کارکرد های اجتماعی عزاداری امام حسین علیه السلام(2)
(با تکیه بر اندیشه های امام خمینی و امیل دورکیم)
□سید محمد علی موسوی
چکیده
امام خمینی و امیل دورکیم براین باورند که مناسک مذهبی کارکرد های اجتماعی فراوانی دارد بگونه ای که برگزاری هربار مراسم دینی در سال، ماه یا هفته، یک کارکرد عام و یک کارکرد خاص برجای می گذارد. کارکرد عام، ایجاد،گسترش و تعمیق حقایق و ارزشهایی است که هرسال جامعه بدان نیاز دارد مانند مصالح عمومی و ترک مفاسد اجتماعی. کارکرد خاص، می‌تواند راههای برون رفت از پدیده ها و آسیب های نوظهوری باشد در جهت حفظ، گسترش و تعمیق همان دو نیاز اساسی یاد شده. سوگواری ارزشهای عمومی فراموش شده را به یاد می آورد، حفظ می کند و عمق می بخشد. این آیین، باور های خاص دینی و مذهبی را نگه می دارد و می گستراند.ارزشهای اخلاقی همانند پرواز روحی، باز نمایاندن افراد به خود، رهایی از بحران و افزایش باور به سرای دیگر، با عزاداری به دست می آید. افزون بر این، سوگواری از راههای معقول و طبیعی همبستگی اجتماعی را ایجاد، حفظ و گسترش می دهد و چیستی این همبستگی را بادرونمایه دینی باز می گوید. همبستگی با پیشوایان پاک جامعه، درس پایمردی، پشرفت دینی و اصلاح و رهایی از آثار همبستگی اجتماعی به شمار می رود. عزاداری نخست بستر هویت جمعی را میان جامعه می گستراند، آنگاه هویت اصلی جامعه اسلامی را به یاد می آورد، سپس هویت باز خوانی شده و به دست آمده را تثبیت می کند. پیوند با گذشته مشترک، به دست آمدن مصالح کلان امروزی و رسیدن به کمال مطلوب، از آثار هویت عزاداران به شمار می آید چنانکه پشتیبانی
از ستم دیده، امید به وعدۀ پاکیزگی و همراهی با الگوهای پیشرو انسانی از شاخص های هویت جامعه اسلامی شمرده می شود.
کلید واژگان: عزاداری، کارکرد اجتماعی، امیل دورکیم، امام خمینی، ارزشها، همبستگی و هویت.
مقدمه
در بخش نخست با سه کارکرد اجتماعی عزاداری امام حسین علیه السلام آشناشدیم: یکی، برانگیختن خرد، وجدان و احساس اجتماعی؛ دوم، جهت دهی جامعه در راستای مصالح و مفاسد اجتماعی و دینی؛ سوم، تنظیم روابط اجتماعی در سطح بالا. گفته شد که این نوشته دستامد های گوناگون سوگواری را در ساحه گوناگون اجتماعی می‌کاود و چگونگی تأثیر گذاری این مراسم را هر سال میان امت اسلامی به یاد می آورد. همان گونه که نماز، روزه، حج و دیگر واجبات دینی بر فرد و جامعه تأثیر می گذارد، مستحبات بویژه عزاداری نیز روی ذهن، اندیشه، گفتار و رفتار فرد و جامعه تأثیر می گذارد و اندیشه، گفتار و کردار آنان را به خداوند نزدیک می کند.
در این نوشتار، کارکرد آیین های مذهبی برمبنای اندیشه های امام خمینی و امیل دورکیم تحلیل و تفسیر شده است و از دیگر منابع برای تفسیر و مقایسه این دو مبنا مدد گرفته ایم. امام، جوهرۀ دین را ثابت می داند و دارای حقیقت خارجی بویژه در اصول دین؛ اما دورکیم، حقیقت خارجی برای دین قایل نیست و دین را جز وجدان جمعی جامعه چیز دیگری نمی داند. دورکیم، تصریح می کند که «موضوع قضیۀ دین که همان ربانیت است چیزی جز جامعه نیست».(جامعه شناسی دین، ص 182) و حقیقت بیرونی ندارد.
با این اختلاف جوهری هردو بر این باورند که مناسک دینی کارکرد خاص خود را دارد چه درونمایه اش حقایق خارجی باشد یا اعتبارات فرضی. کارکرد های اجتماعی عزاداری با تکیه بر اندیشه های امام خمینی و امیل دورکیم، نخستین بار بدین صورت پژوهش و تدوین گردید و در
جامۀ نو به نگارش در آمد.
عزاداری نخست ارزشهای اجتماعی فراموش را به یاد می آورد، نگه می دارد و می گستراند. آنگاه ارزشهای اخلاقی را میان جامعه زنده می کند و شکوفامی سازد. ایجاد همبستگی یکی دیگر از کارکرد های بنیادین سوگواری به شمار می رود که آثاری چون همراهی با پیشوایان پاک و پایمردی در صحنه های دشوار زندگی را در پی می آورد. باز نمایاندن هویت جمعی آثار دیگر عزاداری هاست که در پایان نوشتار، به خوبی تبیین می شود.
باز شناسی و نگهداری ارزشها
1-1 یاد آوری ارزشها
در هر جامعۀ ارزشهایی وجود دارد که گاهی نا خود آگاه فراموش می گردد و زمانی آگاهانه وانهاده می شود. ارزشهای حاکم در جامعۀ اسلامی بیشتر همان ارزشهای دینی اند که از متن داده های وحیانی بر آمده اند نه یافته های عقلانی خام همانند سکولاریسم. راههای زیادی برای یاد آوری این ارزشهای در گزاره های دینی وجود دارد که سوگواری امام حسین یکی از عینی ترین ومؤثرترین راهها به شمار می رود. «عملکرد های مذهبی مانند تشریفات و مناسک و نه باور داشتها، اهمیت بنیادین دارند. آدمیان به مناسک و مراسم بیشتر توجه دارند تا آموزه های
مذهبی. برای شناخت دین، نخست باید شیوه های عملکرد مردم را تحلیل کرد و نه باور داشتهای شان را. عملکرد ها اهمیت درجه یک و باور داشتها اهمیت درجۀ دوم دارند».(جامعه شناسی دین، ص169)
زیرا باور داشتها آموزه های فکری و اعتقادی است که در تیررس اندامهای حسی قرار نمی گیرد بلکه فراتر از آنها در منظومه وجودی دیگری قرار دارند به نام جعل و اعتباریات. مناسک و آیین های مذهبی پوسته و نماد همان هسته های اعتقادی اند که در قلمرو اندامهای حسی قرار می‌گیرند از این رو، بشر به آسانی می تواند به اندازۀ دانش و خردش از ماهیت و احکام آنان پرده بردارد و به آن نماد ها وتشریفات پیوند همیشگی برقرار نماید.
از این رو، سوگواری امام حسین ارزشهای فراموش شدۀ جامعه را به یاد می آورد و دیگر بار برای مردم باز می شناساند،ارزشهایی که به دلائل گوناگون پیدا و پنهان جامعه آنها را فراموش کرده است.
«گریه کردن بر عزای امام حسین، زنده نگهداشتن نهضت و زنده نگهداشتن همین معنا است که یک جمعیت کمی در مقابل یک امپراطوری بزرگ ایستاد... و«نه» گفت». ( صحیفه امام، ج10، ص 315)
هنگامی که ارزشها همانند خون در رگهای جامعه دوید زندگی خود به خود جاری می شود و مردم بار دیگر بر می گردد به همان ارزشهای فراموش شده در پرتو همین مناسک. زیرا:
«عملکرد ها یا مناسک مذهبی کارکرد نگهداشت باور داشتهایی را انجام می دهند و برای احیای دلبستگی کنشگران به ارزشهای غایی و اعتقاد آنها به جهان ساختگی، کارکرد اساسی دارند».(جامعه شناسی دین، ص 204)
سوگواری ها به تناسب زمان، منطقۀ جغرافیایی، اقوام و ملیت های گوناگون برگزار می شود و اصل فریاد ستم شکن را با قطع نظر از افراد و مکان خاص در تمام فضای جامعۀ اسلامی برپا می‌کند. همان فریاد که خاندان امام حسین پس از شهادت وی سر دادند، عزاداری ها آن فـریاد هـا
را دوباره به یاد می آورد و هم چنان زنده نگه می دارد،گویی همین امسال عزاداری امام حسین رخ داده است.
