مروری بر آثار مکتوب آیت الله هاشمی
«سرگذشت فلسطین» در دورانی منتشر شد که رابطه پهلوی با رژیم صهیونیستی رفته رفته محکم تر می شد. درواقع در دورانی به چاپ رسید که نوشتن از چنین موضوعی نه تنها ممنوع بود، بلکه نهایت جسارت را می طلبید. یک سال بعد از انتشار این کتاب یعنی سال ٤٣ به دست ساواک در حال شکنجه بود.
به گزارش شهروند، هم کتاب سر و صدای زیادی به پا کرده بود و هم ساواک رد و نشان هایی از همکاری او با مؤتلفه یافته بود. آیت الله هاشمی در مجموع در دوران مبارزاتش هفت بار به زندان رفت و چهار سال و اندی در حبس به سر برد. اما تمام اینها تنها بخشی از وجوه شخصیتی او در مقام یک مبارز و بعدها سکان دار و سیاستمدار است.
یکی از مهمترین وجوه او که این روزها مغفول ماند و پرداخت نشد، تألیفاتش بود. طبیعی هم هست. سیاستمداران ایرانی عمدتاً یا عادت به نوشتن ندارند یا از ثبت خاطرات به دلایل مختلف
پرهیز می کنند. با این حال هاشمی رفسنجانی که از «سرگذشت فلسطین» آغاز کرده بود، همچنان ادامه داد و حالا از معدود سیاستمداران ایرانی است که خاطراتش را نوشته و در تاریخ باقی گذاشته است.
همان «سرگذشت فلسطین» در تبعیدگاه به دست مرحوم مصدق رسید که بسیار پسندید و با حمایت مالی خود خواست که در ابعاد گسترده این کتاب به دست مردم برسد. چند سال بعد هم کتاب «امیرکبیر» (قهرمان مبارزه با استعمار) را نوشت که هنوز هم جزو کتب قابل ارجاع درباره این چهره بزرگ تاریخ معاصر است. از او کتب تحلیلی دیگری هم به جا مانده که می توان به «روحانیت و لیبرالیسم شریعتی»، «نقش روحانیت در انقلاب»، «هراس دنیای استکباری» و... اشاره کرد. در هر حال در فقر روزنگاری های سیاستمداران و کتب تحلیل از سوی آنان، هاشمی حالا جزو معدود چهره هایی است که درباره سالهای مهم تاریخ معاصر ایران نوشته است.
در ادامه نگاهی خواهیم داشت به این کتاب ها:
کتب مذهبی
کتاب های آیت الله هاشمی در حوزه معارف و علوم قرآنی قریب به ١٤ اثر است که اکثر آنها هم رویکرد تحلیلی و پژوهشی و تفسیری دارند. ازجمله می توان به کتابهای «فرهنگ قرآن»، «معجم موضوعات و مفاهیم قرآن»، «سیر مطالعه در قرآن»، «فرهنگ قرآن: کلید راهیابی به موضوعات و مفاهیم قرآن کریم»، «تفسیر راهنما: روشی نو در ارایه مفاهیم و موضوعات قرآن»، «جایگاه مساجد در نظام اسلامی از منظر قرآن» و... اشاره کرد.
در اهمیت این آثار باید اشاره کرد به صحبت های حجت الاسلام محمدعلی مهدوی راد، نویسنده و قرآن پژوه برجسته که می گوید: «تفسیر راهنما، عملاً تفسیر ترتیبی قرآن با نگاهی فهرست نگارانه و خدمات پژوهی است. ایشان وقتی در زندان ساواک بودند با توجه به حافظ قرآن بودن، هر آنچه را که از آیات به یاد داشتند بر روی هر چه که می توانستند می نوشتند و در سالهای بعد که فضا آزادتر شد و ایشان در زندان عمومی و در جوار علمایی همچون آیت الله
طالقانی، آیت الله منتظری، ربانی و انوری بودند، با در اختیار داشتن دو تفسیر «مجمع البیان» و «المیزان» در دفترهای دویست برگی به صورت دسته بندی شده آیات را نوشتند که در نهایت بین بیست تا چهل دفتر آماده شد. بنده هم بعد از انقلاب در دفتر تبلیغات در مقاطعی به عنوان مشاور و عضو هیأت علمی در تدوین و آماده سازی این اثر همکاری داشتم.»
