مشکات اول

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏مشکات اول‏

‎

‎

‏‏مشکات اول‏‏ ‏

‏‏در این مشکات برخی از اسرارِ خلافتِ محمدی(ص) و ولایت علوی(ع) در حضرت ‏‎ ‎‏علمیّه، و نیز بخشی کوتاه در مقام نبوّت از زبان بزرگان معرفت از شیعیانِ خالص ‏‎ ‎‏خاندانِ عصمت و طهارت (که درود و سلام بر آنها باد) به رمز و اشاره کشف می‌گردد. ‏

‏‏این مشکات دارای مصباح‌های نوری است که به حقایق یقینی اشاره می‌کند. و از آن ‏‎ ‎‏معارف ایمانی به دست می آید.‏

‏‏مصباح                                                                                               ‏‏1‏‏ ‏

‏‏بدان ای مهاجر به سوی خدا با پای معرفت و یقین ـ امید که خداوند تبارک و تعالی ما ‏‎ ‎‏و تو را در این راه روشن، مرگ روزی کرده و از رهروان راه یافته قرار دهد ـ همانا ‏‎ ‎‏هویت غیبی احدی و عنقاء مُغرِب که در غیب هویتِ نهان و حقیقتی پوشیده در ‏‎ ‎‏سراپرده‌های نورانی و حجابهای ظلمانی است، در عما و بطون و غیب است؛ و او را در ‏‎ ‎‏عوالم ذکر حکیم نه اسمی است و نه رسمی؛ و در ملک و ملکوت نه اثری است و نه ‏‎ ‎‏نشانه‌ای. خواست عارفان به وصول او ناممکن و پای سالکان در سراپردۀ جلالتش لرزان ‏‎ ‎‏و لغزان، دلهای اولیای کامل از ساحت قدسش در حجاب و برای همۀ پیامبران و ‏‎ ‎‏رسولان ناشناخته، او نه معبود هیچ عابد و سالک راه یافته‌ای است و نه مراد و مقصودِ ‏‎ ‎‏هیچ صاحب معرفتی از اهل کشف و یقین، تا آنجا که برگزیده خلقت گوید:‏

‏‎ ‎
‏‎

‎‏«‏‏ما عَرَفْناکَ حَقَّ مَعْرِفَتِک وَ ما عَبَدناکَ حَقَّ عِبادَتِک؛‏‎[1]‎‏ ‏‏آنچنان که شایستۀ توست تو را ‏‎ ‎‏نشناختیم و آنچنانکه سزاوار بندگی توست، بندگی‌ات را نکردیم‏‏.»‏

‏‎ ‎‏و این مطلب در آثار صاحبدلان آمده که اظهار عجز از معرفت، اوج معرفت اهل‏‎ ‎‏کشف است.‏‎[3]‎‏ ‏

‏‏مصباح                                                                                               ‏‏2‏‏                                                                                               ‏

‏‏این حقیقتِ غیبی، به هیچیک از عوالم غیب و شهود. از روحانیون ساکن در حضرت ‏‎ ‎‏ملکوت و فرشتگان مقرب در عالم جبروت نگاه نمی‌کند، نه به لطف، نه به قهر، نه به ‏‎ ‎‏رحمت و نه به غضب. او حتی در مقام ذاتِ خویش، بی واسطۀ چیزی، به اسماء و ‏‎ ‎‏صفات هم نظر نمی‌کند، او در هیچ صورت و آینه‌ای تجلّی نمی‌نماید، غیبی است مصون ‏‎ ‎‏از ظهور، پوشیده‌ای است که حجاب نور از رخش کنار نمی‌رود؛ او باطنِ مطلق است و ‏‎ ‎‏غیبی که مبدأ اشتقاق قرار نمی‌گیرد.‏‎[4]‎‏ ‏

‏‏مصباح                                                                                               ‏‏3‏‏ ‏

‏‏بطون و غیبی که به این حقیقت غیبی نسبت دادیم، با ظهوری که از صفات حق در مقام ‏‎ ‎‏واحدیت و حضرت غیبی است، در برابر هم نمی‌باشد؛ و باطن در این مقام نیز با باطنی ‏‎ ‎‏که از اسمای الهی و امّهات اسمای حقیقی است متفاوت است. پس «بطون» که از ‏

‏‎ ‎
‏‎

‎‏اوصاف قدسی است و باطنی که از اسمهای ربوبی است هر دو تجلی آن مقام و متأخر ‏‎ ‎‏از آن حضرت غیب می‌باشند؛ و باید گفت که تعبیرهای این چنینی از آن مقام، به دلیل ‏‎ ‎‏نارسایی الفاظ است؛ و چگونه می‌توان حقیقتی را که قلب اولیای الهی هم از دریافت آن ‏‎ ‎‏محرومند با چیزی همانند مفاهیم تعبیر کرد؟! ‏

‏‏به قول شاعر عرب: ‏

‏‏      «‏‏اَلا إنّ ثوباً خیط من نسج تسعة ‏ ‏         و عشرین حرفاً من معالیه قاصر‏‏»‏

‏‏       (آن جامه کز حروف بود تارو پود او ‏ ‏         کی بر قد بلند نگارم رسا بود؟)‏‎[5]‎

‏‏پس لفظ ناقص و گوینده گنگ و شنونده کر خواهد بود. ‏

‏‎ ‎‏مصباح                                                                                               ‏‏4‏‏ ‏

‏‏این حقیقتِ غیبی با آفریده‌ها ارتباطی ندارد و حقیقتش با آنها در تباین‏‎[7]‎‏ بوده و میان آنها ‏‎ ‎‏به هیچ وجه سنخیت و اشتراکی وجود ندارد. پس چنانچه گاهی از سخنان اولیای کامل، ‏‎ ‎‏نفی ارتباط و عدم اشتراک و تباین بالذات را شنیدی، کلام آنان بر همین مورد حمل ‏‎ ‎‏می‌شود؛ و اگر هم در سخنان آنان حکم به اشتراک و ارتباط، بلکه نبود تغایر و غیریت ‏

‏‎ ‎
‏‎

‎‏را شنیدی، بر غیر مرتبۀ احدیت غیبی حمل می‌گردد. به زودی در مصباح خاص خودش ‏‎ ‎‏در این خصوص بیشتر گفته خواهد شد. ‏

‏‏مصباح                                                                                               ‏‏5‏‏ ‏

‏‏مبادا شبهه‌ها و اشتباهات اهل کلام و وهمیّات و دروغهای باطل فیلسوف‌نماها، قدمهای ‏‎ ‎‏تو را بلغزاند. زیرا نقد آنها در بازار یقین سودی ندارد و سرمایه‌شان در میدان مسابقه ‏‎ ‎‏بسیار اندک است. «‏‏ذَرْهُمْ فی خَوْضِهِم یَلْعَبون‏‎[8]‎‏؛ ‏‏بگذار در بازیچه‌هاشان فرو روند‏‏» و آیات و ‏‎ ‎‏اسماء خداوند را انکار کنند‏‎[9]‎‏ که برای آنان عذابِ دوری از حق الیقین و آتش حرمان از ‏‎ ‎‏همجواری مقربین است. ‏

‏‏لذاست که می‌بینی گاه ارتباط را نفی و به اختلافِ میان حقایق وجودی حکم و حق ‏‎ ‎‏را از خلق معزول می‌دارند و خود نمی‌دانند که این کار به تعطیل و بسته بودن دست ‏‎ ‎‏خداوند بزرگ می‌انجامد. «‏‏غُلَّتْ اَیْدیهم وَ لُعِنوا بِما قالوا؛‏‎[10]‎‏ ‏‏دستهایشان بسته باد و لعنت بر آنان ‏‎ ‎‏به خاطر آنچه گفتند‏‏.» و گاه، ناآگاهانه از حقیقتِ تنزیه به اختلاط روی می‌آورند. ‏

‏‏امّا عارف صاحب کشف و حکیم الهی که سالک راه معرفت است دو دیدۀ بینا دارد: ‏

‏‏با یک چشم به ارتباط و فنای ‏‏موجودات‏‏، بلکه به نفی غیریت و کثرت می‌نگرد و با ‏‎ ‎‏چشم دیگر نفی فنای موجودات و وجودِ احکامِ کثرت را نظاره می‌کند؛ و در این راه، ‏‎ ‎‏حق هر صاحب حقی را ادا می‌کند تا گامهایش در مسیر توحید نلغزیده و داخل در اهل ‏‎ ‎‏تجرید شود. ‏