«نفرین و فریاد از بیداد بنی امیه... باآنکه آنان منقرض و به جهنم رهسپار شده اند، فریاد بر سر ستمگران جهان و زنده نگهداشتن این فریاد ستم شکن است».( صحیفه امام، ج 21، ص 400)
بوی خون امام حسین و شهدای کربلا هرسال به فضای جامعه پراکنده می شود گویا، این خون پاک و بیدارگر تازه از رگهای بریده سالار شهیدان جاری شده است و برسرزمین گرم کربلا ریخته است.
«وقتی هر سال روز عاشورا مراسم سوگواری برگزار می شود، درست مثل این است که عاشورا همین امسال رخ داده است. شعر محتشم در بارۀ جامعۀ شیعی آن روز گار و پس از آن، مؤید همین معناست: باز این چه شورش است که درخلق عالم است / باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است». (تأملی در نهضت عاشورا، ص 302)
بنیان سوگواری ها بر پایه همین ارزشهای خدایی فراتر از خاک، خون و افراد استوار است که به این مناسک اهمیت بخشیده است و آن را از مناسک های زود گذر فصلی، قومی و ملی ممتاز نموده است.
«جامعه، اجتماع یاگروه با این وسیله ارزشها و اصول اساسی اش را حمایت می کند و سامان اخلاقی اش را حفظ».(جامعه شناسی دین، ص 226)
2-1. نگهداشت باور مذهبی
ماندگاری دین، گسترش دین و ژرفنابخشیدن به آموزه های دینی کارکرد اساسی عزاداری امام حسین است؛ چون اصل حادثۀ عاشورا برای همین مقاصد رخداد و بوجود آمد. بنابراین«سودی که از این عمل به دست آمده و می آید بقاء دین حق و اساس تشیع است که سعادت دنیا و آخرت جهانیان، بسته به آن است و با نظر به وضعیت شیعه در آن زمان و فشارهای گوناگون از مخالفان علی بن ابیطالب به پیروان او، قیمت این عمل بیش از آن است که به تصور ما در آید و خدای جهان برای آنها ثوابها و مزد هائی تهیه فرموده که هیچ چشمی ندیده و گوشی نشنیده و این کمال عدالت است».(کشف اسرار، ص 174؛ سیاسه الحسینیه، ص 26؛ مجله درسهایی از مکتب اسلام، آبان 1361، شماره 260)
افزون بر یاد آوری ارزشهای اجتماعی، سوگواری امام حسین باورها و ارزشهای مذهبی را نگه می دارد و آنها را از نسلی به نسلی دیگری می رساند. گاهی دین، جامعه و افراد ارزشهایی دارند که با گذر زمان و پشت سر گذاشتن مراحلی زندگی آنها را به دست آورده اند اما این ارزشها با علل درونی و بیرونی، پیدا و پنهان کم کم از دست می رود و جامعه را با ارزشهای وارداتی یا ارزشهای بی پایه اداره می کند. سوگواری امام حسین چنین ارزشهایی را حفظ می کند. از این رو، باید
«رمز بقای این مذهب و بقای ممالک اسلامی، ممالک شیعی باید ببینیم چه بوده است؟ ما آن رمز را باید حفظش بکنیم. یکی از رمز های بزرگ که بالاترین رمز است قضیۀ سید الشهداست.این مجالس که در طول تاریخ برپا بوده است و با دستور ائمه علیهم السلام».(صحیفه امام، ج 11، ص97)
برخی گمان می کنند عزاداری ها مساوی است با گریستن و اندوه و هیچ خاصیتی دیگری ندارد ولی این کژ اندیشان بیراهه می روند، «[اگر] چنانچه واقعاً بفهمند... که... عزاداری برای چه هست... مارا ملت گریه نمی گویند، مارا ملت حماسه می خوانند».(صحیفه امام، ج16، ص346) جامعه شناسان کارکرد گرا هم بر این عقیده اند که «عملــکرد ها یا مناسک مذهبی کارکــرد نگهداشت باور داشتهایی را انجام می دهند و برای احیای دلبستگی کنشگران به ارزشهای غایی و اعتقاد آنها به جهان ساختگی، کارکرد اساسی دارند».(جامعه شناسی دین، ص 204)
پیشوایان پاک ما هم یکی از کارکرد های مهم عزاداری را زنده نگهداشتن مذهب، فضایل، امامت و ارزشهای اهل بیت می داند؛ همان ارزشهایی که در این مراسم یاد آوری و باز شناسی می‌شود.
«إنَّ تِلکَ المَجالِسَ اُحِبُّها، فَأحیوا أمرنا، رَحِمَ الله ُ مَن أحیا أمرنا، یا فُضَیلُ مَن ذَکَرَنا أو ذُکِرْنا عِندَهُ، فَخَرَجَ مِن عَینِهِ مِثلُ جَناحِ الذُّبابِ غَفَر الله ُ لَهُ ذُنُوبَهُ؛ براستی دوست دارم چنین جلساتی را، پس امر ما (مذهب) را احیا کنید. رحمت خدا بر کسی باد که امر ما را زنده کند، ای فضیل! هرکه مارا یاد کند یا ما نزدش یاد شویم و در نتیجه از چشمش به قدر بال پشه ای اشک بیرون آید، خداونــد گناهانش را بیامرزد». (وسائل الشیعه، ج10، ص392)
3-1. شکوفایی ارزشهای اخلاقی
اخلاق یکی از بنیانهای اساسی ارزشی هرجامعۀ به شمار می رود که باید روز به روز میان جامعه پویا و بالنده پیش رود و نمود های عینی اش را میان مردم آشکار سازد. گاهی مسائل اخلاقی میان مردم کمرنگ می شود و برخی بدان بی اعتنایی می کنند یا از اهمیت درجه یک آن می کاهند. عزاداری امام حسین ارزشهای اخلاقی را میان سوگواران وآنگاه میان جامعه می گستراند و عمق می بخشد.
«آنها (مناسک) برای کارکرد درست زندگی اخلاقی ما به همان اندازه ضروری اند که خوراک برای نگهداشت زندگی جسمانی ماضرورت دارد، زیرا از طریق همین مناسک است که گروه خودرا تایید و حفظ می کند».(جامعه شناسی دین، ص 179)
سوگواری زندگی معنوی جامعه را پاک می کند و به رگهای جامعه خون می دواند و به پیکره ی جامعه شادابی نو می بخشد و از حالت کهنه و پژمردگی جامعه را می رهاند. حقیقتی که امام صادق(ع) از کارکرد عزاداری به روشنی بیان کردند:
«هرکه یاد کند مصیبت ما را و بگرید و بگریاند مردم را، در روز قیامت در درجه های ما خواهد بود و هرکه مصیبت ما را یاد کند و گریه کند، چشم او در روزی که چشمها همه بگریند، نگرید و هرکه در مجلسی بنشیند و دین ما را احیاء نماید، دل او نمیرد در روزی که دلها همه
بمیرند».(امالی صدوق، ص 45؛ عیون الأخبار، ص 162)
الف - پرواز روحی
ریشه های تمام فضائل و رزائل اخلاقی بر می گردد به روح و روان افراد و جامعه که هم می‌توان رزائل را با شناسایی روح و روان ریشه کن کرد و هم فضائل را میان افراد گسترد.
«کارکرد واقعی این مناسک، هدف اعلام شدۀ آن نیست. این تنها جنبۀ ثانوی این مراسم را تشکیل می دهد، زیرا کارکرد واقعی این آیین برانگیختن یک نوع حالت روحی است که از نیروی اخلاقی و اعتماد به نفس ترکیب می شود». (جامعه شناسی دین، ص179)
هنگامی که افراد در سوگواری امام حسین گرد هم می آیند مسائل اخلاقی بی شماری را دسته جمعی و گروهی تجربه می کنند و در عمل به ارزشهای اجتماعی یک فرد خود را تنها نمی بیند بلکه همگان را پایبند بدان می نگرد از همین جا اعتماد به نفس وی در مسائل اخلاقی که بدان پایبندی دارد بوجود می آید و روحش به منظومه های بالاتر از جهان ماده پرمی کشد یا به ارزشهای انسانی بیش از پیش اعتقاد پیدا می کند. در سوگواری ها مردم با حالت های عرفانی و پرواز روحانی یاران امام حسین آشنا می شوند. آنان که امام حسین یک شب را از دشمن برای راز و نیاز شان مهلت خواست که بی تردید آنان از شامگاه تا بامداد به راز و نیاز در برابر پروردگار ایستادند.