موضوعات اجتماعی
از جمله کتابهای مهم آیت الله هاشمی رفسنجانی در موضوعات اجتماعی «زن و عدالت اجتماعی» است. عطف به سر مقاله روز گذشته در روزنامه شهروند، ایشان از معدود چهره هایی بود که خانواده اش با توجه به سبقه سنتی با جریانات اجتماعی همراه شدند. گذشته از مسائل سیاسی حول محور مهدی هاشمی، مقصود از این ورود، به ویژه حضور فائزه هاشمی با روزنامه «زن» است که در دهه هفتاد توفیقی در جریانات نوگرایانه به شمار می آمد؛ جریاناتی که محصول اندیشه های تجددخواهانه از دل سنت و نتیجه افکار طبقه متوسط نسل دوم انقلاب بود. در واقع فائزه هاشمی فرزند کسی است که مؤلف کتابهایی همچون «زن و عدالت اجتماعی» و « آزاد اندیشی اسلامی و روشنفکری دینی» بوده است.
روزنگاری
روزنگاری آیت الله هاشمی از اول فروردین سال ٦٠ آغاز شد که بعدها در قالب کتابهای خاطرات او به چاپ رسید.
١- «دوران مبارزه» (مقطع تولد تا پیروزی انقلاب اسلامی)؛ این نوشته نخستین کتاب از سری کتابهای خاطرات هاشمی رفسنجانی است که مربوط به خاطرات قبل از انقلاب اسلامی او یعنی از سال ۱۳۱۳ تا ۱۳۵۷ است.
٢- «انقلاب و پیروزی» (مقطع سال ۱۳۵۷ و ۱۳۵۸)؛ این کتاب کارنامه و خاطرات سال های ۱۳۵۷ و ۱۳۵۸ است و به مقطع مهم پیروزی انقلاب می پردازد.
٣- «انقلاب در بحران» (۱۳۵۹)؛ در مقدمه کتاب آمده است: «سال ۱۳۵۹ در تاریخ انقلاب
اسلامی از سالهای بسیار مهم و قابل توجه در تحولات بعدی انقلاب محسوب می شود. آغاز به کار مجلس شورای اسلامی، تشکیل دولت شهید رجایی و آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، در کنار چالش های سیاسی ناشی از اختلافات درونی مسئولان نظام، رویدادهای مربوط به این سال را از سالهای دیگر ممتازتر ساخته است.»
٤- «عبور از بحران» (۱۳۶۰)؛ خاطرات آیت الله هاشمی رفسنجانی از رویدادهای سال ۱۳۶۰ در قالب یادداشت های روزانه به چاپ رسیده است. این خاطرات افزون بر آنکه یکی از کامل ترین وقایع نامه های سالهای اخیر تلقی می شود، به دلیل قرار داشتن نویسنده در متن حوادث و ثبت روزانه آنها از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
٥- «پس از بحران» (۱۳۶۱)؛ هاشمی در سال ۱۳۶۱ علاوه بر ریاست مجلس شورای اسلامی، نمایندگی حضرت امام(ره) در شورای عالی دفاع را عهده دار بود و در تصمیم گیری های مربوط به سیاست های کلان کشور نقش مهم و تأثیرگذاری داشت. تداوم جنگ تحمیلی، فتح المبین، آزادسازی نهایی خرمشهر، عملیات رمضان و والفجر مقدماتی، فرماندهی واحد در جنگ اشغال لبنان توسط اسرائیل، اجلاس فاس، تأسیس مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق، کنفرانس غیرمتعهدها و سفر به هندوستان، کشف کودتا توسط صادق قطب زاده، برنامه پنج ساله، تأسیس دانشگاه آزاد اسلامی، فرمان هشت ماده ای امام و تأسیس نهاد تشخیص مصلحت نظام از جمله رویدادهایی است که در این خاطرات از آنها سخن می رود.
٦- «آرامش و چالش» (۱۳۶۲)؛ هاشمی رفسنجانی در این سال علاوه بر وظایف رسمی خود در مقام ریاست مجلس شورای اسلامی و تلاشها و فعالیت های گسترده در پشت صحنه سیاست، مسئولیت های جدیدی را نیز پذیرا می شود که از آن جمله اند عضویت در شورای سیاست گذاری صدا و سیما، فرماندهی عملیات جنگ و....
٧- «به سوی سرنوشت» (۱۳۶۳)؛ در سال ۶۳ رخدادهای مهمی چون ادامه جنگ تحمیلی به وقوع پیوست و هاشمی در این خاطرات از برخی دیگر از رخدادها هم سخن به میان می آورد. در کتاب «به سوی سرنوشت» چند نامه تاریخی برای نخستین بار به چاپ رسیده است.