‏‏مصباح                                                                                               ‏‏6‏‏ ‏

‏‏اخبار فراوانی در تأیید آنچه گفتیم از اهل بیتِ عصمت و طهارت(ع) وارد شده از جمله: ‏‎ ‎‏در کافی شریف، امام صادق(ع) در پاسخ نامه‌ای که از عبدالرحیم بن عتیک القصیر ‏‎ ‎‏توسط عبدالملک بن اعین پرسیده شده چنین پاسخ فرموده‌اند:‏

‏‏بدان ـ رحمت خدا بر تو ـ که عقیدۀ درست در توحید همان است که قرآن در ‏

‏‎ ‎
‏‎

‎‏باب صفات خداوند تعالی فرموده است. پس بطلان و تشبیه را از خدا دور کن که ‏‎ ‎‏نه نفی‌ای هست و نه تشبیهی، اوست خدای ثابت موجود...‏‎[11]‎‏ ‏

‏‏همچنین در اصول کافی از حسن بن سعید نقل شده: ‏

‏‏از ابوجعفر دوم (امام جواد) علیه‌السلام پرسیدند: آیا جایز است خدا را «چیز» ‏‎ ‎‏بنامیم؟ حضرت پاسخ فرمودند: بله؛ خداوند را از دو حدِ تعطیل و تشبیه خارج ‏‎ ‎‏کن.‏‎[12]‎‏ ‏

‏‏مصباح                                                                                               ‏‏7‏‏ ‏

‏‏اسماء و صفاتِ الهی به حسبِ کثرتهای علمی‌شان با این مقام غیبی مرتبط نبوده؛ و ‏‎ ‎‏بدون واسطۀ چیزی، قادر به گرفتنِ فیض از حضرتش نمی‌باشند، حتی «اسم الله اعظم» ‏‎ ‎‏نیز به حسب یکی از دو مقام که یکی از آنها مقام استجماع اسماء است، همچون ‏‎ ‎‏استجماع کل برای اجزاء؛ و مقام ظهورش در آینۀ اسماء و صفات؛ دارای همین ‏‎ ‎‏خصوصیت می‌باشد؛ چرا که میان هویت غیبی و اسم اعظم حجاب نوری مقهور الذّاتی ‏‎ ‎‏وجود دارد، که انیّتش در هویت غیبی مندک است و به هیچ صفتی موصوف نمی‌شود و ‏‎ ‎‏هیچگونه تعیّنی ندارد‏‎[13]‎‏ و این مقام دیگری برای اسم اعظم و حجاب اکبر است.‏

‏‏و این همان فیضِ اقدس است که به دور از شائبه‌های کثرت و ظهور می‌باشد، گرچه ‏‎ ‎‏به حسب مقام اولش ظاهر است؛ و بیان آن ان شاءالله در فصول آینده خواهد آمد. ‏

‏‏مصباح                                                                                               ‏‏8‏‏ ‏

‏‏پس آن گاه که بر سرِّ درونت آشکار گردید که این حقیقتِ غیبی برتر از آن است که ‏

‏‎ ‎
‏‎

‎‏دست ژرف اندیشان بر آستانه‌اش برسد یا فردی از طالبان فیض از بارگاه مقدسش ‏‎ ‎‏بهره‌گیرد، و نیز هیچیک از اسماء و صفات به دلیل تعیّن‌شان محرمِ راز او نیستند و به ‏‎ ‎‏هیچیک از آنها اجازۀ ورود به سراپرده‌اش اعطا نشده، پس به ناچار برای ظهور و بروزِ ‏‎ ‎‏اسماء و کشفِ رازهای خزاین آن، خلیفۀ الهی غیبیه‌ای لازم است که در ظهور اسماء ‏‎ ‎‏جانشین او گردد و نور او را در آن آینه‌ها منعکس نماید، تا بدین‌سان درهای برکت ‏‎ ‎‏گشوده گشته و چشمه‌های خیرات بجوشند و صبح ازل بدمد و اول و آخر به هم ‏‎ ‎‏پیوندد. پس، از این روست که به زبان غیبی، از منبع غیب، به حجاب اکبر و فیض  ‏‎ ‎‏ اقدس فرمان داده شد که در لباس اسماء و صفات و پوشش تعیّنات ظهور نماید؛ و ‏‎ ‎‏بدین‌سان فیض اقدس و حجاب اکبر فرمانبرداری کرده و فرمان او را اجرا نمود. ‏

‏‏مصباح                                                                                               ‏‏9‏‏ ‏

‏‏پس بناچار برای این خلیفۀ الهی و حقیقت قدسی ـ که اصل و بنیاد ظهور است ـ  ‏‎ ‎‏چهره‌ای غیبی به سوی هویت غیبی است که با آن چهره هرگز ظهور ندارد؛ و چهره‌ای ‏‎ ‎‏هم به سوی جهان اسماء و صفات دارد که با آن چهره است که در عوالم هستی جلوه ‏‎ ‎‏می‌کند و در آینۀ اسماء و صفات در حضرت واحدیت جمعی ظهور می‌یابد. ‏

‏‏مصباح                                                                                             ‏‏10‏‏ ‏

‏‏اسم «الله» (حضرت اسم اعظم) به حَسَبِ مقامِ تعیّن‌اش که مقامِ گردآوری همۀ اسماء و ‏‎ ‎‏صفات و مرتبۀ ظهور در تمام مظاهر و آیات است، اولین موجودی است که از حضرت ‏‎ ‎‏فیض اقدس و خلیفۀ کبری فیض می‌گیرد. پس تعیّن اول، به دلیلِ حقیقتِ نامتعینش، ‏‎ ‎‏خود همۀ تعیّنات و ظهورات است. و هیچ یک از اسماء و صفات جز با واسطۀ اسمِ ‏‎ ‎‏اعظم، آن هم با ترتیب منظم و هریک به حسب مقام مخصوص خود، به این فیضِ ‏‎ ‎‏اقدس مرتبط نمی‌باشد. ‏

‏‏مصباح                                                                                             ‏‏11‏‏ ‏

‏‏نخستین ظهور از ظهورات اسم اعظم، مقام رحمانیّت و رحیمیّت ذاتی است که این دو ‏‎ ‎‏از اسامی جمال می‌باشند که شامل همۀ اسماء است و به همین دلیل است که رحمتِ ‏

‏‎ ‎
‏‎

‎‏حق بر غضب‌ او پیشی می‌گیرد؛‏‎[14]‎‏ و پس از آنها، اسمهای جلال می‌باشند که متناسب با ‏‎ ‎‏جایگاههای خود ظهور می‌یابند.‏

‏‏مصباح                                                                                             ‏‏12‏‏ ‏

‏‏این جانشینی، جانشینی در ظهور و فیض بخشیدن و تعیّن به اسماء و اتصاف به صفات ‏‎ ‎‏جمال و جلال است؛  چرا که تعیّن‌های صفاتی و اسمایی در بارگاهی که این خلیفه، ‏‎ ‎‏جانشین اوست فانی شده و همۀ اِنیّات در مقام غیبِ او نابود گشته و هیچ یک حکم و ‏‎ ‎‏ظهوری ندارند. ‏

‏‏مصباح                                                                                             ‏‏13‏‏ ‏

‏‏این خلیفۀ الهی در آینه‌های اسمایی نمود می‌یابد و نورش به میزانِ استعداد و پذیرش ‏‎ ‎‏آینه در آن پرتو می‌افکند و در آنها همچون جریان نفس در قوایش جاری می‌گردد؛ و به ‏‎ ‎‏تعینات آنها تعیّن می‌پذیرد (تعیّن حقیقت «لا بشرط» همراه حقیقت مخلوطۀ بشرط ‏‎ ‎‏شیء).‏‎[15]‎

‏‏حقیقت این تحقق و نزول و چگونگی این سریان و نفوذ را، هیچکس جز اولیای ‏‎ ‎‏کامل و عارفان بلند مرتبه (که نفوذ فیض مقدس اطلاقی و گسترش آن را با شهود ‏‎ ‎‏ایمانی و ذوق عرفانی، بر هیاکل ماهیات مشاهده کرده‌اند) نمی‌داند. و برای سالکِ ‏‎ ‎‏عارف، راه ورود به این گونه معارف و تمامی حقایق، شناخت نفس است. پس در ‏