«اکنون ملت ما دریافته است که «کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا» مجالس حال و دعای اینان، شب عاشوراهای اصحاب سیدالشهداء را در دل زنده می کند». (صحیفه امام،ج16،ص151)
دلیل این پرواز روشن است زیرا؛ «از طریق مشارکت در مناسک و مراسم مذهبی است که قدرت اخلاقی جامعه آشکارا احساس می شود و احساسات اخلاقی و اجتماعی از همین طریق تقویت و تجدید می شوند.حس وابستگی به یک قدرت خارجی و روحانی و اخلاقی را تشدید می نماید».(جامعه شناسی دین، ص177)
پرواز روحی مساوی است با آرامش روانی، همان آرامش که با اشک ریختن در تکیه خانه های امام حسین(ع) به دست می آید. چنانکه خود آن حضرت فرمود:
«من کشتۀ اشکم. من، اندوهناک کشته شدم و برخداست که هیچ غمزدۀ نزد من نیاید، مگر این که او را شاد مان به خوانواده اش بر می گرداند».(ثواب الاعمال، ص 123،ح 25؛ دانشنامه امام حسین، ج 10، ص 34)
ب - باز نمایاندن من ارزشی
افراد جامعه با پیروی از هواهای نامحدود نفسانی، تبلیغات، دیگر مؤلفه های بیرونی و دنیا گرایی صرف، گاهی از ارزشهای دینی و انسانی غافل می شوند و «من واقعی» را رها کرده جایش
را به من «طبیعی» می دهند. سوگواری امام حسین شخصیت واقعی و فراموش شدۀ افراد را به خودشان می نمایاند و آنان را به اندیشدن در «من حقیقی» وا می دارد.
«دین نظامی فکری است که افراد جامعه را به خودشان باز می نمایند و روابط مبهم و در ضمن صمیمانه شان را با جامعه، از این طریق بیان می کنند».(جامعه شناسی دین، ص176)
یکی از آن راهها مناسک دینی است که عینی تر به صورت تجسمی درونمایه بسیاری از مسائل انسانی را به افراد باز می شناساند و آنان را به فضایل و حقایق ارزشهای انسانی آشنا می کند.
جوزف فرانسوی،کارکرد عزاداری امام حسین را بیشتر از تصور ساده و ابتدایی افراد می داند و گسترش و تعمیق جامعۀ شیعی را به سبب همین مناسک می شمارد.
«از ترقی که این طایفه بدون هیچ اقدام جبری در اندک زمان کرده اند می توان گفت که در یکی دو قرن دیگر از روی عدد غلبه بر سایر فِرق مسلمانان خواهند نمود و علت، همین تعزیه داری است که فردفرد این فرقه را (مشتری همیشگی) مذهب خود ساخته است». (سیاسه الحسینیه یا رولیسیون کبیر، ص50)
ج - رهایی از ضد ارزش
افراد و گروههایی اجتماعی که در سوگواری امام حسین گرد هم می آیند هریک مشکلات پیچیده و شرایط خاص روحی و روانی دارند که از هر فرد با دیگری متفاوت است اما همگی
براین باور اند که هیچ کسی دست خالی از این تکیه خانه ها بر نمی گردند و با دست پر از این مجلس ها بیرون می روند. نمونه هایش را با تجربه های که برگزار کنندگان از سوگواری ها دارند به آسانی می توان دید.آری مهم ترین گرفتاری ناهنجاری و ضد ارزشهاست که افراد بدان دچارند و در این سوگواری ها از آن رها می شوند.
«دین در فراگرد رشد انسان بسیار اهمیت دارد؛ زیرا به افراد در بحرانهای زندگی و مقـاطع گذار از یک وضعیت به وضعیت دیگر کمک می کند و در نتیجه، بخشی از فراگرد اجتماعی شدن به حساب می آید».(جامعه شناسی دین، ص211)
همین که سوگوار لحظه ای اشک می ریزد سبک می شود و از حالت قبلی سنگین و تیره و تاریک بیرون می آید و گره بحرانهای روانی فرد و آنگاه جامعه باز می شود.
آمرزش گناهان، پاداش هر سوگواری است که با اراده، معرفت و عشق در عزاخانه امام حسین(ع) می رود و بار سنگین روحی را در آنجا می افکند. امام صادق(ع) فرمود:
«من ذکرنا عنده ففاضت عیناه ولومثل جناح بعوضه غفرله ذنوبه ولوکانت مثل زبدالبحر؛ نزد کسی که از ما یاد شود و از چشمانش به اندازه ای که بال پشه را تر کند اشک بیاید، گناهانش آمرزیده شود اگر به اندازه ریگ های دریا باشد».(کامل الزیارات، باب32، ح8)
چنانچه گناهان آمرزیده شود، آدمی همانند روز نخست است که از مادر زاده می شود، و به همان فطرت الهی آمیخته است که به عالم ذر برمی گردد.
د - باور به ارزش فرامادی
امام صادق فرمود: «إن البکاءَ و الجزع مکروه للعبد فی کل ماجزع ماخلا البکاء و الجزع علی الحسین بن علی فانه مآجورٌ؛ هان! گریه و بی تابی در هر مصیبتی برای بنده کراهت دارد، جز گریستن و بی تابی کردن بر حسین فرزند علی که این سوگواری پاداش دارد». (کامل الزیارات، باب32، ح2)
این پاداش می تواند دنیایی باشد یا آخرتی و یا هردو. چنانکه ثواب زیارت امام هم در دنیاست و هم در آخرت. بنابراین، عزاداری باور سوگواران را به سرای دیگر از طریق وعده های پیشوایان پاک افزایش می دهد.
روایت دیگری هم پاداش گریه کنندگان را بر می شمارد و بهشت را برای آنان پاداش حساب می کند. امام صادق(ع) فرمود: «ومن ذکرالحسین عنده فخرج من عینه من الدموع مقدار جناح زبات کان ثوابه علی الله عزوجل و لم یرض له بدون الجنه؛ کسی که پیش وی یاد امام حسین(ع) صورت گیرد و از این یاد اشک از چشمانش جاری شود به مقدار که بال مگس را ترکند، پاداش این سوگوار برخدای فراتر از توصیف است؛ همان خدایی که برای سوگوار به پاداش کمتــر از بهشت راضــی نمی شود».(کامل الزیارات، باب32، ح3)
جمله بندی های روایت آنقدر روشن است که نیاز به توضیح ندارد.
ایجاد، گسترش و تعمیق همبستگی
1-1ایجاد یکپارچگی
یکی از دستورات و برنامه های مهم دین ایجاد، حفظ، گسترش و تعمیق وحدت در جامعه و پرهیز از اختلافات درونی و بیرونی است.
گزاره «واعتصموا بحبل الله جمیعاً و لا تفرقوا؛ همگی به ریسمان خدایی چنگ زنید و هرگز پراکنده نشوید». (آل عمران، آیه 103) از یکسو به همبستگی اجتماعی دستور می دهد و از دیگر سو،
جامعه را از پراکندگی باز می‌دارد. این نهی و آن امر با تأکید واژه جمیعاً، از اهمیت بی مانند برنامه همبستگی اجتماعی میان امت اسلامی خبر می دهد. اتحاد که دین برای آن تشریع شد (تفسیر المیزان، ج2، ص111)
تا از یکسو اختلافات گوناگون اجتماعی را بردارد و از دیگر سو، امت واحد و نمونه پدید آورد.نتیجه سوگواری ایجاد، حفظ، گسترش و ژرفنا بخشیدن به همبستگی اجتماعی ملت هاست،همان ارزش که به آسانی به دست نمی آید بلکه با گذار از مراحل گوناگون زندگی برای آنان پدید می آید. بنابر این، هدف سوگواری امام حسین(ع) تنها
«مسأله گریه نیست... مسأله سیاسی است که ائمه ما با همان دید الهی که داشتند، می خواستند که این ملت ها را باهم بسیج کنند و یکپارچه کنند،از راههای مختلف... تا آسیب پذیر نباشند».(صحیفه امام، ج13، ص323)
جامعه شناسان هم کارکرد اولیه و بنیادین سوگواری را همین ایجاد همبستگی می دانند و کاری به ماهیت این احساسات و کنش های جمعی ندارند؛ زیرا این دو مسأله ثانوی است که بستگی به موقعیت عزاداری دارد نه اصل کارکردش.
