معاونت پژوهشی اولویت‌ها و ضرورت‌ها
اشاره:
در هر شماره به معرفی یکی از حوزه های ساختاری مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی می‌پردازیم، دامنﮥ فعالیت و عملکردهای پژوهشی حوزۀ معاونت علمی پژوهشی که در واقع مسئولیت کارهای تحقیقاتی و پژوهشی مؤسسه را به عهده دارد بلحاظ اولویت و اهمیت کارهای در دست انجام در این شماره مورد بحث و معرفی قرار خواهد گرفت و به شرح فعالیتهای آن پرداخته می شود:
□ پیشینه و ضرورت تشکیل معاونت پژوهشی با اولویت موضوع‌بندی آثار امام.
پژوهش در اندیشه و آثار حضرت امام
خمینی به یک معنی از همان سالهای پیروزی انقلاب اسلامی آغاز شد. چرا که خیل عظیم پیروان و سربازان انقلاب در نهادها و ارگانهای مختلف اجرائی و تصمیم‌گیری، برای تحقق آرمانهای آن حضرت و انجام وظیفه شرعی و قانونی خود، نیازمند آن بودند تا مواضع ایشان را در حیطه مسئولیت خود در اختیار داشته باشند و لذا این نیاز آنها را وادار می‌کرد، تا نوعی آرشیو غیر رسمی از آثار و اندیشه امام را برای خود تدارک ببینند. این نوع حرکتهای خودجوش و پراکنده در مدون‌ترین وجه آن، منجر به تدوین مجموعه‌ای ارزشمند تحت عنوان «در جستجوی راه از کلام امام» گردید و توسط انتشارات امیرکبیر منتشر شد. این مجموعه بتدریج در غالب موضوعات گوناگون تا 22 دفتر انتشار یافت و در زمان خود، عطش تشنگان اندیشﮥ امام را در حد مطلوبی
پاسخگو بود، ولی سیلان اندیشه و تداوم فیض از چشمه جوشان کلام و قلم آن حضرت که تا آخرین روزهای حیات پر برکت ایشان ادامه داشت، موجب آن بود که این نوع مجموعه‌های موضوعی، طبعاً فاقد مواضع و آثار جدیدی باشد که بعد از انتشار آنها، از منشأ فیض تراوش می‌کرد و لذا علیرغم تلاشهائی که برای تکمیل این مجموعه‌ها در چاپهای مجدد آن صورت می‌گرفت، تقریباً می‌توان گفت، هیچگاه نمی‌توانست معرف جامع اندیشﮥ امام(س) در آن موضوع باشد.
ارتحال آن حضرت در خرداد ماه 1368 ضمن آنکه تجلیگاه یکی از عمیق‌ترین تجارب بشری در عرصﮥ نمایش پیوند عمیق امت و امام بود، نیاز به مجموعه مدون آثار و اندیشه حضرت امام را بعنوان شرط ضروری حفظ و تداوم انقلاب در مسیر ارزشها و اهداف بنیانگذار نظام ملموستر ساخت.
لذا از همان ماههای اوّل پس از ارتحال، به دعوت اعضای دفتر حضرت امام، صاحبنظران رشته‌های مختلف علوم انسانی که غالباً از اعضای هیأت علمی دانشگاه‌ها و یا مدرس حوزه‌های علمیه و از ارادتمندان و پیروان با سابقه آن حضرت بودند، حرکت جدی پژوهشی در زمینه آثار حضرت امام(س) را آغاز نمودند. ماهیت کار و نیازهای مرحله‌ای آن، تدوین مجموعه موضوعی آثار آن حضرت را در صدر
برنامه‌های این گروه قرار داد. پس از بررسیهای لازم، نیروهای پژوهشی در قالب پنج گروه علمی در رشته‌های معارف اسلامی، علوم سیاسی، تعلیم و تربیت، جامعه‌شناسی و اقتصاد و مدیریت سازماندهی شدند و حسب مورد زیر شاخه‌هائی نیز برای آنها در نظر گرفته شد. از جمله، رشتﮥ معارف اسلامی با پنج زیرشاخه فقه و اصول، کلام و فلسفه، قرآن و حدیث، عرفان و اخلاق و تاریخ اسلام و گروه سیاسی با زیرشاخه‌های تاریخ معاصر، علوم سیاسی و دفاع و مبارزه، مطالعات خود را آغاز کرد.
