‎‏گشتند‏‎5‎‏،‏‎ ‎‏رژیم پهلوی‏‎ ‎‏چنان‏‎ ‎‏علما‏‎ ‎‏را‏‎ ‎‏سرکوب‏‎ ‎‏کرده‏‎ ‎‏بود‏‎ ‎‏که‏‎ ‎‏رضا‏‎ ‎‏شاه‏‎ ‎‏می‏‎ ‎‏گفت‏‎:‎‏ تمام‏‎ ‎‏علما‏‎ ‎‏را‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏بین‏‎ ‎‏بردم،‏‎ ‎‏بجز‏‎ ‎‏یک نفر‏‎ ‎‏(آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏حائری)‏‎ ‎‏اگر‏‎ ‎‏این‏‎ ‎‏را‏‎ ‎‏برمی‏‎ ‎‏داشتم،‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏واقع‏‎ ‎‏اسلام‏‎ ‎‏را‏‎ ‎‏برمی‏‎ ‎‏داشتم؛‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏آن‏‎ ‎‏زمان‏‎ ‎‏سختگیری برای‏‎ ‎‏علما‏‎ ‎‏آنقدر‏‎ ‎‏شدید‏‎ ‎‏بود‏‎ ‎‏که‏‎ ‎‏بزرگان‏‎ ‎‏حوزه‏‎ ‎‏علمیه‏‎ ‎‏قم،‏‎ ‎‏بعد‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏ارتحال‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏حائری‏‎ ‎‏می‏‎ ‎‏گفتند،‏‎ ‎‏ما ‏

‎

‏‏انتظار‏‎ ‎‏داشتیم‏‎ ‎‏که‏‎ ‎‏مثل‏‎ ‎‏شوروی‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏یا‏‎ ‎‏ترکیه‏‎ ‎‏با‏‎ ‎‏ما‏‎ ‎‏برخورد‏‎ ‎‏کنند،‏‎ ‎‏شبانه‏‎ ‎‏ما‏‎ ‎‏را‏‎ ‎‏جمع‏‎ ‎‏کنند،‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏دریا‏‎ ‎‏بریزند‏‎ ‎‏و یا‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏بیابان‏‎ ‎‏رها‏‎ ‎‏کنند.‏‎6‎

‏‏در‏‎ ‎‏این‏‎ ‎‏شرایط‏‎ ‎‏زعامت‏‎ ‎‏یا‏‎ ‎‏مدیریت‏‎ ‎‏حوزه‏‎ ‎‏علمیه‏‎ ‎‏قم‏‎ ‎‏بر‏‎ ‎‏عهده‏‎ ‎‏آیات‏‎ ‎‏ثلاث،‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏محمدتقی خوانساری،‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏حجت‏‎ ‎‏کمره‏‎ ‎‏ای‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏صدرالدین‏‎ ‎‏صدر‏‎ ‎‏گذاشته‏‎ ‎‏شد‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏اینها‏‎ ‎‏حوزه‏‎ ‎‏علمیه‏‎ ‎‏قم را‏‎ ‎‏حفظ‏‎ ‎‏کردند‏‎.‎

‏‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏خوانساری،‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏کنار‏‎ ‎‏تدریس‏‎ ‎‏طلاب‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏طرح‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏برنامه‏‎ ‎‏برای‏‎ ‎‏حفظ‏‎ ‎‏حوزه‏‎ ‎‏علمیه‏‎ ‎‏قم،‏‎ ‎‏اقدام به‏‎ ‎‏احیای‏‎ ‎‏سنتهای‏‎ ‎‏متروکه‏‎ ‎‏دین‏‎ ‎‏اسلام‏‎ ‎‏نمود،‏‎ ‎‏نماز‏‎ ‎‏جمعه‏‎ ‎‏را،‏‎ ‎‏که‏‎ ‎‏مدتها‏‎ ‎‏ترک‏‎ ‎‏شده‏‎ ‎‏بود،‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏سال ‏‎ 1360‎‏ق‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏مسجد‏‎ ‎‏امام‏‎ ‎‏حسن(ع) شهر‏‎ ‎‏قم‏‎ ‎‏احیاء‏‎ ‎‏نمود‏‎.‎