«امر اساسی این است که انسانها گردهم می آیند، احساسات مشترکی را تجربه می کنند و به گونۀ یک کنش جمعی آن را بیان می کنند؛ ماهیت خاص این احساسات و کنشها، چیز ثانوی و وابسته به موقعیت است».(جامعه شناسی دین، ص179)
بنابراین، تردیدی نیست که سوگواری امام حسین همبستگی میان ملت ها و افراد جامعه را پدید می آورد، حفظ می کند، می گستراند و عمق می بخشد.
«آنچه موجب وحدت بین مسلمین است این مراسم سیاسی- مراسم عزاداری ائمه اطهار، و بویژه سید مظلومان است که حافظ ملیت مسلمین، بویژه شیعیان ... می باشد».(صحیفه امام،ج21،ص400)
فرقه های اسلامی باحفظ هویت های مذهبی نقطه های اشتراک زیادی دارند که محبت به خاندان پیامبر و شادی در شادی آنان و اندوه در ماتم شان، یکی از آن موارد به شمار می رود.
سوگواری افزون بر ایجاد همبستگی، آسیب های که این ارزش را از درون و بیرون تهدید می کند یا به تدریج میان لایه های این مناسک رخنه می کند، کم می کند یا از بین می برد و
ارزشی را که به دست آورده است هم چنان زنده و شاداب نگه می دارد
«همین مجالس است که زنده نگه می دارد ملت ها را؛ در ایام عاشورا زیاد و زیادتر و سایر ایام هم»(صحیفه امام، ج16، ص347)
و اگر این مجالس نبود، راه عینی تر برای این همبستگی ملی وجود نداشت.
2-2. طریق همبستگی
متحد ساختن افراد در قالب گروههای اجتماعی، اتحاد بخشیدن گروه ها به گروههای بزرگتر اجتماعی و آنگاه رسیدن به اجتماع بزرگ فرآیند نسبی هر مراسم دینی به شمار می رود که جامعه برای کسب همبستگی طی می کند. چون شعائر و مراسم دینی در متحد ساختن اعضای گروه نقش حیاتی دارد.(جامعه شناسی گدنز، ص778) چنانکه خود آموزه های دینی در همبستگی کارکرد بنیادین دارد. آنجاکه خداوند از بشر سخن می گوید تنها به واژه امت بسنده می کند نه واژه های مسلمان، مؤمن و کافر و نه واژه های اختلاف بر انگیز.
«ولتکن منکم امت ید عون الی الخیر و... (آل عمران: آیه 104) کان الناس امت واحده فبعث الله النبیین مبشرین و منذرین و انزل معهم الکتاب بالحق لیحکم بین الناس فیمااختلفوا فیه و مااختلف فیه.( بقره: آیه213.) کنتم خیرامت اخرجت للناس تأمرون بالمعروف و تنهون عن المنکر و تؤمنون بالله. (آل عمران: آیه110.)
مراد از امت همان جامعۀ اسلامی است در برابر جامعه های مسیحی، یهودی و دیگر جامعه
های دینی و غیردینی موجود نه خود امت اسلامی در برابر یکدیگر با لحاظ فرقه های مذهبی.
این همبستگی میان افراد و در آمدن به شکل یک امت واحده، به دو صورت ایجاد می شود. یکی آگاهانه و دیگری نا آگاهانه. در هردو شکل، مناسک رسیدن به وضعیت مطلوبی را برای آنان ترسیم می کند که همان شادی و پرواز روحی باشد و پیش گیری از پژمردگی روانی.
شرکت کنندگان در مناسک غالباً بر این باور اند که مناسک وضعیت خوشایندی را به ارمغان می آورد و یا از یک وضعیت نا خوشایند جلو گیری می کند. از آنجا که این مناسک احساس عمیقی از سرخوشی و بهروزی را به ارمغان می آورد، این اطمینان را به بار می آورد که مقصود از این مناسک تحقق یافته است.(جامعه شناسی دین، ص 178)
گاهی افراد در سوگواری ها بدون آگاهی و مطالعات قبلی شرکت می کنند. به پیروی از افراد جامعه، به تقلید از خانواده، به تشویق یا ترغیب دیگران و نه بر پایه آگاهی و اطلاعات. اما پس از گردهم آمدن در سوگواری، به آگاهی دست می یابند و به اهداف معینی می رسند. شرکت کنندگان در مناسک پس از آنکه ناآگاهانه به بیان نمادین احساسات ضروری برای نظم اجتماعی سوق داده می شوند، در بارۀ آنچه که انجام داده اند تأمل می کنند و پی می برند که رفتار آنها برای دستیابی به نتیجۀ معینی طرح ریزی شده است.(جامعه شناسی دین، ص201)
عزاداران از طریق مبلغان و مطالعات و رسانه می فهمند که سوگواری نیاز های فرد و جامعه را بر آورده می سازد، از این رو، به همبستگی اجتماعی می رسند.
دین ریشۀ دوگانه دارد، زیراهم نیاز های فردی و هم نیاز های گروهی را برآورده می سازد. دین بیشتر از طریق کارکرد هایی که برای افراد جامعه دارد، نیاز های گروهی را برآورده می سازد. (جامعه شناسی دین، ص207)گروههای اجتماعی یکی از خواست های اساسی شان همبستگی اجتماعی است که در سوگواری ها تأمین می شود.
قرآن از یکسو، گذشته پرنفاق و لبریز از اختلاف مردم را به یاد شان می آورد که خون را باخون می شستند: إذکنتم اعداء؛ یعنی جامعه اگر در چنین وضعی می ماندند بی تردید سقوط می کردند.زیرا خرد انسان حکم کند که اگر کسی در لبه پرتگاه قرار گیرد، هنگام درگیری به حتم
میانش می افتد.(تفسیر المیزان ج 3، ص371)
از قدیم گفته اند: در جنگ کسی حلوا وکلوچه پخش نمی کند. از دیگرسو، نعمت که اسلام برایشان آورد و آنان را همدل، همصدا و هم رأی نمود، به یاد می آورد.مراد از نعمت همان نعمت برادری و همبستگی اجتماعی است که قرآن کردیم بدان تصریح دارد.
3-2. ماهیت همبستگی
گفته شد که عزاداری در جامعه اتحاد و همبستگی ایجاد می کند. این همبستگی که در جامعه ایجاد می شود، ربطی به بینش و گزینش فردی ندارد اگرچه از طریق افراد در جامعه تحقق می یابد. چون اساساً دین به قضیۀ گزینش فردی ارتباطی ندارد، بلکه دین در ذهن اعضای جامعه القاء شده و از آنها خواسته می شود که پاس آن را نگهدارند. دین بخشی از همان چیزی است که دورکیم بعد از اسمیت آن را باز نمود های جمعی جامعه نامید. بنابراین، دین یک قضیه گروهی و اجتماعی است و اساساً ماهیتی سیاسی دارد (جامعه شناسی دین، ص170) نه ماهیت فردی و شخصی تنها؛ بله بخشی از دین مسائلی است مربوط به شخص و دایره شخصی افراد اما این، تمام ابعاد دین نیست چنانکه ابعاد اجتماعی تمام ابعاد دین به شمار نمی رود.
همبستگی که سوگواری امام حسین درون اعضاء جامعه و گروههای اجتماعی پدید می‌آورد بالاتر از اتحاد های فصلی احزاب است که گاهی بوجود می آید و زمانی از بین می رود.افزون بر تفاوت های صوری تفاوت محتوایی و جوهری این دو گرد همایی را نباید از نظر دور داشت.