‏‎ ‎
‏‎

‎‏کسبِ این معرفت که شاه کلید و چراغ روشنِ هدایت است بکوش که: هر کس نفس ‏‎ ‎‏خود را بشناسد به یقین پروردگارش را شناخته است.‏‎[16]‎‏ (‏‏مَنْ عَرَفَ نَفْسَه فَقَدَ عَرَفَ رَبّه‏‏) ‏

‏‏مصباح                                                                                             ‏‏14‏‏ ‏

‏‏اولین کثرتی که در عالمِ هستی به وجود آمده، کثرتِ اسمایی و صفاتی در حضرت ‏‎ ‎‏علمی و در مقام واحدیت جمعی است. این کثرت با ظهور خلیفۀ الهی در صورت ‏‎ ‎‏تعیّن‌های اسمایی و پوشیدن لباس کثرات و جامۀ صفات توسط وی صورت پذیرفت. ‏‎ ‎‏این کثرت پایۀ اصلی تمامی کثرتهایی است که در عالم واقع ایجاد شده و نیز ریشۀ ‏‎ ‎‏اساسیِ اختلافِ مراتبِ وجود در هر دو عالم می‌باشد. ‏

‏‏مصباح                                                                                             ‏‏15‏‏ ‏

‏‏هر اسمی، هر چقدر افقش به فیض اقدس نزدیکتر باشد، وحدتش تمام‌تر و جهت ‏‎ ‎‏پنهانش پررنگ‌تر و پایدارتر و جهت کثرت و ظهور در آن کمتر و از افق کثرت دورتر ‏‎ ‎‏است  و به عکس هر اسمی، هر چه از حضرت فیضِ اقدس دورتر و از مقام قربِ آن ‏‎ ‎‏دور مانده‌تر باشد، کثرت در آن آشکارتر و جهاتِ ظهور آن بیشتر است. ‏

‏‏در این جا سالکِ عارف و صاحبِ کشف در می‌یابد که اسم اعظم (که در بر دارندۀ ‏‎ ‎‏تمامی اسماء و صفات است با وجود اینکه بر تمامی کثرتها و همۀ رسوم و تعینات ‏‎ ‎‏اشتمال دارد) نزدیکترین اسم به افقِ وحدت می‌باشد. و البته این شامل بودن، از یک ‏‎ ‎‏جهت از کثرت حقیقی مبرّاست، و حتی می‌توان گفت حقیقت آن با فیض اقدس و مقام ‏‎ ‎‏غیب مشوب‏‎[17]‎‏ متحد است و البته اختلاف آن دو، تنها و تنها به اعتبار است؛ مانند ‏‎ ‎‏اختلاف مشیت و فیض مقدس با تعیّن اول، که در زبان حکما به آن «عقل اوّل» ‏‎ ‎‏می‌گویند. ‏

‏‎ ‎
‏‎

‎‏مصباح                                                                                             ‏‏16‏‏ ‏

‏‏مبادا از این سخن ما که گفتیم مرتبۀ «اسم الله اعظم» که نزدیکترین اسم به عالمِ قدس ‏‎ ‎‏است و به اعتبار شامل بودنش بر تمامی اسماء و صفات اولین مظهر فیض اقدس ‏‎ ‎‏می‌باشد؛ چنین برداشت کنی که دیگر اسماء الهی جامعِ حقایق اسماء نیستند و در گوهر ‏‎ ‎‏ذاتشان ناقصند؟! این پندار کسانی است که به اسامی خداوند کفر ورزیده و راه انکار ‏‎ ‎‏پیموده‌اند؛‏‎[18]‎‏ و به دلیل همین پندار غلط از نورِ هدایت حق محروم مانده‌اند. پس باید ‏‎ ‎‏دانست که ایمان به اسماء خداوند چنین است که معتقد شوی هر یک از اسماء الهی ‏‎ ‎‏جامع همۀ اسماء و مشتمل بر تمامی حقایق است. پس به درستی که همۀ اسماء در ذات ‏‎ ‎‏با خود ذات مقدس حق یکی بوده و همه با هم متحدند؛  و این لازمۀ یکی بودن صفات ‏‎ ‎‏با ذات و یکی بودن صفات با یکدیگر است. ‏

‏‏امّا اینکه می‌گوییم: این اسم جلال است و آن اسم جمال، این «رحیم رحمان» است ‏‎ ‎‏و آن دیگری «قهار جبار»، همه به اعتبار ظهور هر یک در جایگاه خودش می‌باشد که ‏‎ ‎‏اسم مقابلش در آن نهان است؛ بنابراین در اسم «رحیم»، رحمت ظاهر و خشم و غضب ‏‎ ‎‏نهان است و در «جمال»، جمال ظاهر و جلال باطن است و در جلال برعکس، ‏‎ ‎‏جلال ظاهر و جمال باطن و پنهان می‌باشد؛ و به همین ترتیب «اول» در «آخر» ‏‎ ‎‏و «آخر» در «اول» نهان است و اما «اسم الله اعظم» که ربّ اسما و ربّ‌های دیگر است ‏‎ ‎‏در حدّ اعتدال و استقامت است و دارای مقام «برزخیت کبری» است که در آن نه ‏‎ ‎‏جمال بر جلال و نه جلال بر جمال چیرگی دارد، نه ظاهر بر باطن و نه باطن بر ‏‎ ‎‏ظاهر حاکم است، او ظاهر است در عین بطون و باطن است در عین ظهور و اوّل است ‏‎ ‎‏به عین آخر و آخر است به عین اول. دانستنِ این مطلب بابِ گسترده‌ای از معرفت ‏‎ ‎‏است. ‏

‏‎ ‎
‏‎

‎‏مصباح                                                                                             ‏‏17‏‏ ‏

‏‏اینک که خورشید حقیقت از مشرق سر برآورده و چشمۀ حقیقت از سرچشمۀ خود ‏‎ ‎‏جوشیدن گرفت. باید دانست که آوردن الفاظ «تعیّن»، «مشمول بودن»، «محیط بودن» و ‏‎ ‎‏«محاط بودن» تنها به دلیل محدود بودن عبارات و کم بودن اشارات است. و تو برادر ‏‎ ‎‏ایمانی نباید از این تعبیرها معانی عرفی و اصطلاحات رسمی آن را دریابی؛ و باید از ‏‎ ‎‏کفر ورزیدن به اسمای الهی و دور شدن از ساحت قدس حق و مقام انس او بپرهیزی. ‏

‏‏همانا این را بدان که الفاظ و عبارات حجابهای حقایق و معانی هستند و عارف ربّانی ‏‎ ‎‏باید آنها را به کناری افکنده و با نورِ دل حقایق غیبی را دریابد؛ هر چند عمومِ مردم در ‏‎ ‎‏اوّل راه به آن نیازمندند. همچنانکه حواس ظاهر نردبان مبانی عقلی و حقایق کلّی نورانی ‏‎ ‎‏هستند. از صاحبانِ حکمت نقل شده: هر کس یکی از حواس را دارا نباشد، به یقین ‏‎ ‎‏شاخه‌ای از علم را از دست داده است.‏‎[19]‎‏ ‏

‏‏مصباح                                                                                             ‏‏18‏‏ ‏

‏‏ای رهرو راه حق، در آیات اواخر سورۀ حشر با دیدۀ بصیرت بنگر، آنجا که می‌فرماید: ‏