‏‎ ‎

‏‏نماز‏‎ ‎‏باران‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏خوانساری‏

‏‏در‏‎ ‎‏سال‏‎ 1363 ‎‏ق‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏اول‏‎ ‎‏بهار‏‎ ‎‏تا‏‎ ‎‏اواخر‏‎ ‎‏خرداد‏‎ ‎‏اصلاً‏‎ ‎‏باران‏‎ ‎‏نبارید،‏‎ ‎‏چنان‏‎ ‎‏هوا‏‎ ‎‏گرم‏‎ ‎‏بود‏‎ ‎‏که‏‎ ‎‏انگار، آسمان،‏‎ ‎‏جز‏‎ ‎‏باریدن‏‎ ‎‏آتش،‏‎ ‎‏وظیفه‏‎ ‎‏ی‏‎ ‎‏دیگری‏‎ ‎‏ندارد،‏‎ ‎‏زمین‏‎ ‎‏خشک‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏بی‏‎ ‎‏آب‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏علف‏‎ ‎‏شده‏‎ ‎‏بود،‏‎ ‎‏نه‏‎ ‎‏تنها برای‏‎ ‎‏کشاورزی‏‎ ‎‏بلکه‏‎ ‎‏برای‏‎ ‎‏آشامیدن‏‎ ‎‏انسانها‏‎ ‎‏نیز‏‎ ‎‏احساس‏‎ ‎‏خطر‏‎ ‎‏می‏‎ ‎‏شد‏‎ .‎‏عده‏‎ ‎‏ای‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏مردم‏‎ ‎‏متدین‏‎ ‎‏و علمای‏‎ ‎‏شهر‏‎ ‎‏قم‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏خوانساری،‏‎ ‎‏این‏‎ ‎‏مجسمه‏‎ ‎‏زهد‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏تقوی‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏پارسایی‏‎ ‎‏تقاضای‏‎ ‎‏نماز‏‎ ‎‏باران‏‎ ‎‏را نمودند،‏‎ ‎‏ایشان‏‎ ‎‏امر‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏سه‏‎ ‎‏روز‏‎ ‎‏روزه‏‎ ‎‏نمود‏‎ ‎‏تا‏‎ ‎‏بعد‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏آن‏‎ ‎‏نماز‏‎ ‎‏باران‏‎ ‎‏بخوانند،‏‎ ‎‏مردم‏‎ ‎‏روزه‏‎ ‎‏می‏‎ ‎‏گرفتند‏‎ ‎‏و آماده‏‎ ‎‏برای‏‎ ‎‏نماز‏‎ ‎‏باران‏‎ ‎‏می‏‎ ‎‏شدند؛‏‎ ‎‏متخصصان‏‎ ‎‏هواشناسی‏‎ ‎‏می‏‎ ‎‏گفتند‏‎ ‎‏هیچ‏‎ ‎‏امیدی‏‎ ‎‏برای‏‎ ‎‏باریدن‏‎ ‎‏باران نیست،‏‎ ‎‏بعضی‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏آقایان‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏خوانساری‏‎ ‎‏می‏‎ ‎‏گفتند‏‎ ‎‏برای‏‎ ‎‏نماز‏‎ ‎‏نروید،‏‎ ‎‏باران‏‎ ‎‏نمی‏‎ ‎‏آید‏‎ ‎‏شأنیت‏‎ ‎‏شما می‏‎ ‎‏شکند؛‏‎ ‎‏یکی‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏آقایان‏‎ ‎‏پیکی‏‎ ‎‏فرستاد‏‎ ‎‏که‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏خوانساری‏‎ ‎‏گفت‏‎ :‎‏فلانی‏‎ ‎‏فرمود‏‎ ‎‏برای‏‎ ‎‏آبروی دین،‏‎ ‎‏نماز‏‎ ‎‏باران‏‎ ‎‏نخوانید،‏‎ ‎‏شاید‏‎ ‎‏باران‏‎ ‎‏نیاید،‏‎ ‎‏آبروی‏‎ ‎‏دین‏‎ ‎‏می‏‎ ‎‏رود‏‎. ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏خوانساری‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏جواب فرمود‏‎: ‎‏از‏‎ ‎‏قول‏‎ ‎‏من‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏آقا‏‎ ‎‏سلام‏‎ ‎‏برسانید‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏بگویید‏‎ ‎‏که‏‎ ‎‏اگر‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏مشروعیت‏‎ ‎‏نماز‏‎ ‎‏باران‏‎ ‎‏شبهه‏‎ ‎‏دارند،‏‎ ‎‏باید بنشینیم‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏بحث‏‎ ‎‏کنیم،‏‎ ‎‏اگر‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏این‏‎ ‎‏مورد‏‎ ‎‏شک‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏شبهه‏‎ ‎‏ای‏‎ ‎‏ندارید،‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏نظر‏‎ ‎‏من،‏‎ ‎‏ما‏‎ ‎‏باید‏‎ ‎‏وظیفه‏‎ ‎‏شرعی خود،‏‎ ‎‏دعا‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏طلب‏‎ ‎‏باران‏‎ ‎‏را‏‎ ‎‏انجام‏‎ ‎‏بدهیم،‏‎ ‎‏اگر‏‎ ‎‏صاحب‏‎ ‎‏دین‏‎ ‎‏که‏‎ ‎‏خداوند‏‎ ‎‏است،‏‎ ‎‏دین‏‎ ‎‏خودش‏‎ ‎‏را‏‎ ‎‏دوست داشته‏‎ ‎‏باشد،‏‎ ‎‏باران‏‎ ‎‏می‏‎ ‎‏فرستد‏‎ ‎‏وگرنه،‏‎ ‎‏ما‏‎ ‎‏نباید‏‎ ‎‏کاسه‏‎ ‎‏داغ‏‎ ‎‏تر‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏آش‏‎ ‎‏شویم‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏برای‏‎ ‎‏دین‏‎ ‎‏او‏‎ ‎‏دل‏‎ ‎‏بسوزانیم؛‏

‎

‏‏روز‏‎ ‎‏سوم‏‎ ‎‏که‏‎ ‎‏مقارن‏‎ ‎‏با‏‎ ‎‏روز‏‎ ‎‏جمعه‏‎ ‎‏است‏‎ ‎‏برای‏‎ ‎‏نماز‏‎ ‎‏باران‏‎ ‎‏حاضر‏‎ ‎‏می‏‎ ‎‏شوم‏‎.‎

‏‏در‏‎ ‎‏آن‏‎ ‎‏زمان‏‎ ‎‏سربازان‏‎ ‎‏بیگانه‏‎ ‎‏سراسر‏‎ ‎‏ایران‏‎ ‎‏را‏‎ ‎‏اشغال‏‎ ‎‏کرده‏‎ ‎‏بودند،‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏قم‏‎ ‎‏نیز،‏‎ ‎‏سربازان‏‎ ‎‏بیگانه‏‎ ‎‏در بیرون‏‎ ‎‏شهر،‏‎ ‎‏قسمت‏‎ ‎‏خاکفرج‏‎ ‎‏اردو‏‎ ‎‏زده‏‎ ‎‏بودند‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏دو‏‎ ‎‏حلقه‏‎ ‎‏چاه‏‎ ‎‏عمیق‏‎ ‎‏داشتند‏‎ ‎‏که‏‎ ‎‏آب‏‎ ‎‏مورد‏‎ ‎‏نیاز‏‎ ‎‏خود‏‎ ‎‏و ایستگاه‏‎ ‎‏قطار‏‎ ‎‏متعلق‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏خودشان‏‎ ‎‏را‏‎ ‎‏تأمین‏‎ ‎‏می‏‎ ‎‏کردند؛‏‎ ‎‏یک‏‎ ‎‏عده‏‎ ‎‏بهایی‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏این‏‎ ‎‏نیروهای‏‎ ‎‏بیگانه‏‎ ‎‏گفتند‏‎ :‎‏مردم‏‎ ‎‏قم‏‎ ‎‏روز‏‎ ‎‏جمعه‏‎ ‎‏می خواهند‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏شما‏‎ ‎‏حمله‏‎ ‎‏کنند‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏با‏‎ ‎‏کشتن‏‎ ‎‏شماها‏‎ ‎‏بر‏‎ ‎‏چاهها‏‎ ‎‏مسلط‏‎ ‎‏شوند‏‎.‎