«این هیئت ها و دسته ها نقشی همانند احزاب در جامعه های مدنی ایفا می کند؛ بلکه از برخی جهات، بهتر و بالاتر از آنهاست: زیرا همبستگی احزاب عمدتاً براساس منافع سیاسی مادی پدید می آید، ولی در هیئت های عزاداری برمحور دین و ارزشهای والای آن». (مجله معرفت، شماره
151، ص48)
سوگواران در تکیه خانه های حسینی به احساس همانند دست می یابیند: احساس همذات شدن، متحد شدن و از پراکندگی رهایی یافتن. مولانای بلخ درست گفته بود که:
جان گرگان و سگان از هم جداست متحد جان های شیران خداست
همان شیران که از سالار شهیدان پیروی می کنند. آری در این لحظات، احساس به هم نزدیک ترشدن و همذات شدن با یکدیگر را دارند؛ دیده می شود که به هم چسبیده اند و چنان در هم تنیده اند که گویی یک تن واحد هستند که ناله های پرسروصدا از آن برمی خیزد».(صور بنیانی حیات دینی، ص540)
4-2. آثار همبستگی
هنگامی که میان دانه های گوناگون افراد، همبستگی پدید آمد، آثارش را در ابعاد زندگی می توان به روشنی یا تاریکی مشاهده کرد. مشروع سازی نظم و همبستگی اجتماعی یکی از آن موارد است که دستامد مستقیم عزاداری به شمار می رود. اصلاً کارکرد مناسکی دینی همین است که به هنجارها تقدس می بخشد و هدفهای گروهی را برفراز هدفهای فردی قرار می دهد. دین نظم اجتماعی را مشروع می سازد.(جامعه شناسی دین، ص211) هرسوگواری در مجالس عزا به روشنی در می‌یابدکه خاندان پیامبر دین را زنده کرد و همبستگی اجتماعی اصیل اسلامی را در جامعه باز گرداند. بنابراین، به پیروی از وی عزاداری اش هم این کارکرد را دارد. امام خمینی به مقلدانش به جا دستور داد که:
«امام حسین علیه السلام با خون خود اسلام را زنده کرد، شما به تبعیت از او انقلاب و اسلام را ضمانت نمایید».( صحیفه امام، ج17، ص439)
الف - همبستگی با پیشوایان
همراهی با اهل بیت یکی از مهمترین نتایج همبستگی عزاداری ها به شمار می رود که شیعیان در سوگواری ها با ایجاد همبستگی از خود به نمایش می گذارند.
«امام رضا(ع) به فرزند شبیب فرمود: اگر دوست داری در درجه های بلند بهشت با ما باشی،
با غمگینی ما غمگین باش و با شادی ما شاد». (وسائل الشیعة، ج10، ص 393، ح5)
پیرو راستین اهل بیت نمی تواند در شادی و اندوه آنان بی تفاوت بماند و شریک این دو
حالت روانی اهل بیت(ع) نباشد و بازهم خود را از پیروان آنان بنامند! پیروان اسمی نه رسمی!
تشخص و هویت بخشی نو به جامعه ای که گرد اهل بیت(ع) می چرخند یکی دیگر از دستامد های سوگواری به شمار می رود.عزاداران با گردهم آیی، وفاداری شان را به امام و همبستگی جامعۀ خود را برمحور اهل بیت برای همه به نمایش می گذارند. بدیهی است که این موضوع برای تقویت خود باوری، انسجام درونی، حفظ امنیت، شیوۀ برخورد دیگران با آنان تأثیر قابل توجه دارد.(مجله معرفت، شماره 151، ص48)
همان گونه که باور داشتهای دینی اصل برگزاری مناسک را معقول و مشروعیت می بخشد، توجیه می کند و به اعضاء جامعه القاء می نماید، همانگونه مناسک روی باور داشتهای دینی تأثیر گذاری متقابل می گذارد و باور داشت های دینی را عمق می دهد و بدان ها پشتوانه تجربی ایجاد می کند.مناسک و باور داشتهای توجیه کننده و معقول کنندۀ این مناسک به عنوان بخشهای یک کل منسجم باهم تحول می یابند.(جامعه شناسی دین، ص199)
ب - درس پایمردی
عباس محمود عقاد، نویسندۀ مصری، پایمردی مسلمانان را الهام گرفته از عزاداری امام حسین می داند. همان سوگواری که هرسال باطری خالی روح امت اسلامی را دوباره شارژ می‌کند.او می نگارد:
«نه تنها مسلمانان بلکه غیر مسلمانان از این حادثه درس جوانمردی، ایثار و مقاومت در برابر ستمگران گرفتند.از سفیر مسیحی که در همان مجلس یزید به او اعتراض کرد بگیریم تا
برسیم به قرون میانه، تا روزگار خودمان». (مجموعه مقالات کنگره بین المللی امام خمینی و فرهنگ عاشورا، ج2، ص610) «صرف این که همه باهم می گریند ثابت می کند که همه به هم علاقه مند هستند و اجتماع، به رغم ضربه ای که بر آن وارد شده، هنوز انسجام خود را از دست نداده و همچنان به قوت خود باقی است». (صور بنیانی حیات دینی، ص555)
جامعه و فرد از تکیه خانه های امام حسین به پیروی از آن حضرت و الگوگیری از سیره سیاسی وی و خاندان و اصحابش همواره درس پایمردی می گیرند.
«وقتی مردم دیدند که سیدالشهدا جوانهایش را آنطور قطعه قطعه کردند و آنطور جوانهای خودش را داد، برای مردم آسان می شود که جوان بدهند. و ما با این حس شهادت دوستی، این معنی را ملت ما پیش برد. و رمز، همین معنایی بود که از کربلا منعکس شد؛ به همه جهاتی که ما داشتیم، به همه ملت ما؛و همه آرزوی شهادت می کردند، همان شهادت که سیدش، سیدالشهدا بود». (صحیفه امام،ج10،ص121)
ج - اصلاح و رهایی
ساده ترین نقش سوگواری فراهم سازی بستر دید و باز دید سوگواران است که پس از ساعت ها، روزها، هفته ها و ماهها، در یک مکان افراد از جاهای گوناگون گرد می آیند، همدیگر را می بینند، در آغوش می گیرند، گپ می زنند و از حالات همدیگر باخبر می شوند. دید و باز دید امروز در زندگی شهری یکی از مهم ترین راههای شادی بخش جامعه به شمار می رود و در سوگواری امام حسین یکی از عبادتهای برتر.
رفت و آمد، در سوگواری امام حسین مقدمه است و افزایش علم، اخلاق، معنویت، سیاست، تربیت و دیگر مطالب بلند، ذی المقدمه. از طرف دیگر، دستامد های یاد شده، همگی مقدمه اند و تقرب به پروردگار ذی المقدمه. بنابراین، در عزاخانه سیدالشهدا علیه السلام، مردم افزون بردست یابی به دیگر موارد، از خود، نفس، خون، خاک و دنیا رها می شوند و به خدا و خویشتن حقیقی نزدیک.
امام صادق(ع) فرمود: «تزاوروا فإن فی زیارتکم إحیاءً لقلوبکم و ذکراً لأحادیثنا و أحادیثنا تعطف بعضکم علی بعض؛ فإن أخذتم بها رشدتم و نجوتم و إن ترکتموها ضللتم و هلکتم فخذوا
بها و أنا بنجا تکم زعیم؛ از همدیگر باز دید کنید؛ زیرا در باز دید های شما از یکدیگر، دل هایتان زنده می شود و احادیث ما به یاد می آید. احادیث که یاد آوری اش، مهربرخی را به برخی دیگر انتقال می دهد و بر می انگیزد. آنگاه اگر به این احادیث ما عمل کردید اصلاح می شوید و نجات می یابید و اگر احادیث ما را وا نهادید گمراه می شوید و نابود. بنابر این، احادیث ما را بر گیرید که من رهایی شما را ضمانت می کنم». (اصول کافی، ج 2، باب تذکره الاخوان، ص 186، ح 2)
رهایی از خود و تقرب به خدا مراحلی دارد که شهادت طلبی اوج این رهایی به شمار می‌رود.همان حقیقتی که در مجلس عزاداری به پیروان امام حسین(ع) القاء می شود.
«این مجالس عزا و سوگواری و نوحه سرائی، برای سید مظلومان و اظهار مظلومیت؛یک کسی که برای خدا و برای رضای او جان خودش و دوستان و اولاد خودش را فدا کرده است، اینطور ساخته جوانانی را که می روند در جبهه ها و شهادت را می خواهند و افتخار به شهادت می کنند.و اگر شهادت نصیب شان نشود متأثر می شوند و آنطور مادران را می سازد که جوان های خودشان را از دست می دهند و باز می گویند باز هم یکی دوتا داریم».(صحیفه امام، ج16، ص346)
د- پیشرفت مذهبی
امام خمینی یکی از دستامدهای عزاداری را پیشرفت می داند. پیشرفت ژرف و همه جانبه در سطح فرد و جامعه، عالم ملک و ملکوت. پیشرفت که در آن معیار های ارزشی کربلا و مکتب امام حسین است نه سنت های خرافی، واردات غربی، یافته های خام عقلانی و دیگر «ایسم» های ساختگی.
