الآن می توانم راحت بمیرم
مرگ مرحوم آیت الله آقای هاشمی رفسنجانی ناگهانی بود و جامعه ای را در حیرت فرو برد. البته تنش به ناز طبیبان نیاز نیفتاد و راحت سر به بالین مرگ گذاشت و از آنجا که گفته اند «کفی بالموت و اذا واعظا» (مرگ بهترین پند دهنده است) بر همه ماست که مرگ را در چند قدمی خود بدانیم و از آن پند بگیریم. آقای هاشمی رفسنجانی به قول بعضی ها شناسنامه انقلاب بود اما نمی توان گفت با دفن ایشان، انقلاب نیز دفن شده است. یا اینکه برای انتخابات ریاست جمهوری، شورای نگهبان ایشان را رد صلاحیت کرد، عده ای گفتند مگر می شود شناسنامه انقلاب را باطل کرد؟! اما به گمان من در این جملات مقداری اغراق نهفته است چرا که انقلاب با مرگ امام نیز باطل نشد؛ انقلاب متعلق به مردم بود و مردم را نمی توان باطل و دفن کرد.
به رسم معهود، من درباره درگذشتگان جز به نیکی یاد نمی کنم و نقدهای خود را می گذارم برای زمانی که از مرگ شان فاصله گرفته باشیم. لذا در اینجا می خواهم از خصال حمیده ایشان نکاتی را بازگو کنم:
1) آیت الله هاشمی مردی بود خوش بین به آینده و نمی گذاشت که حرمان ها و عسرت ها او را از پای بیندازد. در زمان حکومت پهلوی، زمانی که ایشان در زندان به سر می بُرد، مشهور بود که تا در سلول عمومی را می زدند یا صدایش می کردند، می گفت می خواهند آزادم کنند. برعکس مرحوم ربانی شیرازی که می گفت می خواهند ما را اعدام کنند. یعنی به بیان فلاسفه، آقای هاشمی optimist (خوش بین) و آقای ربانی pessimist (بدبین) بود.
2) ایشان برای زندگی اش برنامه داشت. به این معنا که به قضایا نگاه عینی داشت چرا که آن
مرحوم در زمان شاه، هم جهان دیده و هم تجارت پیشه بود و هم در حوزه ساخت و ساز فعالیت داشت و هم با گروه های چریکی مرتبط بود لذا نبض سیاست و اجتماع در دست اش بود.
3) خاطرم هست که در کتابخانه اسلامی دانشکده مان دو کتاب مورد توجه دوستان بود، یکی کتاب «امیرکبیر قهرمان مبارزه با استعمار» اثر اکبرهاشمی رفسنجانی و دیگری ترجمه کتابی به نام «ادعانامه علیه تمدن غرب» اثر سیدقطب. هر دو کتاب برای ما جذاب بود اما آن دو کتاب بیانگر دو دیدگاه برای تحولات سیاسی بود؛ امیرکبیر به دنبال اصلاح سیستم بود اما سیدقطب به دنبال مبارزه با غرب و همچنین سازماندهی اخوان المسلمین بود که متأسفانه این نگاه پان اسلامیستی با نگاه پان عربیستی جمال عبدالناصر تصادم یافت و منجر به قتل وی به دست ناصر شد. البته آقای هاشمی بعد از آنکه اکثریت سازمان مجاهدین خلق تغییر مرام دادند و به سمت مارکسیسم روی آوردند از آن ها دل کند و در آخرین برخوردش با بهرام آرام در خانه محل قرارشان مورد توهین و بی ادبی قرار گرفت که سنگ بنای توهین به آقای هاشمی در آنجا گذاشته شد.
بعد از پیروزی انقلاب، چنانکه اشاره شد آقای هاشمی برای خود برنامه داشت و به دوستان گفته بود که سه مساله وجود دارد که اگر در زمان حیات امام حل نشود بعد از امام حل نشده باقی خواهند ماند و کسی نیست که این گره ها را باز کند. اولین مساله، پایان جنگ بود. چرا که جنگ برای جمهوری اسلامی حیثیتی شده بود و با آن همه شهید و مجروح و صدمات راه بازگشتی برای کشور باقی نمانده بود و امام نیز شک در جنگ را خیانت به پیغمبر می دانست اما آقای هاشمی با نامه هایی که از سپاه و دولت گرفت و نزد امام بُرد، بالعیان نشان داد که راهی جز پذیرش قطع نامه وجود ندارد. مساله دوم، رهبری بعد از امام بود؛ مطابق قانون اساسی رهبری باید از میان مراجع تقلید یا به گونه شورایی انتخاب می شد اما آقای هاشمی این پرسش را مطرح می کرد که مراجع ما به توجه به سن بالا و دور بودن از اوضاع کشورداری چگونه خواهند توانست به گونه شورایی کشور را اداره کنند؟ لذا آن مرحوم از امام درخواست کرد که اجازه ترمیم قانون اساسی را بدهد و رهبری را در فردی مجتهد و نه مرجع خلاصه نماید. سومین مساله مربوط به این اعتقاد ایشان بود که رابطه ایران و آمریکا باید در زمان حیات امام حل شود؛ در
این زمینه تلاش هایی صورت گرفت که به ماجرای مک فارلین مشهور است اما روزنامه الشراع آن را فاش کرد و این پروژه ناکام ماند و کماکان ناتمام مانده است.