‏‏روز‏‎ ‎‏جمعه‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏خوانساری‏‎ ‎‏با‏‎ ‎‏پای‏‎ ‎‏برهنه‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏جلوی‏‎ ‎‏مردم،‏‎ ‎‏برای‏‎ ‎‏نماز‏‎ ‎‏باران‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏محل‏‎ ‎‏تعیین شده‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏بیرون‏‎ ‎‏شهر،‏‎ ‎‏قسمت‏‎ ‎‏خاکفرج‏‎ ‎‏حرکت‏‎ ‎‏کردند،‏‎ ‎‏نیروهای‏‎ ‎‏خارجی‏‎ ‎‏کاملاً‏‎ ‎‏مسلح‏‎ ‎‏شده‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏آماده دفاع‏‎ ‎‏شدند؛‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏خوانساری‏‎ ‎‏بدون‏‎ ‎‏توجه‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏آنها،‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏محل‏‎ ‎‏نماز‏‎ ‎‏باران‏‎ ‎‏رفت،‏‎ ‎‏فرمانده‏‎ ‎‏نیروهای خارجی،‏‎ ‎‏هنگامی‏‎ ‎‏که‏‎ ‎‏متوجه‏‎ ‎‏منظور‏‎ ‎‏مردم‏‎ ‎‏شد،‏‎ ‎‏متخصصین‏‎ ‎‏هواشناسی‏‎ ‎‏خود‏‎ ‎‏را‏‎ ‎‏خواست‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏آنها دستور‏‎ ‎‏مطالعه‏‎ ‎‏هوا‏‎ ‎‏را‏‎ ‎‏داده‏‎ ‎‏آنها‏‎ ‎‏بعد‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏مطالعه‏‎ ‎‏دقیق،‏‎ ‎‏گفتند: هرگز‏‎ ‎‏بارانی‏‎ ‎‏نخواهد‏‎ ‎‏آمد‏‎.‎

‏‏در‏‎ ‎‏آن‏‎ ‎‏روز‏‎ ‎‏عده‏‎ ‎‏زیادی،‏‎ ‎‏نماز‏‎ ‎‏باران‏‎ ‎‏را‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏امامت‏‎ ‎‏آیت الله‏‎ ‎‏خوانساری‏‎ ‎‏خواندند‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏دعاهای مخصوص‏‎ ‎‏آن‏‎ ‎‏را‏‎ ‎‏ذکر‏‎ ‎‏نمودند‏‎ ‎‏ولی‏‎ ‎‏خبری‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏باران‏‎ ‎‏نشد‏‎.‎

‏‏روز‏‎ ‎‏شنبه،‏‎ ‎‏بعد‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏درس،‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏خوانساری‏‎ ‎‏همراه‏‎ ‎‏با‏‎ ‎‏یک‏‎ ‎‏عده‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏شاگردان‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏بعضی‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏آنها‏‎ ‎‏که به‏‎ ‎‏دین‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏دستوراتش‏‎ ‎‏باور‏‎ ‎‏داشتند‏‎ ‎‏(بعضی‏‎ ‎‏ها‏‎ ‎‏عده‏‎ ‎‏آنها‏‎ ‎‏را‏‎ ‎‏نزدیک‏‎ ‎‏به‏‎ 40 ‎‏نفر‏‎ ‎‏گفتند)‏‎ ‎‏برای‏‎ ‎‏بار‏‎ ‎‏دوم‏‎ ‎‏به محل‏‎ ‎‏نماز‏‎ ‎‏باران‏‎ ‎‏رفتند‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏نماز‏‎ ‎‏باران‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏دعاهای‏‎ ‎‏مخصوص‏‎ ‎‏آن‏‎ ‎‏را‏‎ ‎‏خواندند،‏‎ ‎‏هوا‏‎ ‎‏ابری‏‎ ‎‏شد،‏‎ ‎‏هنوز نمازگزاران‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏منازلشان‏‎ ‎‏نرسیده‏‎ ‎‏بودند‏‎ ‎‏که‏‎ ‎‏باران‏‎ ‎‏تندی‏‎ ‎‏بارید،‏‎ ‎‏زمین‏‎ ‎‏سیراب‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏مردم‏‎ ‎‏شاداب‏‎ ‎‏شدند، خبر‏‎ ‎‏نماز‏‎ ‎‏باران‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏خوانساری‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏رادیوهای‏‎ ‎‏جهانی‏‎ ‎‏پیچید،‏‎ ‎‏فرمانده‏‎ ‎‏نیروهای‏‎ ‎‏خارجی‏‎ ‎‏مستقر‏‎ ‎‏در قم‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏نزد‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏خوانساری‏‎ ‎‏رفت‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏با‏‎ ‎‏احترام‏‎ ‎‏تمام‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏ایشان‏‎ ‎‏تقاضای‏‎ ‎‏دعا‏‎ ‎‏برای‏‎ ‎‏ختم‏‎ ‎‏جنگ‏‎ ‎‏را‏‎ ‎‏نمود.‏‎7‎

‏‎ ‎

‏‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏خوانساری‏‎ ‎‏یار‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏یاور‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏بروجردی‏

‏‏این‏‎ ‎‏مجسمه‏‎ ‎‏تقوا،‏‎ ‎‏محافظ‏‎ ‎‏حوزه‏‎ ‎‏علمیه‏‎ ‎‏قم‏‎ ‎‏بود‏‎ ‎‏تا‏‎ ‎‏اینکه‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏سال‏‎ 1323 ‎‏ش‏‎ 1364 ‎‏ق،‏‎ ‎‏برای‏‎ ‎‏بار دوم،‏‎ ‎‏علمای‏‎ ‎‏بزرگ‏‎ ‎‏قم،‏‎ ‎‏چون‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏خوانساری،‏‎ ‎‏آیت الله‏‎ ‎‏صدر،‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏کمره‏‎ ‎‏ای،‏‎ ‎‏امام‏‎ ‎‏خمینی‏‎ ‎‏و‏‎ ...‎‏از‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏بروجردی‏‎ ‎‏برای‏‎ ‎‏اداره‏‎ ‎‏حوزه‏‎ ‎‏علمیه‏‎ ‎‏قم‏‎ ‎‏دعوت‏‎ ‎‏نمودند،‏‎ ‎‏ایشان‏‎ ‎‏پذیرفته‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏وارد‏‎ ‎‏قم‏‎ ‎‏شدند،‏‎ ‎‏و‏