‏‏«‏‏هُوَ الله الَّذی لا إلَه إلّا هُوَ عالِمُ الغَیبِ و الشَّهادَةِ هُوَ الرَّحمنُ الرَّحیمُ. هُوَ الله ‏‎ ‎‏الّذی لا إلهَ إلّا هُوَ المَلِکُ القُدّوسُ السَّلامُ المُؤمِنُ المُهَیمِنُ العزیزُ الجَبَّارُ المُتَکَبِّرُ ‏‎ ‎‏سُبحانَ‌ الله عَمّا یُشرکونَ. هُوَ الله الخالِقُ البارئُ المُصَوِّرُ لَهُ الأَسماءُ الحُسنی یُسَبِّحُ ‏‎ ‎‏لَهُ ما فی‌ السَّمواتِ و الأرضِ و هُوَ العَزیزُ الحَکیمُ‏‎[20]‎‏ ‏‏؛ او خدایی است که جز او ‏‎ ‎‏خدایی نیست. دانای پنهان و آشکار، او رحمان و رحیم است. او خدایی است ‏‎ ‎‏که جز او خدایی نیست، فرمانروای قدوس، سلام، مؤمن، قدرتمند، پیروز، جبّار ‏‎ ‎‏و صاحب بزرگی. خداوند از آنچه به او شرک می‌ورزند پاک و منزه است. ‏‎ ‎‏اوست خدای آفریننده، پدید آورنده صورت دهنده. برای اوست نامهای نیکو. ‏‎ ‎‏آنچه در آسمانها و زمین است تسبیح‌گوی اویند و او عزیز و با حکمت است.» ‏

‏‎ ‎
‏‎

‎‏پس اکنون دریاب که چگونه خداوند متعال در آیاتِ مذکور حکم به اتحادِ حضرت الهی ‏‎ ‎‏با غیب هویت فرموده، به اعتبار فنایِ حضرتِ الهی در ذاتِ حق و استهلاکِ آن در انیّت ‏‎ ‎‏خداوند. ‏

‏‏پس خداوند متعال، به اتّحاد صفات جمالی و جلالی و اتّحادِ اسمای ذاتی و صفاتی ‏‎ ‎‏و افعالی، به ترتیبِ منظم، با ذاتِ احدی حکم فرموده است. ‏

‏‏در این مطالبی که آوردیم اشارات لطیفی است برای کسانی که «گوش فرا دهند و ‏‎ ‎‏شاهد و حاضر باشند.»‏‎[21]‎‏ ‏

‏‏مصباح‏‏                                                                                             ‏‏19‏

‏‏عارفِ کامل، قاضی سعید شریفِ قمی‏‎[22]‎‏ (رضوان الله تعالی) در کتاب «بوارقِ ملکوتیه»  ‏‎ ‎‏می‌فرماید: ‏

‏‏«از مواردِ روشن و واضح نزدِ صاحبان ذوقِ کامل و مشرب آسانتر این است ‏‎ ‎‏که «الله» اسمِ جامع برای تمامی اسماءِ الهی است. نه به این معنا که اسماء دیگر، ‏‎ ‎‏شامل سایر اسماء نیستند؛ چرا که نزد اهل ذوق تردیدی نیست که هر اسمی همۀ ‏‎ ‎‏اسماء الهی را دربر می‌گیرد، و هر اسمی به صفتِ تمامی اسماء وصف می‌شود؛ ‏‎ ‎‏مگر اینکه بگوییم در اینجا مراتبی موردنظر است: مرتبۀ اول، مرتبۀ خدمتگزاران و ‏‎ ‎‏رعایا. مرتبۀ دوم، مرتبۀ اربابِ و رؤسا و سومین مرتبه هم مرتبۀ پادشاه و سلطان. ‏‎ ‎‏پس در این صورت اسم «الله» در مرتبه سوّم است، فلذا به جامعیت اختصاص یافته ‏‎ ‎‏است.»‏‎[23]‎‏ ‏

‏‎ ‎
‏‎

‎‏مصباح‏‏                                                                                             ‏‏20‏‏ ‏

‏‏تعارض و اختلافی میانِ سخنِ ما در «مصباح»های گذشته و بیان عارف بزرگوار (شریف ‏‎ ‎‏قمی) وجود ندارد، نظر ما این است که برخی از اسماء بر برخی دیگر با واسطه یا ‏‎ ‎‏بی‌واسطه حاکم است، (چنانکه قبلاً به آن اشاره شد.) برخی اسماء ربِّ حقایق روحانی، ‏‎ ‎‏برخی ربِّ حقایق ملکوتی و برخی هم ربِّ صورتهای ملکی وجودی هستند. قاضی ‏‎ ‎‏سعید (قدس سره)  نیز به اینکه در اسمای جلال، جمال مستتر است و در اسمای جمال، ‏‎ ‎‏جلال پنهان است، معتقد است؛ و همچنانکه شیخ محیی الدّین‏‎[24]‎‏ آورده، اختصاص به اسم ‏‎ ‎‏خاص در اسمای ذاتی و صفتی و فعلی تنها به اعتبار ظهور است.‏‎[25]‎‏ همانگونه که در ‏‎ ‎‏حدیث نبوی نیز آمده: «‏‏بهشت را ناگواریها دربرگرفته و جهنم با شهوات ‏‎ ‎‏پوشیده شده است.‏‏»‏‎[26]‎‏ و مولای ما امیر مومنان علی(ع) هم اشارۀ لطیف و پنهانی در ‏‎ ‎‏فرمایش خود دارند که می‌فرمایند: «‏‏هیچ  چیز را ندیدم مگر آنکه قبل از آن و بعد از ‏‎ ‎‏آن و همراه آن خدا را دیدم‏‏»‏‎[27]‎‏ بنابراین مظهریت هر چیزی برای اسم اعظم «الله»، با ‏‎ ‎‏اختصاص هر مربوبی به اسمی، جز این نیست که هر اسمی همۀ اسماء و حقایق را ‏‎ ‎‏دربردارد. ‏

‏‏مصباح                                                                                            ‏‏ 21‏

‏‏حال که به یقین و معرفتِ کامل و به دور از شبهه و نادانی دانستی که کثرتی که در ‏‎ ‎‏حضرت «واحدیت» و مرتبۀ «الوهیت» واقع می‌شود، به دلیل تجلّی فیض اقدس در ‏

‏‎ ‎
‏‎

‎‏صورتهای اسماء و صفات و بازتاب نور آن در آینه‌های اسماء و صفات می‌باشد؛ پس ‏‎ ‎‏این را هم بدان که اسماء الهی دارای دو سوی و جهت است: یکی به سوی خودشان و ‏‎ ‎‏تعیّناتشان؛ و از این جهت احکام کثرت و دوگانگی نمود می‌یابد؛ و برای آن لوازمی در ‏‎ ‎‏حضرت علمی است و تأثیراتی در خلق و امر، چنانکه تفصیل آن ـ ان شاءالله ‌ـ خواهد ‏‎ ‎‏آمد. ‏

‏‏و روی دیگر به سوی حضرت «غیبِ مشوب» و مقام فیض اقدس دارد، که این وجه ‏‎ ‎‏در ذات احدیت فانی و در غیبِ هویت مستهلک است. و از این سمت و جهت همه ‏‎ ‎‏فانی بوده و انیّت آنها تحت کبریای احدّیت می‌باشد و در هویت و ماهیتشان هیچ کثرتی ‏‎ ‎‏وجود ندارد. ‏

‏‏مصباح                                                                                             22‏

‏‏حال هرگاه به اخباری از خزائنِ حکمت و معرفت برخورد کردی که صفات را از تمام ‏‎ ‎‏جنبه‌ها از حضرت ذات و واحد نفی می‌کند، مقصود نفی صفات از هویت غیبی احدی ‏‎ ‎‏است که تمامی اسماء و صفات در حضور او مقهور هستند. و هرگاه نسبت صفات را به ‏‎ ‎‏او در قرآن کریم و در احادیث معصومین (علیهم السلام) دیدی، بدان که این نسبت به ‏‎ ‎‏حَسَبِ ظهورِ فیضِ اقدسِ الهی در حضرت واحدیت و مقام جمع الهی است. ‏

‏‏مصباح                                                                                             23‏‏ ‏

‏‏من از عارف بزرگوار و بلندمرتبه‌ای همچون فرد مذکور تعجب می‌کنم که چطور از این ‏‎ ‎‏مقام که جای بحث و نظر عارفان بزرگ است غفلت ورزیده و حکم به نفیِ صفاتِ ‏‎ ‎‏ثبوتی از حق (جلّ شأنه) داده و فرموده که همۀ صفات به معانی سلبی برمی‌گردند و از ‏‎ ‎‏عینیت صفات با ذات دوری گزیده است. ‏