٨- «امید و دلواپسی» (۱۳۶۴)؛ در بخشی از مقدمه کتاب آمده است: «مانند چند سال گذشته در
سال ۱۳۶۴ نیز مسأله اول کشورمان، دفاع مقدس بود و مسائل دیگر، حتی انتخابات ریاست جمهوری و تشکیل کابینه -که بسیار هم پرماجرا بود- تحت الشعاع جنگ قرار داشت.
٩- «اوج دفاع» (۱۳۶۵)؛ این اثر به خاطرات آیت الله هاشمی رفسنجانی در دوران مبارزه، در بحران، عبور از بحران، آرامش و چالش، امید و دلواپسی و خاطرات یک سال اختصاص دارد.
١٠- «دفاع و سیاست» (۱۳۶۶)؛ یکی از مهمترین بخش ها شامل گفت و گوهای خصوصی آیت الله هاشمی رفسنجانی، فرمانده وقت جنگ با خاویر پرز دکوئیار، دبیرکل وقت سازمان ملل متحد و گزارش این مذاکره به شورای امنیت در سال ۱۳۶۶ است.
١١- «پایان دفاع، آغاز بازسازی» (۱۳۶۷)؛ این کتاب مذاکرات و مشورت های آیت الله هاشمی رفسنجانی، به عنوان جانشین وقت فرمانده کل قوا و فرمانده عالی جنگ، با امام خمینی(ره)، فرماندهان و سران سه قوه درباره پذیرش قطعنامه ۵۹۸ در سال ۱۳۶۷ را دربردارد.
١٢- «بازسازی و سازندگی» (۱۳۶۸)؛ این کتاب به خاطرات رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام از سال ۱۳۶۸ اختصاص دارد که در آن اکبر هاشمی رفسنجانی، موضوع هایی مانند مقدمات آزادسازی اسرای جنگ، رحلت بنیانگذار انقلاب اسلامی و انتخاب آیت الله خامنه ای به عنوان رهبر جمهوری اسلامی توسط مجلس خبرگان و دیگر تحولات آن سال را شرح داده است.
١٣- «اعتدال و پیروزی» (۱۳۶۹)؛ این کتاب سال اول دوره نخست ریاست جمهوری آیت الله هاشمی رفسنجانی را در بر می گیرد.
١٤- «سازندگی و شکوفایی» (۱۳۷۰)؛ دومین سال ریاست جمهوری آیت الله هاشمی رفسنجانی است و نتایج اولیه سیاست های بهبود وضع اقتصادی و بازسازی کشور به تدریج درحال پدیدار شدن است.
١٥- «رونق سازندگی» (۱۳۷۱)؛ در کتاب خاطرات سال ۱۳۷۱، موارد مربوط به رد صلاحیت ها و تلاش آیت الله هاشمی برای کاهش تنش میان جناح های سیاسی آورده شده است. همچنین به فضای تلاش و بازسازی در اقصی نقاط کشور پرداخته شده است.
١٦- «صلابت سازندگی» (۱۳۷۲)؛ این کتاب به موضوعاتی همچون انتخابات ریاست جمهوری،
ماجرای ترور ۱۲ بهمن ۷۲ و دیپلماسی دولت سازندگی برای حل مسائل و مشکلات منطقه ای و بین المللی پرداخته است.
١٧- «هاشمی در سال ۸۸»؛ این کتاب گزارشی جامع از مواضع هاشمی رفسنجانی از ابتدای فروردین ۱۳۸۸ تا پایان اسفندماه این سال است.
«در آینه» (چهار گفت و گوی صریح و صمیمی با آیت الله هاشمی رفسنجانی)؛ کتابی است از اکبر هاشمی رفسنجانی و غلامعلی رجایی (مصاحبه گر) که در ۱۸۴ صفحه توسط انتشارات کویر در سال ۱۳۹۵ به چاپ رسیده است. موضوع اصلی این کتاب سیاستمداران است. کتاب حاصل چهار گفت و گوی شفاهی غلامعلی رجایی، استاد دانشگاه در رشته تاریخ و مشاور آیت الله هاشمی رفسنجانی با وی است.
پرسشهای بی شمار و بسیار جزیی رجایی، کند و کاوی تازه در زندگی شخصی آیت الله هاشمی است. این سؤالها صریح و مبتنی بر زوایای ناگفته یا کمتر گفته شده از هشت دهه زندگی خصوصی و مسئولیت های اجتماعی هاشمی رفسنجانی است. از آیت الله هاشمی در این مصاحبه ها درباره موضوعات مختلفی اعم از تبار و خاندان، دوره نوجوانی، مهاجرت به قم، شرح یک روز کاری و یک روز تعطیل و برخی مطالب ویژه شخصی پرسیده شده است.