«این نکته را به مردم بفهمانیم، همه اش قضیه این نیست که ما می خواهیم ثواب ببریم، قضیه این است که ما می خواهیم پیشرفت کنیم».».(صحیفه امام، ج8، ص529)
ثواب جای خود دارد و هیچ کسی منکرش نیست اما مجلس عزاداری تنها گریستن برای گریستن نیست بلکه هدفهای بی شمار دیگری دارد که باید بدانها دست یافت و پیشرفت همه انسانی، ملی و طبیعی یکی از آنهاست.
برخی نویسندگان براین باورند که مذهب شیعه پس از یک یا دو قرن، بردیگر فرقه های اسلامی پیشی خواهد گرفت. بزرگترین علتی که در این پیشرفت مؤثر بوده، به پاکردن عزاداری
حسینی است.... اگر می بینیم در هند شیعیان بسیاری وجود دارد، براثر اقامۀ ماتم و عزاداری است. (مجله معرفت، شماره 151، ص46) این یکی از هزاران دستامد عزاداری امام شهیدان است نه تمام آنها. شمارش تمام دستاورد های عزاداری هفتاد من کاغذ و جوهر و میلیون ها وقت و... می طلبد که از ظرفیت این مقاله و توان علمی نویسنده بیرون است.
«شیعیان به واسطۀ برپاکردن عزاداری حسین، سیاست های عاقلانه ای انجام داده و نهضت های مذهبی ثمربخشی را به وجود می آورند».(مجله معرفت، شماره 151، ص54)
1- باز نمایاندن هویت جمعی
جامعه شناسان بدین باور اند که دین به انسان در شناخت خودش کمک می کند و باعث می‌شودکه او احساس هویت کند.(جامعه شناسی دین، ص211) این احساس هویت همان گونه که از طریق فروعات دینی مانند نماز، روزه، حج، جهاد، امربه معروف و نهی از منکر به دست می آید، با مراسم مذهبی و عزاداری ها که جنبه عینی دارند نیز به دست می آید. چه هویت سنتی باشد یا مدرن. به همان میزان که جامعه های سنتی به هویت نیاز دارند، جامعه های مدرن هم برای هماهنگی و یکپارچگی شان به هویت ثابت نیاز دارند. هویتی که با انجام هر بارمناسک مذهبی و عزاداری های سالانه شیعی به دست می آید. از این رو،جوامع مدرن نیز برای حفظ انسجام و اتحاد خود نیاز مند مناسک هستند که ارزش های آن ها را از نو تحکیم و تثبیت کند.(جامعه شناسی گیدنز، ص770) البته هویت انسانی نه حیوانی، خدایی نه خونی، ارزشی نه ضد ارزشی.
1-1 گستراندن بستر هویت
سوگواری امام حسین(ع) نخست بستر هویت جمعی را میان جامعه می گستراند تا مردم بدون سختی و افتادن در تنگناها به آسانی در این گونه گردهمایی شرکت کند و هویت جمعی شان را در یابند و ابراز کند. هویت که به صورت پنهان و ناخوانده در هر جامعۀ وجود دارد و گاه از طریق های دیگری آشکار می شود. چنانکه امروز تحلیل گران اجتماعی و سیاسی یکی از علت های خیزش انتفاضه دموکراسی را در کشور های عربی چون تونس، مصر، لیبی، بحرین، سوریه،
عربستان و یمن بحران هویت می دانند. موج بحرانی که تخت وبخت بن علی، مبارک و قذافی را واژگون کرد و کاخ آل خلیفه و آل سعود و دیگر دیکتاتور های منطقه را هم لرزاند.
اما این مراسم چنین هویتی را به آسانی و بدون خون ریزی آشــکار می‌کـند.یا ایــن کــــه
عزاداری اصل چنین هویتی را از نو میان جامعه ایجاد می کند.
«سید مظلومان یک وسیله ای فراهم کرد برای ملت که بدون این که زحمت باشد برای ملت، مردم مجتمع اند».(صحیفه امام، ج17، ص55)
همانگونه که هویت های فراموش شده را به یاد می آورد، می گستراند و عمق می بخشد، هویت هایی که مردم در گذر زمان با عوامل پیدا و پنهان به فراموشی سپرده اند. نخستین گام فراهم شدن بستر هویت جمعی خود شناسی و هویت بخشیدن به شخص انسانی افراد است که عزاداری ها این گزینه را در آغاز هویت بخشیدن جمعی پرشتاب انجام می دهد. زیرا انسان که خودش را بشناسد، مذهبش را بشناسد، دینش را بداند و دیگر دانستنیهای ضروری را بداند، می تواند احساس هویت کند و چنانچه کسی خود را نشناسد چگونه می تواند احساس هویت جمعی کند؟ از این رو،دین به انسان در شناخت خودش کمک می کند و باعث می شود که او احساس هویت کند (جامعه شناسی دین، ص211) نخست احساس هویت فردی و آنگاه احساس هویت جمعی.
زمینه ای که مراسم دینی برای ابراز هویت جمعی فراهم می کند، از ثبات، دوام و کارکرد فراوانی برخور دار است؛ زیرا مبنای مناسک که خود دین باشد حالت ازلیت، ابدیت و جاودانگی را در ذات خود داراست.دین از طریق آیین ها و مراسم، امنیت عاطفی و هویت و نقطه اتکای ثابتی در بحبوحه ناسازگاری های آرام و عقاید برای انسان به بار می آورد. این همان کارکرد کششی دین است و آموزش آموزه های مذهبی و اجرای مراسم مذهبی را در برمی گیرد.(جامعه شناسی دین، ص207) این بحرانها و نا سازگاریهای بشری می تواند نسبت به خودش باشد یا نسبت به خدای خودش یا جامعه و خانواده اش یا طبیعت که در آن زندگی می کند و تمام آنها هرکدام با اولویت که دارند.
2-3. بازنمایاندن هویت
سوگواری از گره خوردن دلها با یکدیگر، شیوه ای عملی شدن هویت جمعی را تعریف و ابراز می کند. سود ناخوانده چنین فرآیندی پیشاپیش حدس زدنی است.
«ما تا ابد هم اگر برای سیدالشهدا گریه بکنیم، برای ما نفع دارد، همین نفع دنیائیش را شما حساب کنید،آخرتش سرجای خودش. همین جهت روانی مطلب را که قلوب را چطور بهم متصل می کند».(صحیفه امام، ج11، ص100)
پیوند که با تیغ های برنده گوناگون دیروز، امروز و فردا بریده نمی شود چه رسد به هیاهوهای ساده و پیش پا افتاده ای که برخی دشمنان برضد این سوگواری ها به راه انداخته اند.
سوگواری پس از ایجاد همدلی، دلبستگی به هدف گروهی را ایجاد، تشدید و تثبیت می‌کند که آشکار شدن هویت جمعی نتیجه آن خواهد بود.بیان باورداشتهای همگانی از طریق مناسک دسته جمعی، دلبستگی افراد را به هدفهای گروهی تشدید می کند. دین عزم افراد را به رعایت هنجارهای گروهی تقویت می کند و این هنجار را بالاتر از منافع صرفاً خصوصی قرار می دهد. (جامعه شناسی دین، ص203) همین که افراد احساس کردند فراتر از منافع شخصی آنان مصالح بالاتری هم وجود دارد،بی تردید برای تحقق چنین مصالحی می کوشد و می داند که اگر این مصالح عمومی تأمین شود به حتم منافع شخصی افراد نیز تأمین خواهد شد.از قدیم گفته اند: چونکه صد آمد نود هم پیش ماست.آری دین به هنجارها تقدس می بخشد و هدفهای گروهی را برفراز هدفهای فردی قرار می دهد (جامعه شناسی دین، ص211) چنانچه خواست گروهی و جمعی بر خواست فردی مقدم نشود نمی توان هویت جمعی را مشاهده کرد.
3-3. تثبیت هویت
یکی از مهمترین کارکرد سوگواری امام حسین این است که هویت امت اسلامی را تثبیت می کند و از پژمرده گی و آسیب های احتمالی که به اختلاف بینجامد جلو گیری می کند. هنگامی که افراد با ویژگی های متفاوت و متعارض ولی با احساسات مشترک گردهم می آیند این
جمع شدن بیش از همه هویت جمعی آنان را حفظ و تثبیت می کند.
پایدار سازی هویت در زمانهای عادی کاری است آسان اما در زمانهای بحرانی کاری است پیچیده و دشوار. از این رو، در زمانهای جنگ که یکی از بحرانی ترین شرایط هویتی جامعه به شمار می رود، مراسم مذهبی می تواند این هویت را حفظ کند. امام خمینی آثار این مهم را درهنگام خطر بویژه جنگ تحمیلی عراق بر ایران، چنین بر می شمارد.