‏‏شگفت‌آورتر حکمِ او به اشتراکِ لفظی بین اسمای الهی و خَلقی و صفاتی است ‏‎ ‎‏که بر حق و خلق هر دو واقع می‌شود. و شگفت‌تر از آن هم راهی است که در ‏‎ ‎‏مطلع اول کتاب «بوارق الملکوتیه» پیموده و گفته است: هر چیزی که به وصف ‏‎ ‎‏درآید دارای صورتی است؛ چرا که در عالم معنا، وصف بزرگترین حد یک ‏‎ ‎‎ ‎
‏‎

‎‏شئ به شمار می‌رود و در عوالم برتر هیچ احاطه‌ای روشن‌تر از احاطۀ صفت ‏‎ ‎‏نیست. و این نکته را دلیل بر وارد شدن این خبر دانسته که: «‏‏خداوند توصیف ‏‎ ‎‏نمی‌شود.‏‏»‏‎[28]‎‏ با اینکه ایشان همچنان که در مصباح‌های قبلی گفته شد معتقد است که هر ‏‎ ‎‏یک از اسماء مشتمل بر جمیع مراتب اسماء است، پس اگر اسماء شامل همۀ حقایق ‏‎ ‎‏باشند، دارای مقام اطلاقند، همانطور که اسم «الله» دارای مقام «اطلاق» است، پس صفات ‏‎ ‎‏هم به دلیل اینکه مبادیِ اسماء هستند دارای مقام اطلاق می‌باشند. ‏

‏‏تصور من این است که ایشان به دلیل آنکه نتوانسته‌اند میان اخبار جمع کنند، به این ‏‎ ‎‏راه رفته و به این وادی گرفتار شده‌اند. ‏

‏‏البته برای این کتاب که به منظور دیگری نگاشته شده جای این قبیل مباحث ‏‎ ‎‏نمی‌باشد و تنها و تنها کافی است که به نقل سخنی از آن جناب در باب عینیت صفات ‏‎ ‎‏با ذات بسنده کنیم که نقل و نقد آن اجتناب‌ناپذیر است. ‏

‏‏مصباح                                                                                             24‏‏ ‏

‏‏عارف بزرگوار، مرحوم قاضی سعید قمی (رضوان الله تعالی) در جلد سوم کتاب ‏‎ ‎‏گرانقدر خود، شرح توحید شیخ صدوق (رض)،‏‎[29]‎‏ در باب اسماء الله و فرقِ بین معانی ‏‎ ‎‏آن و معانی اسماء مخلوقین چنین آورده است: ‏

‏‏ «مقام دوم، در بازگشت این صفات، یعنی صفات ذاتی به سلب نقیصه‌های آن ‏‎ ‎‏می‌باشد. و برای رسیدن به این هدف دو برهان ذکر می‌کنیم: ‏

‏‏برهان اول: قبلاً گفتیم مفاهیمی که نزد ما رایج است، همه اموری وجودی ‏

‏‎ ‎
‏‎

‎‏هستند و نیز این مفاهیم به ساحتِ حضرت احدیت راه ندارند. امّا از میان آن ‏‎ ‎‏مفاهیمی که نزد خداوند است، چنانچه بر معنایی حمل شود که شایسته خداوند ‏‎ ‎‏تعالی است، اموری وجودی بوده و بدون شک آنها صفتند. و صفت هم عبارت از ‏‎ ‎‏چیزی است که شئ  با آن در حالت خاصی است؛ و هر چه شئ با آن در حالت ‏‎ ‎‏خاصی باشد، بناچار غیر از آن شئ است و هر چه غیر از مبدأ اول باشد و امری ‏‎ ‎‏ثبوتی به حساب آید، معلول خداوند می‌باشد.» ‏

‏‏ایشان سپس با بیان تالی فاسدهایی که همه بر همین مقدمات تکیه دارند، برهان را ‏‎ ‎‏به پایان رسانده است، و بعد از آن برهان دیگری آورده که بر پاره‌ای از مقدمات همین ‏‎ ‎‏برهان تکیه دارد و می‌گوید: ‏

‏‏ «آنچه تاکنون گفتیم ذکر برهان‌های عقلی بر دو مطلب مذکور بود، یعنی ‏‎ ‎‏اشتراک لفظی بین صفات خالق و مخلوق و بازگشت صفات ذاتی به سلب نقایص. ‏‎ ‎‏امّا دلایل نقلی فراوانی حتی نزدیک به تواتر در این خصوص وجود دارد.»‏‎[30]‎‏ ‏

‏‏همچنین در مقام اول، یعنی همان مقامِ اثباتِ اشتراکِ لفظی بین صفاتِ خالق و ‏‎ ‎‏مخلوق، برهانی آورده که آن را بهترین برهانها دانسته، و عمده مقدمات این برهان آن ‏‎ ‎‏است که «ذات» به چیزی اطلاق می‌شود که شیئیت شئ به آن شئ است و صفت به ‏‎ ‎‏چیزی گفته می‌شود که شئ به واسطه آن دارای حالتِ خاصی می‌باشد. ‏

‏‏مصباح                                                                                             25‏

‏‏مصباح‌های پیشین، تاریکی از چهرۀ دلت پاک کرد و آنچه را در مورد چگونگی عینیت ‏‎ ‎‏ذات و صفات و اسماء نمی‌دانستی به تو آموخت؛ و دانستی که صفات همچون حالات ‏‎ ‎‏و عوارض نیستند که زاید بر ذات باشند، بلکه صفات عبارت از تجلی ذات است به ‏‎ ‎‏فیض اقدس در حضرت واحدیت و ظهور ذات در پوشش اسمایی و صفاتی، و اینکه ‏‎ ‎‏حقیقت اسماء در باطن ذات خود، همان حقیقت مطلق غیبی است. ‏

‏‏با استناد به این موضوع، اشکال سخن عارف گرانقدر (رض) روشن می‌‌شود، و اینکه ‏‎ ‎‏برهان ایشان به مناقشه‌های لفظی و بحثهای لغوی باز می‌گردد و این از وظایف علمای ‏

‏‎ ‎
‏‎

‎‏علم لغت و اشتقاق است و ربطی به ایشان ندارد و برای او شایسته نیست که وارد این ‏‎ ‎‏نوع مباحث بشود، چرا که این نوع ورود مانع معرفتِ حق و راه وصول به آن است؛ با ‏‎ ‎‏همۀ این حرفها ایشان در دام آنچه از آن می‌گریخته گرفتار آمده است. ‏

‏‏پس باید به او گفته شود: ای شیخِ عارف، که خداوند در بالاترین درجات بهشت قرارت ‏‎ ‎‏دهد، تو همانی که از اشتراک معنوی میان حق و آفریدگان پرهیز نموده و تنزیه را پناهگاه و ‏‎ ‎‏گریزگاه تشبیه قرار می‌دادی. پس چه شد که به این باور رسیدی که صفت در هر جایی که ‏‎ ‎‏تحقق پیدا کند و در هر موجودی از موجودات که پیدا شود عبارت‏‏ است از چیزی که شئ ‏‎ ‎‏با آن دارای حالتی خاص شود؟ آیا تنها به این دلیل که صفت در وجودِ آفریده (و نه ‏‎ ‎‏بطور مطلق)، بلکه صرفاً در عالم ماده و هیولا چنین بوده است؟ و مگر این باور چیزی ‏‎ ‎‏غیر از تشبیه است که روایات صحیح اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام)‏‎[31]‎‏ و ‏‎ ‎‏بلکه قرآن کریم در نفی آن آمده‌اند.‏‎[32]‎‏ و این چیزی بود که شما از آن پرهیز می‌کردید و ‏‎ ‎‏سرانجام به وادی نفی صفاتی افتادید که خداوند در مورد آن فرموده است:‏

‏‏«‏‏وَلله الأَسماءُ الْحُسنی فَادْعُوه بِها وَ ذرُوا الّذین یُلْحِدونَ فی اَسمائه سَیُجزَونَ ‏‎ ‎‏ما کانوُا یَعْملون‏‏؛‏‎[33]‎‏ ‏‏و برای خداوند نام های نیکویی است، پس خدا را به آن نام ها ‏‎ ‎‏بخوانید و کسانی که در نام های خدا انکار می‌ورزند رها کنید که به زودی به ‏‎ ‎‏کیفر اعمالشان خواهند رسید.»‏‏ ‏