□ شیوه کار
لازمه هر نوع پژوهشی که در جهت مقوله‌بندی و تفکیک مباحث در قالب موضوعات گوناگون باشد، تدوین یک فهرست یا نمایه موضوعی در آن زمینه است. اما برای تدوین چنین فهرستی در خصوص آثار حضرت امام، ملاحظه دو نکته کاملاً ضروری بود. اوّل آنکه این فهرست براساس ملاکها و ملاحظات علمی خاص هر یک از رشته‌های مختلف علوم انسانی، از یک نظام علمی قابل قبول برخوردار باشد. دوّم آنکه ملاحظات علمی، نوعی طبقه‌بندی یا نظام فکری که مطابقت لازم را با اندیشه حضرت امام نداشته باشد، بر فهرست مورد نظر تحمیل ننماید. برای تحقق توامان این دو منظور، ابتداء از هر یک از گروههای پژوهشی خواسته شد تا ضمن مطالعﮥ بخش معتنابهی از آثار حضرت امام، لیستی از نکات یا مباحثی را که در آن رشته علمی موضوعیت دارد استخراج نمایند. سپس از گروه علمی خواسته شد تا این لیست برگرفته از آثار را متناسب با ملاکهای علمی رشته، مقوله بندی نمایند. حتی در پاره‌ای از رشته‌های علمی مثل جامعه‌شناسی، که خود مقوله بندی موضوعات در داخل رشته نیز متأثر از مکتب فکری صاحبنظران آن رشته به نحو متفاوتی آرایش می‌یافت، کوشش شد تا مقوله‌بندی بیشتر از مکتبی الهام بگیرد که ناسازگاری آن با مشرب فکری حضرت امام
کمتر باشد. بدین ترتیب پس از مطالعات و بررسیهای انفرادی هر یک از اعضای گروه و مباحثات مکرری که بمنظور دستیابی به نقطه نظرات مشترک صورت می‌گرفت، نظام اوّلیه طبقه‌بندی موضوعات هر رشته تدوین می شد و این نظام یا فهرست، بعنوان راهنمای فیش‌برداری در اختیار محققان رشته زیربط قرار می‌گرفت. در این مرحله از محققان هر رشته خواسته می‌شد که مطالعه خود را برای فیش‌برداری آغاز نموده ضمن مطالعه، هر یک از مجلدات، آثار متناسب با فهرست راهنما، موضوعات مطرح شده را شناسایی و ضمن مشخص کردن مبتدا و منتهای فیش، «کد» مربوط به موضوع را برای آن منظور
نمایند. همچنین از محققین خواسته شده بود که چنانچه در حین مطالعه، به مطلب یا موضوعی برخوردند که از نظر آنها آن مطلب، در آن رشته موضوعیت داشته، ولی در فهرست تهیه شده، جائی برای آن منظور نشده است، پیشنهاد اصلاح فهرست را ارائه نمایند تا شورای علمی گروه با عنایت به موارد پیشنهادی، به نحو مطلوب فهرست را اصلاح یا تکمیل نماید. بدین ترتیب، فهرست اوّلیه، حین فیش‌برداری و در انطباق با واقعیت، تکمیل و اصلاح می‌گردید. حاصل این مرحله از فیش‌برداری به هیئت داوران هر رشته که نوعاً خود بعنوان شورای علمی گروه، در تهیه و تدوین فهرست اوّلیه مشارکت داشته‌اند سپرده می‌شد. هر یک از داوران تا آنجا که شناسائی و موضوع‌بندی محقق اوّلیه را مطلوب تشخیص می‌دادند، آنرا تأیید نموده بعنوان فیش تأیید شده علامت‌گذاری می‌شد و در مواردی که نظر
محقق را قابل تأئید نمی‌دانستند، در جلسات شورای علمی گروه مطرح و با نظر آنها، نسبت به اصلاح انتخاب محقق اوّل، اقدام می‌گردید. بدین ترتیب تقریباً تمامی آثار حضرت امام، در پنج گروه علمی به صورت موازی، مورد فیش‌برداری قرار گرفت و این اقدام برای بالا بردن ضریب اطمینان از صحت فیش‌برداری اجتناب‌ناپذیر محسوب می‌گشت. در عین حال بعضی موضوعات و مطالب بین رشته‌ای هم وجود داشت که مثلاً هم در گروه معارف اسلامی موضوعیت داشت، هم در گروه دیگر، مثل گروه سیاسی، بعنوان مثال: بحث ولایت فقیه، هم یک موضوع فقهی – کلامی است، هم یک مبحث سیاسی در مقوله حکومت و رهبری، در چنین مواردی، با توافق گروههای علمی ذیربط، فیش‌برداری به یکی از دو گروه واگذار می‌شد و برای بهره‌برداری در اختیار گروه دیگر نیز قرار می‌گرفت.