‎

‏‏مدیریت‏‎ ‎‏حوزه‏‎ ‎‏را‏‎ ‎‏بر‏‎ ‎‏عهده‏‎ ‎‏گرفتند‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏خوانساری‏‎ ‎‏چون‏‎ ‎‏یاری‏‎ ‎‏صمیمی‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏وفادار،‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏کنارش‏‎ ‎‏از حوزه‏‎ ‎‏حفاظت‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏عمل‏‎ ‎‏می‏‎ ‎‏آورد،‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏با‏‎ ‎‏تدریس‏‎ ‎‏بر‏‎ ‎‏رونق‏‎ ‎‏حوزه‏‎ ‎‏می افزود.‏‎8‎

‏‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏خوانساری،‏‎ ‎‏این‏‎ ‎‏عارف‏‎ ‎‏متقی‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏پیر‏‎ ‎‏زاهد،‏‎ ‎‏هرگز‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏سیاست‏‎ ‎‏غافل‏‎ ‎‏نبود،‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏مسأله‏‎ ‎‏ملی شدن‏‎ ‎‏صنعت‏‎ ‎‏نفت،‏‎ ‎‏طی‏‎ ‎‏حکمی،‏‎ ‎‏فتوا‏‎ ‎‏بر‏‎ ‎‏ملی‏‎ ‎‏نمودن‏‎ ‎‏صنعت‏‎ ‎‏نفت‏‎ ‎‏را‏‎ ‎‏صادر‏‎ ‎‏نمود‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏قضیه‏‎ ‎‏انتخابات مجلس‏‎ ‎‏شورا‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏سال‏‎ 1371 ‎‏ق‏‎ ‎‏طی‏‎ ‎‏اعلامیه‏‎ ‎‏ای‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏مردم‏‎ ‎‏خواست‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏انتخابات‏‎ ‎‏شرکت‏‎ ‎‏نموده،‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏فرد متدین‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏آگاه‏‎ ‎‏با‏‎ ‎‏مسائل‏‎ ‎‏روز‏‎ ‎‏رأی‏‎ ‎‏دهند.‏‎9‎‏ آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏خوانساری‏‎ ‎‏بخاطر‏‎ ‎‏علم‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏زهد‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏تقوی‏‎ ‎‏همیشه‏‎ ‎‏مورد توجه‏‎ ‎‏مردم‏‎ ‎‏بود،‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏طوری‏‎ ‎‏که‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏سال‏‎ 1369 ‎‏ق‏‎ ‎‏مسیر‏‎ ‎‏مکه،‏‎ ‎‏بعد‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏هفت‏‎ ‎‏سال‏‎ ‎‏بازگشایی‏‎ ‎‏شد،‏‎ ‎‏علمای زیادی‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏آن‏‎ ‎‏سال‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏حج‏‎ ‎‏مشرف‏‎ ‎‏شدند،‏‎ ‎‏که‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏آن‏‎ ‎‏سال،‏‎ ‎‏سنة‏‎ ‎‏العلما‏‎ء ‎‏یا‏‎ ‎‏حجة‏‎ ‎‏العلماء‏‎ ‎‏تعبیر‏‎ ‎‏می‏‎ ‎‏کنند،‏‎ ‎‏در بین‏‎ ‎‏آن‏‎ ‎‏همه‏‎ ‎‏عالم‏‎ ‎‏شیعه‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏خوانساری‏‎ ‎‏مورد‏‎ ‎‏توجه‏‎ ‎‏بیشتر‏‎ ‎‏مردم‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏علما‏‎ ‎‏بوده‏‎ ‎‏ایشان‏‎ ‎‏بعد‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏انجام اعمال‏‎ ‎‏حج‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏عتبات‏‎ ‎‏عالیات‏‎ ‎‏مشرف‏‎ ‎‏شد‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏مورد‏‎ ‎‏توجه‏‎ ‎‏علمای‏‎ ‎‏آن‏‎ ‎‏دیار،‏‎ ‎‏مخصوصاً‏‎ ‎‏علما‏‎ ‎‏نجف‏‎ ‎‏اشرف قرار‏‎ ‎‏گرفت‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏ربیع‏‎ ‎‏الاول‏‎ 1370 ‎‏ق‏‎ ‎‏(بعد‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏چهار‏‎ ‎‏ماه)‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏میان‏‎ ‎‏استقبال‏‎ ‎‏گرم‏‎ ‎‏مردم‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏علمای‏‎ ‎‏قم، وارد‏‎ ‎‏شهر‏‎ ‎‏قم‏‎ ‎‏گردید.‏‎10‎

‏‎ ‎

‏‏تألیفات‏

‏‏از‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏خوانساری‏‎ ‎‏آثاری‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏یادگار‏‎ ‎‏ماند‏‎ ‎‏که‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏آن‏‎ ‎‏میان‏‎ ‎‏توضیح‏‎ ‎‏المسائل‏‎ ‎‏فارسی،‏‎ ‎‏حاشیه‏‎ ‎‏بر عروة‏‎ ‎‏الوثقی‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏کتاب‏‎ ‎‏الطهارة‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏تقریر‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏محمد‏‎‏علی‏‎ ‎‏اراکی‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏چاپ‏‎ ‎‏رسیده؛‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏اما‏‎ ‎‏آثار‏‎ ‎‏دیگر ایشان‏‎ ‎‏چاپ‏‎ ‎‏نشده‏‎ ‎‏است.‏‎11‎

‏‎ ‎

‏‏شاگردان‏

‏‏امام‏‎ ‎‏خمینی،‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏محمدعلی‏‎ ‎‏اراکی،‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏عبدالجواد‏‎ ‎‏اصفهانی،‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏شیخ‏‎ ‎‏راضی تبریزی،‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏هادی‏‎ ‎‏روحانی‏‎ ‎‏رودسری،‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏محمد‏‎ ‎‏صدوقی،‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏ابوالقاسم‏‎ ‎‏آشتیانی، آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏سید احمد‏‎ ‎‏خسروشاهی،‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏سید جلال‏‎ ‎‏شهیدی،‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏محمدباقر‏‎ ‎‏سلطانی‏‎ ‎‏طباطبایی، آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏ابوالمکارم‏‎ ‎‏شیرازی‏‎ ‎‏و ... .‏‎12‎