‏‏و خداوند تعالی می‌فرماید: ‏

‏‏«‏‏قُلِ ادْعُوا الله اَوِ ادْعوُا الرّحمن اَیّأ ماتَدْعوا فَلَهُ الأسماءُ الْحُسنی‏‏؛‏‎[34]‎‏ ‏‏بگو بخوانید ‏‎ ‎‏خدا را یا بخوانید رحمان را، هر کدام را بخوانید پس برای اوست نامهای نیکو‏‏.‏‏» ‏

‏‏ آیا گمان کردی آنچه حکیمان بزرگ و اولیای بزرگوار در مورد عینیت صفات با ‏‎ ‎‏ذات حق تعالی گفته‌اند، همان است که شما فرموده‌اید؟ و مگر غیر از این است که همۀ ‏

‏‎ ‎
‏‎

‎‏مختلف‌ها در وجود حقیقی به احدیت جمعی‌شان در صلح و سازشند و همۀ کثرتها به ‏‎ ‎‏هویتِ وحدانیِ جمعی و منزّه از هر کثرتی در او جمعند. ‏

‏‏به همین دلیل حکمای الهی در خصوص این موضوع مهمّ که از بلندترین معارف ‏‎ ‎‏الهی است چنین می‌گویند: بسیط الحقیقه با وحدت جمعی الهی، همۀ اشیاء است.‏‎[35]‎‏ ‏

‏‏و عارفان کامل فرموده‌اند: ذاتِ احدی به فیضِ اقدس (یعنی به خلیفه کبرا) در ‏‎ ‎‏حضرت و احدیت تجلی کرده و در پوشش اسماء و صفات ظهور نمود و میان ظاهر و ‏‎ ‎‏مظهر هیچ اختلافی جز به اعتبار نیست. ‏

‏‏به هر حال از آنجا که کتاب حاضر جای بحث پیرامون چنین حقایقی نیست و به ‏‎ ‎‏دلیل دیگری نگاشته شده، لذا به موضوع اصلی باز می‌گردیم. ‏

‏‏مصباح                                                                                             26‏

‏‏ای دوست روحانی ـ خداوند تو را  در راه رضای خویش موفق گرداند و تو را و ما را ‏‎ ‎‏از اصحاب شهود اسما و صفات خود قرار دهد ـ بدان: این خلافت از برترین شئون ‏‎ ‎‏الهی و گرانقدرترین مقامات ربوبی است، دربِ درهای ظهور و وجود و کلید کلیدهای ‏‎ ‎‏غیب و شهود است. و این همان مقام «عندیت» است که در آن «کلیدهای غیب که جز ‏‎ ‎‏او کسی از آن آگاهی ندارد،» قرار دارد.‏‎[36]‎‏ به واسطه آن اسما از بطون و صفات از پنهانی ‏‎ ‎‏و کمون آشکار گردید. و این همان حجاب بزرگی است که هر کوچک و بزرگی پیش ‏‎ ‎‏او فانی و نابود و هر غنی و فقیری در پیشگاه او مستهلک است. و این همان فضای ‏‎ ‎‏بی‌پایان برفراز عرش است که در آنجا نه خلأی است و نه ملأی، همان سبحات وجه‏‎[37]‎‏ ‏‎ ‎‏اوست که اگر حجابهای نورانی و ظلمانی از او برداشته شود تا نهایت دید را می‌سوزاند.‏

‏‏ پس چه بزرگ است شأن او و چه والاست سلطنتش. پاک و منزه است پروردگار ‏‎ ‎‏آسمانهای اسمائی و زمینهای خلقی. ‏

‏‏چه شگفت است که شب‌پره‌ای بخواهد مدح کند خورشیدِ خورشیدهای تابان را و ‏

‏‎ ‎
‏‎

‎‏آفتاب‌پرستی بخواهد توصیف کند نور درخشانِ قاهر را! چه اندازه بیان ناتوان و دل و ‏‎ ‎‏زبان نارساست در این توصیف! «‏‏قُلْ لَوْ کانَ الْبَحْرُ مِداداً لِکَلِماتِ رَبّی لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ اَنْ تَنْفَدَ ‏‎ ‎‏کَلِماتُ رَبّی‏‏؛‏‎[38]‎‏ ‏‏بگو اگر دریا برای نگارش کلمات پروردگارم مرکب شود، دریا پایان پذیرد، پیش ‏‎ ‎‏از آنکه کلمات پروردگارم به پایان رسد‏‏.» ‏

‏‏تا چه رسد به سرآغاز کلمات و سرچشمۀ آیات! به راستی که دریاهای  وجود و ‏‎ ‎‏قلم‌های جهان پنهان و آشکار از وصف حتی جلوه‌ای از جلوه‌های او ناتوانند. برهان او ‏‎ ‎‏استوار و سلطنتش بزرگ و باشکوه است. ‏

‏‏مصباح                                                                                             ‏‏27‏‏ ‏

‏‏این خلافت، همانا روح خلافت محمّدی(ص) و ربّ و ریشه و آغاز آن است. باید ‏‎ ‎‏گفت که بنیادِ خلافت و خلیفه‌گری و جانشینی خلافت، همه از اوست و این خلافت ‏‎ ‎‏به صورت کامل در «اسم الله اعظم» (که ربّ حقیقت مطلق محمدیّه(ص) و ریشۀ حقایق ‏‎ ‎‏کلی الهی است) ظهور یافت؛ بنابراین اسم اعظم «الله» اصل و بنیاد خلافت، و خلافت ‏‎ ‎‏ظهور آن است. بلکه خلافت در «اسم الله اعظم» ظهور می‌یابد؛ چرا که ظاهر و مظهر ‏‎ ‎‏متحدند. همانطور که قرآن کریم اشاره‌ای لطیف به این معنی دارد که می‌فرماید: «‏‏اِنّا ‏‎ ‎‏اَنْزَلناهُ فی لَیْلةِ الْقدر؛‏‎[39]‎‏ ما آن را در شب قدر فرو فرستادیم.» ‏

‏‏استاد بزرگوار و عارف کامل میرزا محمدعلی شاه‌آبادی اصفهانی‏‎[40]‎‏ ـ روزگار پربرکتش ‏‎ ‎‏را خدا مستدام بدارد ـ در اولین جلسه‌ای که به حضورش شرف‌یاب شدم و از ‏

‏
‏‎

‎‏چگونگی وحی الهی در خصوص این آیه پرسیدم فرمود: «هاء» در «اِنّا انزلناه» اشاره به ‏‎ ‎‏حقیقت غیبی نازل شده در بنیۀ محمدیه دارد که همان حقیقتِ لیلةالقدر است. ‏

‏‏مصباح                                                                                             ‏‏28‏

‏‏اکنون که با بیان مصباح‌های گذشته دلت به انوار الهی نورانی گشته، شاید چگونگی ‏‎ ‎‏ارتباط این خلیفۀ کبری را با اسماء حسنی و صفاتِ علیا دریافته باشی.‏

‏‏و همانطور که رابطۀ خلیفه با اسماء، رابطۀ تجلی و ظهور است، ارتباط اسماء هم با ‏‎ ‎‏این خلیفه، رابطۀ فقر و وجود است. چرا که حقیقتِ غیبی مطلق از حیث حقیقتش ‏‎ ‎‏ظهوری ندارد و برای ظهور ناگزیر از آینه‌ای است که تصویرش در آن نمود یابد. پس ‏‎ ‎‏تعینات صفاتی و اسمایی، آینه‌های انعکاسی آن نور عظیم و محلّ ظهور او هستند. ‏

‏‏مصباح                                                                                             ‏‏29‏