«هیچ قدرتی نمی تواند این ملتی که از همه جوانب به او هجوم شده است و از همه قدرت های بزرگ برای او توطئه چیده اند، این توطئه ها را خنثی کند، الّا همین مجالس عزا».(صحیفه امام، ج16، ص346)
همین باهم بودن در عزاداری سبب می شود که آنان احساس هویت کنند و از ابراز آن دلگرم شوند.آنچه از همه مهمتر و اساسی تراست این است که افراد باهم باشند و احساسات شان به صورت جمعی بروز کند و برای نشان دادن این احساسات از اعمال مشترکی کمک بگیرند؛ ولی این که سرشت خاص این احساسات و اعمال چیست دیگر امری به نسبت فرعی و پیشاینده است. پس همه چیز به گونه ای است که ما را به یک فکر بر می گرداند، و آن فکر این است که مناسک، قبل از هرچیز، وسائلی هستند که گروه اجتماعی به کمک آنها وجود خود را هر از چند گاه یک بار تثبیت می کند.(صور بنیانی حیات دینی، ص534)
سوگواری افزون بر شناساندن هویت فرد هویت دیگری هم برای افراد ایجاد می کند بنام هویت جمعی. همان مرز که اگر هنگام تأمین نیاز های جمعی ضرورت پیدا کرد، افراد جامعه بدین سمت می شتابند. این کردار و هنجار خود به خود پس از آن یگانگی رابطه اجتماعی را ایجاد و تقویت می کند.دین یگانگی افراد جامعه را با اعضای دیگر تقویت می کند و جدایی آنهارا از
اعضایی قبایل، اجتماعات یا ملتهای دیگر تشدید می کند.(جامعه شناسی دین، ص 203)
کارکرد سوگواری در ایجاد هویت جمعی خلاصه نمی شود که نگهداشت باور به چنین هویت جمعی را نیز باید از این سوگواری ها انتظار داشت. مناسک مذهبی که هویت جمعی را بدون واسطه پدید می آورد می تواند این هویت را حفظ کند، گسترش دهد و تقویت نماید. عملکرد ها یا مناسک مذهبی کارکرد نگهداشت باور داشتهایی را انجام می دهند و برای احیای دلبستگی کنشگران به ارزشهای غایی و اعتقاد آنها به جهان ساختگی، وسیلۀ اساسی دارند.(جامعه شناسی دین، ص204)
هنگامی که جامعه به این هویت رسید می تواند ارزشهای حاکم بر چنین هویتی را که به منزله درونمایه به شمار می رود، پاس دارد و برای حفظ آن تاوان سنگین بپردازد، تاوان که اگر برای حفظ، گسترش و تعمیق ارزشها جامعه نپردازد این هویت از بین می رود.
«سید شهیدان... با قیام خود در مقابل طاغوت، تعلیم سازندگی و کوبندگی به بشر داد و راه فنای ظالم و شکست ستمکار را به فدایی دادن و فدا شدن دانست».(صحیفه امام، ج3، ص314) چنانچه هویت جامعه از بین رود، دیگر هستۀ مرکزی یا درونمایه ی اصلی برایش نمی توان پیدا کرد. عزدارای هم پوستۀ جامعه را نو می کند و هم هسته اش را.
4-3. آثار هویت
الف - پیوند با گذشته
جامعه و افراد ممکن است از راههای گوناگون با تاریخ و هویت خویش در طول سال به تدریج بیگانه شوند یا از گذشته پر افتخار خویش اندک اندک فاصله گیرند. با تبلیغات بیگانگان، سرگرم شدن به مسائل شخصی و افزایش اختلافات درون حزبی. عزاداری سالانه امام حسین این شکاف را پر می کند و هرسال جامعه را باهویت اصلی و ریشه دار شان آشنا می کند و به گذشتۀ پر افتخارآنان بر می گرداند.
خاطره های پر افتخاری که در برابر چشمان شان دوباره جان می گیرند و افراد خود را با آنها همبسته می یابند به آنان احساسی از نیرومندی و اعتماد می دهند: آدمی هنگامی که می بیند ایمانی
که در وجود او هست به چه گذشتۀ دور دستی بر می گردد و یاد آور چه چیز های گرانقدری است، اطمینان بیشتری در خود احساس می کند. آموزندگی مراسم از همین خصلت آن سرچشمه می گیرد. تمامی مراسم برای آن است که بر وجدان ها، و فقط بر وجدان ها، تأثیر بگذارد».(صور بنیانی حیات دینی، ص519)
ب- سود دنیا
سوگواری فواید بی شمار دنیایی و آخرتی دارد که هریک در جای خود برای انسان مؤمن ارزش و اهمیت دارد. عزاداری بستر هویت یابی جامعه شیعی را در زمان های بحران هویت و غیر آن می گستراند. روایت زیر سود عمومی را باز می گوید که سود هویت یابی را هم می توان از آن برداشت کرد.
«ابو حمزه، از امام باقر، پس از آنکه آیۀ «ما فرستادگانمان را و کسانی را که ایمان آورده اند، در زندگی دنیا و روزی که شاهدان بر می خیزند، یاری می کنیم» (غافر، آیه51) را تلاوت فرمود، گفت: حسین بن علی یکی از آنهاست. به خدا سوگند! گریۀ شما بروی و باز گویی اتفاقی که برای ایشان افتاد، و زیارت قبر او، یاری همین دنیایی شما خواهد بود به آن حضرت. پس مژده باد بر شما که در کنار پیامبر خدا با وی خواهید بود!» (فضل الزیاره الحسین، ص48، ح25؛ دانشنامه امام حسین(ع)، ج9، ص385)
سوگوار در همین دنیا با اشک ریختن، نوحه خواندن، سینه زدن، گوش دادن، نذرکردن، سخن گفتن، سیاه پوشیدن، آب دادن، مرثیه سرودن، نوشتن و تکیه ساختن و دیگر کمک ها به دستگاه مقدس امام حسین(ع) به تکلیف خود عمل می کند و وظیفه اش را نسبت به پیشوای خود انجام می دهد و از تمام سود دنیایی و اخروی اش بهره می برد. فاصله زمانی نمی تواند مرید و مراد را از هم جدا کند.
5-3. شاخص های هویت
الف - پشتیبانی از ستم دیده
یکی از شاخص های هویت جامعه شیعی حمایت از ستم دیده و ایستادگی و هجوم بر
ستمگر است. چنانکه پیشوای نخست شیعه در آخرین لحظه های زندگی اش به این مهم اشاره کرد و فرزندانش را به یاری ستم دیده و دشمنی با ستمگر فراخواند که دشمن ظالم و یاور مظلوم باشید. (نهج البلاغه، نامه31)
«وقتی مردم دیدند که سیدالشهدا، جوان هایش را آنطور قطعه قطعه کردند... برای مردم آسان می شود که جوان بدهند».(صحیفه امام، ج10، ص121)
در برابر ستم گران که همه نوع تکنولوژی پیشرفته دارند بایستند و از دین، هویت، ارزشها و کرامت انسانی پاسداری کند.
«امام صادق فرمود: ستایش، خدایی راست که در میان مردم، کسانی را قرار داد که به سوی ما می آیند و ما را می ستایند و برایمان مرثیه سرایی می کنند. و نیز کسانی را از خویشان ما و غیر خویشان ما قرار داد که به دشمنان ما طعنه می زنند و آنان را باطل می دانند و کار شان را زشت می شمارند».(کامل الزیارات، ص537، ح829؛ بحار 101، ص74، ح21؛ دانشنامه امام حسین(ع)، ج9، ص387)
راستگوترین پیشوای پاک، راست گفت و امروز راستی سخنش را به روشنی در عزاداریهای مردم ایران، عراق، افغانستان، پاکستان، هند و دیگر کشور های اسلامی به روشنی می بینیم که هرسال در سوگ ارباب بی کفن می نشینند، به سروسینه می زنند، نذر می دهند، سیاه می پوشند، نوحه می خوانند، پرچم سیاه و سرخ سردر خانه هایشان می آویزند و هزاران نشانه های دیگر.
ب - امید به وعدۀ پاکیزگی
شاخص دیگر این هویت که تنها از ویژگیهای عزاداران امام حسین به شمار می رود نفع دنیایی بی شماری است که به تصور نمی آید.