‎

‏‏رحلت‏

‏‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏خوانساری‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏جنگ‏‎ ‎‏با‏‎ ‎‏انگلیس‏‎ ‎‏علاوه‏‎ ‎‏بر‏‎ ‎‏مجروحیت‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏اسارت،‏‎ ‎‏دچار‏‎ ‎‏ناراحتی‏‎ ‎‏قلبی شد‏‎ ‎‏که‏‎ ‎‏هر‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏چندگاهی‏‎ ‎‏عود‏‎ ‎‏می‏‎ ‎‏کرد،‏‎ ‎‏برای‏‎ ‎‏همین‏‎ ‎‏بیماری‏‎ ‎‏چند‏‎ ‎‏بار‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏بیمارستان‏‎ ‎‏فیروزآبادی‏‎ ‎‏شهر ری‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏بیمارستان‏‎ ‎‏پانصد‏‎ ‎‏تختخوابی‏‎ ‎‏تهران‏‎ ‎‏بستری‏‎ ‎‏شد،‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏سال‏‎ 1371 ‎‏ق‏‎ ‎‏این‏‎ ‎‏مریضی‏‎ ‎‏عود‏‎ ‎‏کرد‏‎ ‎‏و ایشان‏‎ ‎‏تحت‏‎ ‎‏نظر‏‎ ‎‏پزشک‏‎ ‎‏بود،‏‎ ‎‏مردم‏‎ ‎‏همدان‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏ایشان‏‎ ‎‏دعوت‏‎ ‎‏نمودند‏‎ ‎‏که‏‎ ‎‏تابستان‏‎ ‎‏را‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏همدان‏‎ ‎‏بروند؛‏‎ ‎‏و ایشان‏‎ ‎‏با‏‎ ‎‏صلاحدید‏‎ ‎‏پزشکان‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏اواخر‏‎ ‎‏ماه‏‎ ‎‏شوال‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏همدان‏‎ ‎‏رفت،‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏درخواست‏‎ ‎‏مکرر‏‎ ‎‏مردم‏‎ ‎‏در مسجد‏‎ ‎‏جامع‏‎ ‎‏همدان،‏‎ ‎‏نماز‏‎ ‎‏جماعت‏‎ ‎‏را‏‎ ‎‏امامت‏‎ ‎‏می‏‎ ‎‏کرد؛‏‎ ‎‏یک‏‎ ‎‏روز‏‎ ‎‏بعد‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏نماز‏‎ ‎‏مغرب‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏عشاء‏‎ ‎‏که‏‎ ‎‏به منزل‏‎ ‎‏برمی‏‎ ‎‏گشت،‏‎ ‎‏بیماری‏‎ ‎‏قلبقی‏‎ ‎‏اش‏‎ ‎‏عود‏‎ ‎‏کرده‏‎ ‎‏با‏‎ ‎‏همت‏‎ ‎‏پزشکان‏‎ ‎‏همدان‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏بروجردی‏‎ ‎‏که‏‎ ‎‏از تهران‏‎ ‎‏پزشک‏‎ ‎‏بر‏‎ ‎‏بالین‏‎ ‎‏ایشان‏‎ ‎‏فرستاد،‏‎ ‎‏حالش‏‎ ‎‏بهتر‏‎ ‎‏شد،‏‎ ‎‏بعد‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏چند‏‎ ‎‏روز‏‎ ‎‏با‏‎ ‎‏عود‏‎ ‎‏مجدد‏‎ ‎‏بیماری،‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله خوانساری‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏ملکوت‏‎ ‎‏اعلی‏‎ ‎‏پیوست‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏همان‏‎ ‎‏شب‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏بروجردی‏‎ ‎‏(در‏‎ ‎‏آن‏‎ ‎‏تابستان‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله بروجردی‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏روستای‏‎ ‎‏وشنوه‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏اطراف‏‎ ‎‏شهر‏‎ ‎‏قم‏‎ ‎‏بودند)‏‎ ‎‏خواب‏‎ ‎‏دید،‏‎ ‎‏جنازه‏‎ ‎‏علامه‏‎ ‎‏سید مرتضی علم‏‎ ‎‏الهدی‏‎ ‎‏را‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏قم‏‎ ‎‏آوردند،‏‎ ‎‏لذا‏‎ ‎‏صبح‏‎ ‎‏زود‏‎ ‎‏با‏‎ ‎‏حالی‏‎ ‎‏پریشان‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏مسجد‏‎ ‎‏روستای‏‎ ‎‏وشنوه‏‎ ‎‏رفته‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏منتظر ماشین‏‎ ‎‏اداره‏‎ ‎‏پست‏‎ ‎‏شد،‏‎ ‎‏هنگامی‏‎ ‎‏که‏‎ ‎‏ماشین‏‎ ‎‏اداره‏‎ ‎‏پست‏‎ ‎‏رسید،‏‎ ‎‏نامه‏‎ ‎‏های‏‎ ‎‏رسیده‏‎ ‎‏را‏‎ ‎‏نزد‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله بروجردی‏‎ ‎‏بردند،‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏آن‏‎ ‎‏نامه‏‎ ‎‏ها‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏تلگرافها،‏‎ ‎‏تلگرافی‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏شیخ‏‎ ‎‏علی‏‎ ‎‏همدانی‏‎ ‎‏بود‏‎ ‎‏که‏‎ ‎‏خبر‏‎ ‎‏رحلت آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏خوانساری‏‎ ‎‏را‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏ضمن‏‎ ‎‏تسلیت‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏ایشان‏‎ ‎‏داده‏‎ ‎‏بود؛‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏بروجردی‏‎ ‎‏با‏‎ ‎‏دیدن‏‎ ‎‏این‏‎ ‎‏تلگراف‏

‎

‏‏فوراً‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏قصد‏‎ ‎‏قم‏‎ ‎‏حرکت‏‎ ‎‏نمود،‏‎ ‎‏علمای‏‎ ‎‏دیگر‏‎ ‎‏که‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏روستاهای‏‎ ‎‏قم‏‎ ‎‏بودند‏‎ ‎‏نیز‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏قم‏‎ ‎‏آمدند‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏منتظر جنازه‏‎ ‎‏آیت الله‏‎ ‎‏خوانساری‏‎ ‎‏شدند‏‎.‎