**
فارغ از موارد فوق، من شخصاً خاطراتی از مرحوم آیت الله هاشمی دارم که در ذیل به گزیده ای از آن ها اشاره می کنم:
زمانی که ایشان به عنوان رئیس جمهور انتخاب شدند، نزدشان رفتم و چهار مطلب را در میان گذاشتم.
1) با تجاربی که در اختیار داشتم طرح تشکیل «شورای عالی امنیت ملی» را که پیش تر نوشته بودم به ایشان ارائه کردم چون قبلاً در اسناد باقی مانده از دولت قبل و بعضی از کتاب ها نمونه هایی چون NSC (National Security Council) متعلق به امریکا و چند کشور دیگر را دیده بودم، احساس کردم جای چنین نهادی برای ایران خالی است؛ ایشان استقبال کرد و قول داد که طرح را بخواند و آن را در شورای بازنگری قانون اساسی مطرح کند که الان آن طرح با حک و اصلاح تبدیل به اصل 176 قانون اساسی شده است.
2) با توجه به گفت و گوی قبل، به ایشان گفتم که «شورای عالی امنیت ملی» نیازمند یک اتاق فکر یا به قول فرنگی ها think tank است از این جهت کلیاتی برای ایشان توضیح دادم که در نهایت «مرکز تحقیقات استراتژیک» تشکیل شد که من در زمان ریاست جمهوری ایشان با هر دو مرکز همکاری می کردم.
3) مطلب دیگری که با آن مرحوم مطرح کردم مربوط به وزیر اطلاعات بود؛ به دلایلی که به ایشان توضیح دادم استدلال کردم که وزیر معرفی شده توسط ایشان (آقای علی فلاحیان) مناسب تصدی این مسئولیت نیست اما ایشان نپذیرفت و نهایتاً آن فرد به مجلس معرفی شد.
4) دیگر موضوع آن روز مربوط به شایعه ضدانقلاب در خارج از کشور بود که گفته بودند امریکا می خواهد پول های بلوکه شده ایران را به دولت شما بازگرداند. من گفتم شما می خواهید کابینه تان را شب 28 مرداد به مجلس معرفی کنید که این موضوع یادآور کودتای زاهدی است که دولت بیگانه طلاهای ایران را به مصدق نداد اما بعد از کودتا آن ها را به دولت زاهدی
برگرداند. لذا پیشنهاد کردم که کابینه اول آقای هاشمی با یکی دو روز تأخیر معرفی شود اما ایشان این تذکر را جدی نگرفت و کابینه در زمان مورد نظرشان به مجلس معرفی شد.
**
آیت الله هاشمی فردی بود اهل توکل و رضا، و نمی گذاشت مسائل او را از پای درآورد؛ در شدیدترین حالات راضی به قضا بود و فقط به گمانم در زمان دولت های نهم و دهم بود که ایشان به شدت نسبت به آینده کشور نگران شده بود و به هر مناسبت انتقاداتش را نسبت به آن دولت ابراز می کرد. من هیچ گاه ایشان را نگران تر از آن مقطع ندیده بودم به حدی که وقتی آقای روحانی به ریاست جمهوری برگزیده شد، گفت: «الان می توانم راحت بمیرم.»
مشهور است که می گویند «اذا مات العالِم ثلم فی الاسلام ثلمه لا یسدها شی»؛ یعنی اگر عالمی از دنیا برود در اسلام خللی وارد می شود که هیچ چیز نمی تواند آن را پر کند. اولاً، فارغ از جنبه دینی، به لحاظ سیاسی فقدان آقای هاشمی خللی در فضای سیاسی ایران به وجود آورد که بعید است کسی قادر به جبران کردن آن باشد. فی المثل، ارتباط آن مرحوم با رهبری به گونه ای بود که ایشان می توانست همدلانه و مشفقانه نقطه نظراتش را بدون پروایی بگوید که گمان نکنم میان اصلاح طلبان و اصول گرایان فردی در این سطح وجود داشته باشد. ثانیاً، اساتید حوزه و مراجع به دلیل تلمذ آیت الله هاشمی در حوزه علمیه، به وی اعتماد کامل داشتند و این اعتماد، از آن مرحوم نیرویی ساخته بود که می توانست میان مقتضیات اجرایی کشور که متغیر و عرفی هستند با تصلب حاکم بر حوزه ها آشتی برقرار کند به خصوص اینکه موقعیت وی در مقام ریاست مجمع تشخیص مصلحت نظام مقتضای چنین امری بود. ثالثاً، به علت میانه روی و مشی معتدل، ایشان می توانست میان جناح های سیاسی کشور موازنه و آشتی برقرار کند و در مواقع حاد حتی به مثابه یک «نهاد حل منازعه» (conflict resolution institution) عمل کند لذا اینکه می گویند فقدان ایشان ثُلمه ای به عالم سیاست وارد آورده است، پر بی راه نیست.
رحمه الله علیه، رحمه واسعه
منتشر شده در هفته نامه صدا، شماره 101، 25 دی 1395