در عین حال در مواردی که احتمال داده می‌شد، تفاوت دیدگاه و مشرب علمی ممکن است تفاوت توانائی محقق در شناسائی و انتخاب موضوعات را سبب شود، فیش‌برداری توسط هر دو گروه صورت می‌گرفت. بعد از فیش‌برداری اوّلیه و تأئید فیشهای منتخب توسط هیأت داوران، کار فیزیکی برای استخراج و تفکیک فیشها صورت می‌گرفت و هر فیش روی برگه‌هائی که حاوی اطلاعات لازم در خصوص مشخصات محققان اوّلیه و داوران، عنوان موضوعات اصلی و فرعی، کد موضوع و نیز مأخذنگاری آن بود چسبانده می‌شد. این برگه‌ها فیشهای نهائی هر موضوع را تشکیل می‌داد که به تفکیک موضوع و براساس توالی تاریخی انجام کتابت یا سخنرانی آن، در زونکن مخصوص قرار می گرفت.
□ □
□ وضعیت فعلی فیشهای موضوعی
در حال حاضر که چندین سال از آغاز فعالیت فیش‌برداری موضوعی می‌گذرد، تقریباً تمام مراحل فیش‌برداری در تمام موضوعات مذکور به اتمام رسیده و فیشها در چندین نسخه تکثیر و در چند مجموعه آرشیوی نگهداری و مورد مراجعه محققین داخل و خارج مؤسسه قرار می‌گیرد. در عین حال از یکی دو سال قبل، همزمان با آماده
شدن فیشهای هر موضوع مسأله تنظیم و انتشار این مجموعه‌های موضوعی نیز در دستور کار گروههای پژوهشی مؤسسه قرار گرفت به نحوی که تا زمان حاضر، مجموعه‌های موضوعی: «انتخابات»، «حج»، «فلسطین»، «وصیتنامه موضوعی»، «کلمات قصار» و «عاشورا» تنظیم و انتشار یافته است و حدود ده عنوان دیگر نیز در مراحل مختلف آماده‌سازی و چاپ قرار دارند که انشاء‌الله به تدریج منتشر خواهد شد، به لحاظ ضرورت تسریع در بهره‌برداری از فیش‌برداریهای انجام شده، مؤسسه انتشار این مجموعه‌های موضوعی را به نحو جدی در دستور کار امسال و سال آینده خود قرار داده و با تشکیل ستادی ویژه، بر آن
است که انشاء‌ا... به یاری محققین ارجمند تمامی فیشهای موجود را در قالب عناوین و موضوعات ذیربط، منتشر نماید.