‏‏مردم‏‎ ‎‏همدان‏‎ ‎‏جنازه‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏خوانساری‏‎ ‎‏را‏‎ ‎‏باشکوه‏‎ ‎‏تشییع‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏تهران‏‎ ‎‏انتقال‏‎ ‎‏دادند،‏‎ ‎‏مردم‏‎ ‎‏تهران نیز‏‎ ‎‏تشییع‏‎ ‎‏جنازه‏‎ ‎‏شایان‏‎ ‎‏ذکری‏‎ ‎‏نمودند؛‏‎ ‎‏عده‏‎ ‎‏ای‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏مردم‏‎ ‎‏متدین‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏علمای‏‎ ‎‏قم،‏‎ ‎‏با‏‎ ‎‏اجازۀ‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله بروجردی‏‎ ‎‏برای‏‎ ‎‏استقبال‏‎ ‎‏جنازه،‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏شهر‏‎ ‎‏ری‏‎ ‎‏رفتند‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏عده‏‎ ‎‏ای‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏مردم‏‎ ‎‏تهران،‏‎ ‎‏همراه‏‎ ‎‏جنازه‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏قم آمدند،‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏قم‏‎ ‎‏جنازه‏‎ ‎‏روی‏‎ ‎‏دست‏‎ ‎‏مردم،‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏میان‏‎ ‎‏گریه‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏شیون‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏صحن‏‎ ‎‏حرم‏‎ ‎‏حضرت معصومه (علیهاالسلام)‏‎ ‎‏رسید،‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏بروجردی‏‎ ‎‏گفتند؛‏‎ ‎‏بفرمایید‏‎ ‎‏نماز‏‎ ‎‏میت‏‎ ‎‏را‏‎ ‎‏بخوانید،‏‎ ‎‏دالانی‏‎ ‎‏تا جنازه‏‎ ‎‏باز‏‎ ‎‏شده‏‎ ‎‏بود،‏‎ ‎‏دو‏‎ ‎‏طرف‏‎ ‎‏آن‏‎ ‎‏مردم‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏علما‏‎ ‎‏ایستاده‏‎ ‎‏بودند،‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏بروجردی‏‎ ‎‏فرمود،‏‎ ‎‏همین‏‎ ‎‏منظره را‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏خواب‏‎ ‎‏دیده‏‎ ‎‏بودم؛‏‎ ‎‏بعد‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏نماز‏‎ ‎‏میت،‏‎ ‎‏پیکر‏‎ ‎‏این‏‎ ‎‏کوه‏‎ ‎‏علم‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏تقوی‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏فضیلت،‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏مسجد‏‎ ‎‏بالاسر حرم‏‎ ‎‏مطهر‏‎ ‎‏حضرت‏‎ ‎‏معصومه‏‎ ‎‏(علیهاالسلام)،‏‎ ‎‏کنار‏‎ ‎‏قبر‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏حائری‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏خاک‏‎ ‎‏سپرده‏‎ ‎‏شد،‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏الآن محل‏‎ ‎‏زیارت‏‎ ‎‏زائرین‏‎ ‎‏حرم‏‎ ‎‏مطهر‏‎ ‎‏است.‏‎13‎

‏‏ ‏

‏‎ ‎

‏‏پی‏‎ ‎‏نوشتها‏‎:‎

‏‏ ‏

‏‏‏‏1. شریف‏‎ ‎‏رازی،‏‎ ‎‏محمد،‏‎ ‎‏آثارالحجة،‏‎ ‎‏ج ‎ 1‎‏،‏‎ ‎‏قم،‏‎ ‎‏مؤسسه‏‎ ‎‏مطبوعاتی‏‎ ‎‏دارالکتاب،‏‎ ‎‏سوم‏‎ 1332 ‎‏،‏‎ ‎‏ص‏‎ 165 ‎‏و‏‎164‎‏.‏

‏‏2.‏‎ ‎‏امام‏‎ ‎‏خمینی،‏‎ ‎‏صحیفه‏‎ ‎‏امام،‏‎ ‎‏ج ‏‎ 3‎‏،‏‎ ‎‏تهران،‏‎ ‎‏مؤسسه‏‎ ‎‏تنظیم‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏نشر‏‎ ‎‏آثار‏‎ ‎‏امام‏‎ ‎‏خمینی،‏‎ ‎‏دوم‏‎ 1379 ‎‏،‏‎ ‎‏ص‏‎ 243 ‎‏و‏‎ ‎‏جلد ‏‎ 9‎‏،‏‎ ‎‏ص‏‎ 537‎

‏‏و‏‎ ‎‏نیز‏‎ ‎‏ر‏‎.‎‏ک‏‎: ‎‏خسروی،‏‎ ‎‏احمدعلی،‏‎ ‎‏بررسی‏‎ ‎‏استراتژی‏‎ ‎‏امام‏‎ ‎‏خمینی‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏رهبری‏‎ ‎‏انقلاب،‏‎ ‎‏قم،‏‎ ‎‏پیک‏‎ ‎‏جلال،‏‎ ‎‏اول‏‎ 1379 ‎‏،‏‎ ‎‏ص‏‎ 160‎‏.‏

‏‏ـ کاتوزیان،‏‎ ‎‏دکتر‏‎ ‎‏محمدعلی،‏‎ ‎‏اقتصاد‏‎ ‎‏سیاسی‏‎ ‎‏ایران‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏مشروطیت‏‎ ‎‏تا‏‎ ‎‏پایان‏‎ ‎‏سلسله‏‎ ‎‏پهلوی،‏‎ ‎‏تهران،‏‎ ‎‏مرکز،‏‎ ‎‏ویرایش‏‎ ‎‏دوم‏‎ ‎‏،‏‎ 1373 ‎‏،‏‎ ‎‏ترجمه‏‎: ‎‏نفیسی،‏‎. ‎‏محمدرضا‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏عزیزی،‏‎ ‎‏کامبیز،‏‎ ‎‏ص‏ ‎ 153‎

‏‏3. شریف‏‎ ‎‏رازی،‏‎ ‎‏محمد،‏‎ ‎‏گنجینه‏‎ ‎‏دانشمندان،‏‎ ‎‏ج‏‎ 2 ‎‏،‏‎ ‎‏قم،‏‎ ‎‏مؤلف،‏‎ ‎‏اول‏‎ 1353 ‎‏،‏‎ ‎‏ص ‏‎ 484‎‏.‏