«سودی که از این عمل به دست آمده و می آید بقاء دین حق و اساس تشیع است که سعادت دنیا و آخرت جهانیان، بسته به آن است.نگاه گذرا به وضعیت شیعه در آن زمان و فشارهای گوناگون از مخالفان علی بن ابیطالب (ع) به پیروان او، قیمت این عمل بیش از آن است که به تصور ما در آید. از این رو، خدای جهان برای آنها ثوابها و مزدهائی تهیه فرموده که هیچ چشمی ندیده و گوشی نشنیده و این کمال عدالت است.» (کشف اسرار، ص174؛ سیاسه الحسینیه، ص26؛ مجله درسهایی از مکتب اسلام، آبان 1361، شماره260)
افزون بر پاداش این جهانی، سود کلان سرای دیگر از شاخص های هویت عزاداران امام حسین به شمار می رود که در روایات بدان تصریح شده است. کسانی که در تکیه خانه ها می‌روند با آنانکه در خانه می نشینند یکسان نیستند و پاداش آن جهانی برابری ندارند. همان گونه که دانایان و نادان ها مساوی نیستند، روشنایی و تاریکی یکسان نیستند و باور مند و بی ایمان برابری ندارند.
«ان یوم الحسین اَقْرَحَ جُفُونَنا و أَسْبَلَ دُمُوعَنا و أَذَلَّ عزیزَنا بأرضِ کربلا... علی مثل الحسین علیه السلام فَلْیَبْکِ الباکُونَ، فان البُکاءَ علیه یَحِطُّ الذُّنُوبَ العِظام؛ کشته شدن امام حسین علیه السلام اشکهای ما را ریزان و پلکهای چشمان ما را مجروح و در کربلا عزیز ما را ذلیل کرد.. گریه کنندگان باید بر حسین علیه السلام گریه کنند؛ زیرا گریه بر او گناهان بزرگ را می ریزد». (بحارالأنوار، ج44، ص284)
ج – همراهی با الگوهای پیشرو انسانی
هنگام که محرم می رسد، شیعیان بی تاب می شوند و در هر نقطه ای از جهان که باشند برای الگوی پیشرو انسان، مراسم سوگواری می گیرند. مراسم که دیگران از نعمت آن بی بهره اند و به حقایق معنوی و کارکرد های بی شمارش دسترسی و آگاهی ندارند. پیروان اهل بیت به فرمودۀ پیشوایان پاک خود عمل می کنند و در اندوه آنان اندوهناک اند و در شادی آنان شادی می کنند تا به سرای دیگر زندگی بی مانندی داشته باشند.
«امام رضا: به فرزند شبیب فرمود: اگر دوست داری در درجه های بلند بهشت با ما باشی، با غمگینی ما غمگین باش و در شادمانی ما شاد باش».(وسائل الشیعه، ج10، ص 393، ح5)
معیار همراهی با خاندان پیامبر، یاد آنان، اشک ریختن در مصیبت شان، به گریه انداختن دیگران و دیگر معیار های مذهبی است که آنان برای ما بازگو نموده اند.
«هرکه یاد کند مصیبت ما را و بگرید و بگریاند مردم را، در روز قیامت در درجه های ما خواهد بود. هرکه مصیبت ما را یاد کند و گریه کند، چشم او در روزی که چشمها همه بگریند، نگرید. هرکه در مجلسی بنشیند و دین ما را احیاء نماید، دل او نمیرد در روزی که دلها همه بمیرند». (امالی صدوق، ص45؛ عیون الأخبار، ص162)
«ما که تابع سید الشهداء هستیم باید ببینیم که ایشان چه وضعی در زندگی داشت؟ قیامش، انگیزه اش نهی از منکر بود که هر منکری باید از بین برود. من جمله قضیۀ حکومت جور، حکومت
جور باید از بین برود».(صحیفه امام، ج21، ص1)
با سخن معروف دکتر شریعتی،آن روشنفکر درد مند و دیندار، نوشته را پایان می برم؛ او که مسؤلیت ما را در برابر سوگواری این گونه به تصویر کشید:آنانکه رفتند کار حسینی کردند، آنانکه ماندند باید کار زینبی کنند و گرنه یزیدی اند!
نتیجه
سوگواری ارزشهای فراموش شدۀ اجتماعی را به یاد می آورد و باور های دینی و مذهبی را نگه می دارد می گستراند و عمق می بخشد. در چشمه عزاداری روح انسانی پاکیزه می شود و از خاک به افلاک پرمی گشاید و تا خدا نزدیک می شود. افراد در این مجالس به خود می آیند و از کام بحرانهای خطرناک زندگی می رهند. سوگواران در تکیه خانه های امام حسین باور شان به سرای دیگر افزایش می یابد و به تبع میل شان نیز و کردار شان هم چنین. دیگر کارکرد مهم عزاداری ایجاد همبستگی در جامعه است که از طریق برانگیختن احساس، خرد و اندیشه به دست می آید. ماهیت این همبستگی خدایی، دینی و انسانی است نه خونی و خاکی. همبستگی با اهل بیت و پایمردی در تمام صحنه های زندگی از آثار این همبستگی به شمار می رود. بستر هویت در عزاداری گسترده می شود و درونمایه و پوسته هویت جمعی باز شناسی و تثبیت می گردد. عزاداری جامعه را به گذشته ی طلایی اش باز می گرداند تا هرگز نقطه های اساسی را در زندگی فردی و اجتماعی از یاد نبرند. سود دنیایی کلان و جمعی از دیگر کارکرد اجتماعی هویت سازی و هویت باوری عزاداری هاست. سوگوار از ستم دیده پشتیبانی می کند، به وعده های الهی امید دارد و با ستمدیدگان همراه است.
منابع:
1- قرآن کریم ونهج البلاغه.
2- نوری، ملاحسین، مستدرک الوسائل، تهران، اسلامیه، 1415.
3- ری شهری، و همکاران، دانشنامه امام حسین(ع)، قم، دارالحدیث، 1388، اول.
4- مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، موسسه الوفا، 1403.
5- علامه کاشف الغطاء، سیاسه الحسینیه، دوست محمدی، هادی، مراسم حسینی گویاترین زبان دل، شیواترین بیان عشق، مجله درسهایی از مکتب اسلام، آبان 1361، شماره260، قم.
6- امام خمینی، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم ونشرآثار امام خمینی، 1380.
7- ---------- کشف اسرار، تهران، بی تا.
.8- ---------- قیام عاشورا درکلام و پیام امام خمینی، تهران، عروج، 1373، اول.
9- دانش، محمد قدیر، چگونگی تأثیر گذاری عزاداری حسین، در زنده نگهداشتن دین، مجله معرفت شماره 151، سال نوزدهم، 1389.
10- دورکیم، امیل، صور بنیانی حیات دینی، ترجمه باقر پرهام، تهران، نشر مرکز، 1381.
11- شیخ صدوق، محمدبن علی، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، تصحیح و تعلیق علی اکبر غفاری، تهران، مکتبة الصّدوق.
.12- ------. امالی صدوق، بیروت، اعلمی، بی تا.
13- ------ ثواب الاعمال وعقاب الاعمال، دوم، قم، شریف رضی، 1364.
14- گیدنز، آنتونی، جامعه شناسی، حسن چاوشیان، تهران، نی، 1386، چهارم.
15- همیلتون، ملکم، جامعه شناسی دین ترجمه محسن ثلاثی تهران: انتشارات تبیان.1995 / 1377.
16- مجموعه مقالات کنگره بین المللی امام خمینی و فرهنگ عاشورا، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
17- هاشمی نژاد، عبدالکریم، درسی که حسین(ع) به انسان ها آموخت، قم، انتشارات فراهانی، 1351.
موسوی عبدالرزاق مقرم، مقتل الحسین، نجف، حیدریه، 1368.
18- عاملی، محمد حسن، وسائل الشیعه، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، بی تا.
19- کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تصحیح علی اکبرغفاری، سوم، تهران، اسلامیه، 1367.
20- جعفریان، رسول، تاملی درنهضت عاشورا، چهارم، قم، انصاریان، 1384.
21- ابن قولویه، محمدبن جعفر، کامل الزیارات، پنجم، قم، وجدانی، 1365.
22- طباطبایی، علامه سید محمد حسین، ترجمه تفسیر المیزان، محمد باقر موسوی همدانی، قم، دفترتبلیغات، 1417.