□ □
□ پایان‌نامه‌های مرتبط با اندیشه
حضرت امام:
از آنجا که یکی از راههای مؤثر در زمینه اشاعه، بررسی تطبیقی و حتی نقادی اندیشه حضرت امام، انتخاب موضوعات پایان‌نامه‌های تحصیلی در مقطع دکترا و کارشناسی ارشد رشته‌های ذیربط است و به حمدا... گشایش و رونق این دوره‌ها در مراکز دانشگاهی ایران نیز خود یکی از دستاوردهای مهم انقلاب و ملهم از اندیشه‌های آن بزرگوار است، فیش برداریهای انجام شده، زمینه کاملاً مطلوبی برای تحقق این امر را فراهم آورده است. البته قبل از آماده‌سازی فیشها نیز تعدادی از فرزندان و علاقمندان به ساحت مقدس امام، اهتمام لازم در این زمینه را مبذول داشته و رأساً نسبت به فیش‌برداری و انجام تحقیق در موضوع مورد نظر خود اقدام نموده اند که تعداد آنها به حدود پانزده موضوع می رسد ولی با اتمام کار فیش‌برداری موضوعی در مؤسسه، اینک مؤسسه با تشکیل ستادی در این زمینه، اقداماتی را جهت معرفی عناوین موضوعی و شناسائی علاقمندان ذیربط در مراکز علمی آغاز نموده است تا
ضمن ایجاد تسهیلات لازم برای دسترسی محققین به فیشهای موجود در مؤسسه و ارائه خدمات مشاوره علمی در موضوعات مورد نظر، این حرکت خودجوش را وسعت و عمق بیشتری بخشد. در همین جا لازم است به اطلاع کلیه محققین و صاحبنظران رشته های مختلف علوم انسانی رسانده شود این مؤسسه آمادگی دارد تا کلیه فیش‌برداریهای انجام شده را در چارچوب ضوابط مؤسسه در اختیار علاقمندان قرار داده و آنها را در انجام پژوهشهای خود در زمینه موضوعات مرتبط با حضرت امام یاری نماید. در عین حال با پیشرفت کار تدوین و انتشار آثار موضوعی و نیز تکمیل برنامه ارائه خدمات کامپیوتری به محققین، این مؤسسه امیدوار است در آینده نزدیک خدمات سریع و درخوری را به همه علاقمندان و پژوهشگران عرضه نماید.
□ □
□ سایر فعالیتهای پژوهشی
در کنار فعالیتهائی که برای تنظیم موضوعی آثار حضرت امام در جریان است، چندین فعالیت دیگر نیز در حوزۀ این معاونت صورت گرفته و یا در حال انجام می‌باشد که ذیلاً به آن اشاره می‌شود.
الف: تدوین و انتشار کتاب آیین انقلاب اسلامی – از آنجا که به علت وسعت و حجم زیاد آثار حضرت امام، در اختیار داشتن این
مجموعه، برای افراد و علاقمندان داخل و خارج با مشکلات بسیاری همراه بود، تهیه گزیده‌ای از آثار آن حضرت که ضمن محدودیت حجم، حتی‌الامکان معرّف محورهای اساسی اندیشه و مواضع حضرت امام درخصوص موضوعات گوناگون باشد، ضروری می‌نمود. لذا حوزه معاونت پژوهشی مؤسسه، با استفاده از مجموعه فیشهای موضوعی موجود، مجموعه‌ای را تنظیم نمود که علیرغم حجم اندک، تا حد بسیار زیادی معرف مواضع آن حضرت در موضوعات گوناگون است، این مجموعه در سالگرد ارتحال آن حضرت در خرداد ماه سال جاری منتشر شد و هم اینک ترجمﮥ آن به زبانهای مختلف از طریق معاونت بین‌الملل مؤسسه در دست انجام است.
ب: طرح منبع‌شناسی توصیفی – مؤسسه در راستای شناسایی و جمع‌آوری کلیه مقالات و مطالب مرتبط با حضرت امام، طرح منبع‌شناسی توصیفی حضرت امام را که شامل شناسائی و جمع‌آوری کلیه مقالات مندرج در نشریات داخل کشور در فاصله زمانی سالهای 70 - 1342 بود را به اجرا درآورد. لازم است توضیح داده شود که انجام طرح پژوهشی مذکور با همکاری جهاد دانشگاهی دانشگاه تربیت معلم صورت گرفت.