‏‏و‏‎ ‎‏نیز‏‎ ‎‏ر‏‎.‎‏ک‏‎: ‎‏بصیرت‏‎ ‎‏منش،‏‎ ‎‏حمید،‏‎ ‎‏و‏‎...‎‏،‏‎ ‎‏صحیفه‏‎ ‎‏دل،‏‎ ‎‏تهران،‏‎ ‎‏مؤسسه‏‎ ‎‏تنظیم‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏نشر‏‎ ‎‏آثار‏‎ ‎‏امام‏‎ ‎‏خمینی،‏‎ ‎‏اول‏‎ 1377 ‎‏،‏‎ ‎‏ص ‏‎ 98‎

‏‏ـ امام‏‎ ‎‏خمینی،‏‎ ‎‏صحیفه‏‎ ‎‏امام،‏‎ ‎‏ج‏‎ 19 ‎‏،‏‎ ‎‏پیشین،‏‎ ‎‏ص‏‎ 427‎

‏‏ـ ستوده،‏‎ ‎‏امیررضا،‏‎ ‎‏پابه‏‎ ‎‏پای‏‎ ‎‏آفتاب،‏‎ ‎‏ج‏ ‎ 4‎‏،‏‎ ‎‏تهران،‏‎ ‎‏پنجره،‏‎ ‎‏ویرایش‏‎ ‎‏دوم،‏‎ 1380 ‎‏،‏‎ ‎‏ص ‏‎ 193‎

‏‏ـ خسروی،‏‎ ‎‏احمد‏‎ ‎‏علی،‏‎ ‎‏پیشین،‏‎ ‎‏ص‏ ‎ 161‎

‏‏4. مدنی،‏‎ ‎‏جلال‏‎ ‎‏الدین،‏‎ ‎‏تاریخ‏‎ ‎‏سیاسی‏‎ ‎‏معاصر‏‎ ‎‏ایران،‏‎ ‎‏ج‏‎1 ‎‏،‏‎ ‎‏قم،‏‎ ‎‏دفتر‏‎ ‎‏انتشارات‏‎ ‎‏اسلامی،‏‎ ‎‏سوم،‏‎ ‎‏بی‏‎ ‎‏تا،‏‎ ‎‏ص ‏‎ 610‎

‎

‏‏5. امام‏‎ ‎‏خمینی،‏‎ ‎‏صحیفه‏‎ ‎‏امام،‏‎ ‎‏ج ‏‎ 6‎‏،‏‎ ‎‏صص‏‎ 421 ‎‏و‏‎ 422 ‎‏و‏‎ ‎‏جلد‏‎ 10 ‎‏،‏‎ ‎‏ص‏‎ 2 ‎‏و‏‎ ‎‏جلد‏‎ 12 ‎‏،‏‎ ‎‏ص ‏‎ 329‎

‏‏6. شریف‏‎ ‎‏رازی،‏‎ ‎‏محمد،‏‎ ‎‏آثارالحجة،‏‎ ‎‏ج‏‎ ‎‏پیشین،‏‎ ‎‏ص ‏‎ 70‎

‏‏7. همان،‏‎ ‎‏ص‏‎ 150  146 ‎‏و‏‎ 53‎

‏‏8. همان،‏‎ ‎‏ص‏ ‎ 9‎

‏‏9. مخبر،‏‎ ‎‏عباس‏‎ ‎‏(مترجم)،‏‎ ‎‏سلسله‏‎ ‎‏پهلوی‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏نیروهای‏‎ ‎‏مذهبی‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏روایت‏‎ ‎‏تاریخ‏‎ ‎‏کمبریج،‏‎ ‎‏تهران،‏‎ ‎‏طرح‏‎ ‎‏نو،‏‎ ‎‏سوم‏‎ 1375 ‎‏،‏‎ ‎‏ص ‏‎ 292‎

‏‏10. شریف‏‎ ‎‏رازی،‏‎ ‎‏محمد،‏‎ ‎‏آثار‏‎ ‎‏الحجة،‏‎ ‎‏ج‏‎ 1 ‎‏،‏‎ ‎‏پیشین،‏‎ ‎‏ص‏‎ 154 ‎‏و‏‎ 153 ‎

‏‏11. ریحان‏‎ ‎‏یزدی،‏‎ ‎‏علی‏‎ ‎‏رضا،‏‎ ‎‏آئینه‏‎ ‎‏دانشوران،‏‎ ‎‏قم،‏‎ ‎‏کتابخانه‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏مرعشی،‏‎ ‎‏سوم‏‎ 1372 ‎‏،‏‎ ‎‏ص‏‎ 5 ‎‏و‏‎ 6 ‎

‏‏و‏‎ ‎‏نیز‏‎ ‎‏ر‏‎.‎‏ک‏‎: ‎‏استادی،‏‎ ‎‏رضا،‏‎ ‎‏چهل‏‎ ‎‏مقاله،‏‎ ‎‏قم،‏‎ ‎‏کتابخانه‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏مرعشی‏‎ ‎‏نجفی،‏‎ ‎‏اول‏‎ 1371 ‎‏،‏‎ ‎‏ص‏‎ 69‎

‏‏12. شریف‏‎ ‎‏رازی،‏‎ ‎‏محمد،‏‎ ‎‏آثارالحجة،‏‎ ‎‏ج ‏‎ 1‎‏،‏‎ ‎‏پیشین،‏‎ ‎‏ص ‏‎ 152‎

‏‏و‏‎ ‎‏نیز‏‎ ‎‏ر‏‎.‎‏ک‏‎: ‎‏هفتاد‏‎ ‎‏سال‏‎ ‎‏خاطره‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏زندگی‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏سید حسین‏‎ ‎‏بدلا،‏‎ ‎‏تهران‏‎: ‎‏مرکز‏‎ ‎‏اسناد‏‎ ‎‏انقلاب‏‎ ‎‏اسلامی،‏‎ ‎‏اول‏‎ 1378 ‎‏،‏‎ ‎‏ص ‏‎ 60‎

‏‏13. شریف‏‎ ‎‏رازی،‏‎ ‎‏محمد،‏‎ ‎‏آثارالحجة،‏‎ ‎‏ج‏‎ 1 ‎‏،‏‎ ‎‏پیشین،‏‎ ‎‏ص ‏‎ 157  155‎