‏‏هم چنان که صورتهای انعکاس‌یافته در آینه‌های محسوس (از جهت مستقیم یا دایره‌وار ‏‎ ‎‏بودن) به شکل آینه‌ها درآمده و همرنگ با آنها زرد و سرخ و... شده و برحسب تیرگی و ‏‎ ‎‏روشنی آینه‌ها، صورتها هم متفاوت می‌شوند (هر چند این تفاوت‌ها به واقع در صاحب ‏‎ ‎‏صورت نیست، بلکه متناسب با وضعیت مختلف آینه‌هاست)؛ به همین ترتیب هم ‏‎ ‎‏صورتِ حضرتِ غیبی و هویت عمایی با وجود آن که به نفس ذات خود تعینی ندارد ‏‎ ‎‏(زیرا به ذات خود ظهور نکرده و ظاهر نمی‌شود)، وقتی در آینه‌های اسمایی و صفاتی ‏‎ ‎‏منعکس می‌شود، به تعین آنها متعیّن می‌شود و به رنگ آنها دگرگون می‌شود و به‌ میزان ‏‎ ‎‏شفافیت و صفای آنها متجلی می‌گردد و به حسب استعدادشان در آنها ‏‎ ‎‏ظهور می‌یابد. بنابراین با «رحیم» رحیم است و با «رحمان» رحمان و با «قهار» قهار و ‏‎ ‎‏با «لطیف» لطیف؛ و همین طور با دیگر اسماء جلال و جمال به رنگ و صفت ‏‎ ‎‏آنهاست. ‏

‏‏مصباح                                                                                             ‏‏30‏‏ ‏

‏‏در حالیکه اسماء و صفات الهی در حضرت واحدیت، مظهرِ حقیقت غیبی و خلیفه الهی ‏‎ ‎‏و ظاهر کننده او هستند؛  هر کدام به اندازۀ درجۀ خود، حجابهای نورانی برای حقیقت ‏

‏‎ ‎
‏‎

‎‏آن نیز می‌باشند. پس می‌توان گفت حضرت واحدیت دائماً پرده‌نشین اسماء و صفات ‏‎ ‎‏بوده و در زیر پردۀ آنها پنهان و به شهود آنها آشکار است. با اینکه اختفای ذات نیز ‏‎ ‎‏به وسیلۀ اسماء و در اسماء است؛ به عینِ ظهور اسماء ظاهر می‌گردد، چرا که مطلق، ‏‎ ‎‏باطن مقیّد است و بوسیلۀ آن محجوب گشته است. همانطور که نور حسی، در همان ‏‎ ‎‏حال که ظاهر کنندۀ سطوح است، حقیقت و نفس خودش دیده نمی‌شود، و همچون آینه ‏‎ ‎‏که در عین حال که صورتهای بازتاب‌یافته در آن نمایان می‌شود، خود به وسیلۀ همان ‏‎ ‎‏صورتها پنهان می‌شود، بنابراین صورت داخل آینه با وجود آنکه ظهور آینه است، لکن ‏‎ ‎‏آینه در او نهان است و خود آینه در محل انعکاس صورتها نمایان نمی‌‌باشد. با اینکه ‏‎ ‎‏صورت در واقع همان آینۀ ظاهر شده به آن صورت است. ‏

‏‏بنابراین با آنکه حقیقت غیبی به ظهور اسماء ظاهر و آشکار است، با این حال در آنها ‏‎ ‎‏و به وسیله آنها نهان گشته است؛ همچون پنهانی آینه در صورت. پس اسماء و صفات ‏‎ ‎‏همان حجابهای نورانی هستند که در حدیث آمده: «‏‏إنّ لله سَبْعینَ اَلْفَ حِجابٍ مِنْ نورٍ وَ ‏‎ ‎‏ظلمة‏‏؛‏‎[41]‎‏ ‏‏همانا برای خداوند هفتاد هزار حجاب از نور و تاریکی است‏‏.» ‏

‏‏در این باب اسراری وجود دارد که اجازۀ اظهار آنها نیست. ‏

‏‏مصباح                                                                                             ‏‏31‏‏ ‏

‏‏با تکیه بر مطالبِ مصباح‌های گذشته در خصوص حقیقتِ «عماء» که در حدیث نبوی ‏‎ ‎‏وارد شده، می‌توانی میان عارفان کامل داوری کنی. از پیامبر(ص) پرسیدند: «پروردگار ما ‏‎ ‎‏قبل از اینکه مخلوقات را بیافریند کجا بود؟ حضرت طبق آنچه وارد شده فرمودند: در ‏‎ ‎‏«عماء» بود.»‏‎[42]‎‏ ‏

‏‏سخن عرفا در حقیقت «عماء» مختلف است. برخی گفته‌اند «عماء» همان حضرت ‏‎ ‎‏احدیت است چرا که این مقام مورد معرفت و شناسایی واقع نشده و در پردۀ جلال ‏‎ ‎‏پنهان است. ‏

‏‎ ‎
‏‎

‎‏گروهی گفته‌اند: «عماء» مقام واحدیت و حضرت اسماء و صفات است، زیرا «عماء» به ‏‎ ‎‏معنای ابر نازکی است که میان آسمان و زمین قرار گرفته و بین آن دو واسطه شده است ‏‎ ‎‏و آن حضرت نیز واسطۀ میان آسمان احدیت و زمین کثرت است.‏‎[43]‎‏ ‏

‏‏به نظر ما حقیقت «عماء» همان مقام فیض اقدس و خلیفۀ کبری می‌باشد؛ و این ‏‎ ‎‏همان حقیقتی است که هیچ کس آن را به مقام غیبی‌اش نمی‌شناسد و او واسطۀ میان ‏‎ ‎‏حضرت احدیت غیبی و هویت غیرظاهر با حضرت واحدیت است (که در آن هر چه ‏‎ ‎‏بخواهی کثرت واقع می‌شود.)‏

‏‏ما «عماء» را بر حقیقتِ غیبیه اطلاق نکردیم، زیرا ‏‎]‎‏در حدیث‏‎[‎‏ سؤال پیرامون «رب» ‏‎ ‎‏است و حقیقت غیبیه (چنانکه گذشت) به هیچ وجه توصیف نمی‌گردد. «عماء» را بر ‏‎ ‎‏حضرت «واحدیت» نیز اطلاق نکردیم، چرا که «واحدیت» مقام اعتبار کثرت علمی ‏‎ ‎‏است. ‏

‏‏محقّق قونوی‏‎[44]‎‏ در «مفتاح الغیب» می‌گوید: ‏

‏‏«منظور پیامبر از «عماء»، مقام تنزّل ربانی و ناشی از جود ذاتی رحمانی از غیب ‏‎ ‎‏هویت و حجاب عزت انیّت است. و در این «عماء» مرتبۀ نکاح‏‎[45]‎‏ اول غیبی‏‏ ‏‏ازلی ‏

‏‎ ‎
‏‎

‎‏متعیّن می‌گردد. همان که به کمک توجهات ذاتی ازلی، فاتح و گشایندۀ حضرات ‏‎ ‎‏اسمای الهی است.»‏‎[46]‎‏ ‏

‏‏سخن قونوی گذشته از برخی جهات نقد، می‌تواند تأییدی بر گفتار ما باشد. ‏

‏‏مصباح                                                                                             ‏‏32‏‏ ‏

‏‏آنگاه که ظهور عالم اسماء و صفات به پایان رسید و کثرت اسمائی با ظهور فیض اقدس ‏‎ ‎‏در لباس کثرت اسمایی واقع شد؛ ابواب صور اسماء الهی، حضرت اعیان ثابته را در ‏‎ ‎‏نشئه علمی، و لوازم اسمائی را در حضرت واحدیت گشود. پس هر صفتی به صورتی ‏‎ ‎‏متعیّن گردید و هر اسمی متناسب با ذات خود، از لطف و قهر و جلال و جمال و ‏‎ ‎‏بساطت و ترکیب و اولیت و آخریت، لازمی را اقتضا نمود. ‏

‏‏مصباح                                                                                             ‏‏33‏‏   ‏

‏‏نخستین اسمی که اقتضای این امر را کرد، همان «اسم الله اعظم» ربّ عین ثابت ‏‎ ‎‏محمدی(ص)، حضرت جامع حقایق اسمایی بود، که به صورت عین ثابت ‏‎ ‎‏محمدی(ص)  در نشئه علمی ظهور کرده و ارتباط پدید آمد، و بدین سان ارتباط ظاهر ‏‎ ‎‏و مظهر، روح و قالب و بطون و ظهور برپا گردید. بنابراین عین ثابت انسان کامل ‏‎ ‎‏به عنوان اولین ظهور در نشئه اعیان ثابته و شاه کلید دیگر خزاین الهی و گنجهای نهانی ‏‎ ‎‏ربانی در حضرت الوهیت، به واسطۀ حبّ ذاتی پدید آمد. ‏