ج: طرح تنظیم زندگینامه تفصیلی حضرت امام – با اینکه طی چند سال گذشته
بیوگرافی و زندگینامه‌های متعددی از جانب مؤسسه یا سایر مراکز انتشاراتی و پژوهشی منتشر شده است ولی هیچ کدام درخور عظمت ابعاد وجودی حضرت امام و پاسخگوی نیاز جدی جامعه امروز بویژه نسلهای آینده نیست، لذا مؤسسه از مدتی پیش طرح تدوین زندگینامه تفصیلی حضرت امام را در دستور کار خود قرار داد و طی جلسات متعددی که با صاحبنظران و اندیشمندان مرتبط با موضوع برگزار شد با استفاده از تجارب موجود زندگینامه‌هائی که در مورد سایر شخصیت‌های سیاسی و فرهنگی نگارش یافته است، جزئیات اجرائی و پژوهشی این امر تدارک دیده شد و اقدامات لازم جهت شناسائی نیروهای انسانی و تهیه مدارک و لوازم طرح صورت گرفته است که امیدواریم با انجام این طرح پژوهشی مهم، یکی دیگر از اهداف و رسالت‌های مؤسسه محقق گردد.
د: گردآوری و تدوین مجموعه‌ای تحت عنوان امام از منظر اسناد لانه جاسوسی – این مجموعه که شامل ترجمه و پاورقی‌نگاری آن دسته از اسناد لانه جاسوسی است که به نحوی در ارتباط با حضرت امام بوده است، دربرگیرندۀ دو سری اسناد است که بخش مهمی از آن برای اوّلین بار منتشر می‌شود. لازم به توضیح است که فرزندان متعهد و انقلابی امام «دانشجویان مسلمان پیرو خط امام» پس از اشغال لانه جاسوسی و
دسترسی به اسناد سفارت آمریکا در ایران، ضمن مواجهه با طبقه‌بندیها و آرشیو اسناد، به پرونده‌ای دست یافتند که سفارت به عنوان امام گشوده بود و حوادث مربوط به امام و انقلاب را از همان دهه چهل به بعد در آن قرار داده بود. نسخه‌ای از این پرونده قبلاً توسط دانشجویان ارجمند در اختیار دفتر آن حضرت قرار گرفته بود و مجموعه ای که اینک توسط مؤسسه تدوین و انتشار می‌یابد، دربرگیرنده اسناد آن پرونده بعلاوه اسناد دیگری است که در سری انتشارات لانه جاسوسی، در خلال موضوعات گوناگون قبلاً انتشار یافته است ولی به لحاظ ارتباط آن با حضرت امام در این مجموعه گنجانده شده است.
□ □
□ برگزاری کنگره‌ها و مجامع علمی – پژوهشی
یکی دیگر از شیوه‌های مطلوب برای اشاعه و ترویج اندیشه حضرت امام و انگیزش نیروهای علمی جامعه برای تتبع و غور در دریای بی‌کران این اندیشه، برگزاری سمینارها و مجامع علمی در این زمینه است. در این راستا تاکنون دو کنگره یکی
بعنوان کنگره بررسی اندیشه‌های اقتصادی حضرت امام و دیگری گنگره بررسی آراء تربیتی آن حضرت به ترتیب در سالهای 1371 و 1373 برگزار شد که طی آن مقالات ارزشمندی به کنگره ارائه گردید که مجموعﮥ این مقالات در دست تدوین و انتشار است. همچنین برای سالهای آینده برنامه‌ریزیهای لازم برای برگزاری چندین کنگره در موضوعات گوناگون صورت گرفته است که امیدواریم برگزاری کنگره‌های مربوط به موضوعات «نقش زمان و مکان در اجتهاد» و «فرهنگ شهادت و ظلم‌ستیزی در اسلام» را طی دو سال آینده شاهد باشیم.
فعالیتهائی که اشاره شد، فعالیتهائی است که حوزه معاونت پژوهشی مؤسسه در تهران دنبال نموده است و علاوه بر آن، دفتر مؤسسه در قم نیز فعالیتهای پژوهشی گسترده‌ای را در خصوص ابعاد تخصص حوزوی حضرت امام از جمله تنظیم تقریرات دروس آن حضرت داشته است که تفصیل آن محتاج به فرصت دیگری است که انشاء‌ا... در شماره‌های آینده به آن خواهیم پرداخت.
□ حوزه معاونت پژوهشی