‏‏و‏‎ ‎‏نیز‏‎ ‎‏ر‏‎.‎‏ک‏‎: ‎‏هفتاد‏‎ ‎‏سال‏‎ ‎‏خاطره‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏زندگی‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏سید حسین‏‎ ‎‏بدلا،‏‎ ‎‏ص ‏‎ 66 و  64‎

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏منابع‏‎:‎

‏‎. 1. ‎‏امام‏‎ ‎‏خمینی،‏‎ ‎‏صحیفه‏‎ ‎‏امام‏‏،‏‎ ‎‏تهران،‏‎ ‎‏مؤسسه‏‎ ‎‏تنظیم‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏نشر‏‎ ‎‏آثار‏‎ ‎‏امام‏‎ ‎‏خمینی،‏‎ ‎‏دوم‏‎ 1379‎

‏‎. 2. ‎‏استادی،‏‎ ‎‏رضا،‏‎ ‎‏چهل‏‎ ‎‏مقاله‏‏،‏‎ ‎‏قم،‏‎ ‎‏کتابخانه‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏مرعشی‏‎ ‎‏نجفی،‏‎ ‎‏اول ‏‎ 1373‎

‏‎. 3. ‎‏بصیرت‏‎ ‎‏منش،‏‎ ‎‏حمید‏‎ ‎‏و‏‎...‎‏،‏‎ ‎‏صحیفه‏‎ ‎‏دل‏‏،‏‎ ‎‏تهران،‏‎ ‎‏مؤسسه‏‎ ‎‏تنظیم‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏نشر‏‎ ‎‏آثار‏‎ ‎‏امام،‏‎ ‎‏اول‏‎ 1377‎

‏‎. 4. ‎‏خسروی،‏‎ ‎‏احمدعلی،‏‎ ‎‏بررسی‏‎ ‎‏استراتژی‏‎ ‎‏امام‏‎ ‎‏خمینی‏‎ ‎‏در‏‎ ‎‏رهبری‏‎ ‎‏انقلاب‏‏،‏‎ ‎‏قم،‏‎ ‎‏پیک‏‎ ‎‏جلال،‏‎ ‎‏اول‏‎ 1379‎

‏‎. 5. ‎‏ریحان‏‎ ‎‏یزدی،‏‎ ‎‏علی‏‎ ‎‏رضا،‏‎ ‎‏آئینه‏‎ ‎‏دانشوران‏‏،‏‎ ‎‏قم،‏‎ ‎‏کتابخانه‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏مرعشی‏‎ ‎‏نجفی،‏‎ ‎‏سوم‏ ‎ 1372‎

‏‎. 6. ‎‏ستوده،‏‎ ‎‏امیررضا،‏‎ ‎‏پابه‏‎ ‎‏پای‏‎ ‎‏آفتاب‏‏،‏‎ ‎‏تهران،‏‎ ‎‏پنجره‏‎ ‎‏ویرایش‏‎ ‎‏دوم‏‎ 1380 ‎

‏‎. 7. ‎‏شریف‏‎ ‎‏رازی،‏‎ ‎‏محمد،‏‎ ‎‏آثارا‏‏لحجة‏‏،‏‎ ‎‏قم،‏‎ ‎‏مؤسسه‏‎ ‎‏مطبوعاتی‏‎ ‎‏دارالکتاب،‏‎ ‎‏سوم‏‎ 1332 ‎

‏‎. 8. ‎‏شریف‏‎ ‎‏رازی،‏‎ ‎‏محمد،‏‎ ‎‏گنجینه‏‎ ‎‏دانشمندان‏‏،‏‎ ‎‏قم،‏‎ ‎‏مؤلف،‏‎ ‎‏اول ‏‎ 1353‎

‏‎9. ‎‏کاتوزیان،‏‎ ‎‏دکتر‏‎ ‎‏محمدعلی،‏‎ ‎‏اقتصاد‏‎ ‎‏سیاسی‏‎ ‎‏ایران‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏مشروطه‏‎ ‎‏تا‏‎ ‎‏پایان‏‎ ‎‏سلسله‏‎ ‎‏پهلوی‏ ‎‏،‏‎ ‎‏ترجمه‏‎ ‎‏نفیسی،‏‎ ‎‏محمدرضا‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏عزیزی‏‎ ‎‏کامبیز،‏

‏‎. ‎‏تهران،‏‎ ‎‏مرکز‏‎ ‎‏ویرایش‏‎ ‎‏دوم‏‎ 1373 ‎

‏‎. 10 . ‎‏مخبر،‏‎ ‎‏عباس‏‎ ‎‏(مترجم)‏‎ ‎‏سلسله‏‎ ‎‏پهلوی‏‎ ‎‏و‏‎ ‎‏نیروهای‏‎ ‎‏مذهبی‏‎ ‎‏به‏‎ ‎‏روایت‏‎ ‎‏تاریخ‏‎ ‎‏کمبریج‏‏،‏‎ ‎‏تهران،‏‎ ‎‏طرح‏‎ ‎‏نو،‏‎ ‎‏سوم ‏‎ 1375‎

‏‎11 . ‎‏مدنی،‏‎ ‎‏جلال‏‎ ‎‏الدین،‏‎ ‎‏تاریخ‏‎ ‎‏سیاسی‏‎ ‎‏معاصر‏‎ ‎‏ایران‏‏،‏‎ ‎‏قم،‏‎ ‎‏دفتر‏‎ ‎‏انتشارات‏‎ ‎‏اسلامی،‏‎ ‎‏سوم،‏‎ ‎‏بی‏‎ ‎‏تا‏‎.‎

‏‎. 12 . ‎‏مدنی،‏‎ ‎‏جلال‏‎ ‎‏الدین،‏‎ ‎‏هفتاد‏‎ ‎‏سال‏‎ ‎‏خاطره‏‎ ‎‏از‏‎ ‎‏زندگی‏‎ ‎‏آیت‏‎ ‎‏الله‏‎ ‎‏سید حسین‏‎ ‎‏بدلا‏‏،‏‎ ‎‏تهران،‏‎ ‎‏مرکز‏‎ ‎‏اسناد‏‎ ‎‏انقلاب‏‎ ‎‏اسلامی،‏‎ ‎‏اول ‏‎ 1378‎

‏‎ ‎

‏‎

‎