‏‏مصباح                                                                                             ‏‏34‏

‏‏همانطور که ظهور ارباب اسماء در حضرت اسمائی بواسطه ربّ انسان کامل ‏‎ ‎‏یعنی اسم الله اعظم است، ظهور دیگر لوازم اسمائی در حضرت اعیان، به واسطۀ ‏‎ ‎‏عین ثابت انسانی است، بنابراین عین ثابت انسان کامل نیز بر همۀ اعیان خلافت داشته ‏‎ ‎‏و بر مراتب آنها نفوذ و در منازل آنها نزول دارد. ظهور اعیان هم به تناسب مقام و ‏

‏‎ ‎
‏‎

‎‏جایگاه هر یک، از جهت محیط یا محاط بودن، اول یا آخر بودن، پیرو ظهور اوست؛ ‏‎ ‎‏همچنان که ارباب معرفت به این موضوع واقف بوده کتابها و تألیفات از شمارش آن ‏‎ ‎‏ناتوانند. ‏

‏‏مصباح                                                                                             ‏‏35‏‏   ‏

‏‏در واقع حضرت «اعیان» همان حضرت «قضای الهی» و «قدر ربوبی» است و هر صاحب ‏‎ ‎‏مقامی در آن به مقام خود اختصاص پیدا کرده و هر استعداد و پذیرشی به واسطۀ وجهۀ ‏‎ ‎‏خاصی که میان فیض اقدس و حضرت اعیان هست، تقدیر و تعیین می‌شود، پس ظهور ‏‎ ‎‏اعیان در حضرت علمی، تقدیر ظهور عینی در نشئه خارجی بوده و ظهور عینی به ‏‎ ‎‏تناسب حصول وقت و شرایط خواهد بود. ‏

‏‏مصباح                                                                                             ‏‏36‏

‏‏حال زمان آن فرا رسیده که با توفیقات الهی، حقیقت حدیثی را که در جامع کافی از ‏‎ ‎‏طریق شیخ المحدثین ثقة الاسلام محمد بن یعقوب کلینی‏‎[47]‎‏ به نقل از ابوبصیر و او هم به ‏‎ ‎‏نقل از امام صادق(ع) در باب «بداء» نقل فرموده بدانی. ‏

‏‏امام می‌فرماید: ‏

‏‏«‏‏اِنَّ لله عِلْمَین: عِلْمٌ مکنونٌ مَخزونٌ لایَعلمه اِلّا هُو، مِنْ ذلکَ یکونُ الْبِداء. وَ ‏‎ ‎‏علمٌ عَلّمه ملائکتَه و رُسُلَه وَ انبیائَه فَنَحنُ نَعْلَمُهُ‏‏؛‏‎[48]‎‏ ‏‏خداوند را دو گونه علم است: ‏‎ ‎‏یکی علم پنهان و پوشیده که جز خود او از آن خبر ندارد که سرآغاز «بداء» از ‏‎ ‎‏همین علم است؛ و دیگر آن علمی که خداوند آن را به فرشتگان و رسولان و ‏‎ ‎‏پیامبران خود آموخته است و ما آن را می‌دانیم‏‏.» ‏

‏‏پس سرآغاز «بداء» همان حضرت اعیان است که جز خداوند کسی به آن علم ندارد ‏

‏‎ ‎
‏‎

‎‏و آگاهی بر «عین ثابت» که برای برخی اولیاء مثل انسان کامل روی می‌دهد، از علم ‏‎ ‎‏ربوبی شمرده می‌شود نه از علم پیامبران و رسولان؛ چنانکه در خصوص علم غیب آمده: ‏‎ ‎‏«‏‏علم غیب را آن پیامبری می‌داند که شایسته است.‏‏»‏‎[49]‎‏ و امام باقر(ع) فرمودند: «‏‏به خدا ‏‎ ‎‏سوگند محمّد(ص) از کسانی است که خداوند او را پسندیده است.‏‏»‏‎[50]‎‏ ‏

‏‏و امّا «بداء» چنانکه نزد حکمای محقق به اثبات رسیده، هر چند به حسب جهان ‏‎ ‎‏عینی و خارجی در ملکوت است، لکن سرآغاز آن حضرت علمیّه است. و آنچه برخی ‏‎ ‎‏محققان از جمله شارحان کافی بیان کرده‌اند که سرآغاز «بداء» نه از سوی خداوند است ‏‎ ‎‏و نه از ناحیۀ خلق اول، بلکه از خلق دوم سرچشمه می‌گیرد‏‎[51]‎‏ (با این گمان که در غیر ‏‎ ‎‏این‌صورت بر عالمِ علی الاطلاق جهل لازم می‌آید) به دلیل تنگی قافیۀ ‏‎]‎‏شارح‏‎[‎‏ است. ‏‎ ‎‏بنابراین باید گفت ظهور «بداء» در خلق دوم  (به معنایی که ایشان ذکر کرده) مانعی ‏‎ ‎‏ندارد امّا سرآغاز و سرچشمۀ «بداء» همان است که گفته شد. ‏

‏‏مصباح                                                                                             ‏‏37‏‏ ‏

‏‏با آنچه از مصباح‌های گذشته برایت روشن شد، سرّی از اسرار «قَدَر» ظاهر می‌گردد. در ‏‎ ‎‏این باب گاه سخنان غیرقابل قبول گفته می‌شود و هر یک به راهی می‌روند که شایسته ‏‎ ‎‏نیست. در حالیکه از اهل بیت عصمت روایاتی خلاف آنچه آنان می‌پندارند روایت شده ‏‎ ‎‏که بافته‌های آنها را رشته می‌کند. در کتاب شیخ صدوق (رض) از اصبغ بن نباته نقل ‏‎ ‎‏شده که امیر مؤمنان(ع) پیرامون «قَدَر» چنین فرموده‌اند: ‏

‏‏ ‏‏ألا، إنَّ القَدَرَ سِرٌّ مِن سِرِّ الله و سِترٌ مِن سِترِالله؛ وَ حِرزٌ مِن حِرزِالله؛ مَرفوعٌ ‏‎ ‎‏فی حِجاب‌ِالله؛ مَطوِیٌّ عَن خَلقِ‌الله؛ مَختُومٌ بِخَاتمِ ‌الله؛ سابِقٌ فی عِلمِ‌ الله؛ وَضَعَ‌ ‏

‏‎ ‎
‏‎

‎‏الله العِبَادَ عَن علمِهِ، وَ رَفَعَهُ فَوقَ شَهاداتِهِم وَ مَبلَغَ عُقُولِهِم؛ لأنَّهم لا یَنالُونَه بِحَقیقَةِ ‏‎ ‎‏الرَبّانیَّةِ، وَ لا بِقُدرَةِ الصَمَدانیَّةِ؛ وَلا بِعَظَمَةِ النُورانیَّةِ، وَ لا بِعِزَّة‍ِ الوَحدانیّةِ؛ لأنَّهُ بَحرٌ ‏‎ ‎‏زاخِرٌ خالِصٌ لله تَعالی؛ عُمقُهُ ما بَینَ السّماءِ وَ الأرضِ؛ عَرضُه ما بَینَ المَشرِقِ وَ ‏‎ ‎‏المَغرِبِ؛ أسوَدُ کَالّلیلِ الدّامِس؛ کَثیرُ الحَیَّاتِ وَ الحِیتانِ؛ یَعلُو مَرّةً وَ یَسفُلُ أُخری؛ ‏‎ ‎‏فی قَعرِهِ شَمسٌ تُضیئ؛ لا یَنبَغی أن یَطَّلِعَ إلَیهَا إلاّ الله الواحدُ الفَردُ؛ فَمَن تَطَلَّعَ ‏‎ ‎‏إلَیها، فَقَد ضادَّ الله، عَزَّوَجَلَّ، فی حُکْمِهِ، ‌وَ نَازَعَهُ فی سُلطانِهِ، وَ کَشَفَ عَن سِترِهِ وَ ‏‎ ‎‏سِرِّه، وَ بَاءَ بِغَضَبٍ مِنَ‌الله، وَ مَأویهُ جَهَنّمُ وَ بِئسَ‌المَصیرُ؛‏‏ ‏‏بدانید و آگاه باشید که ‏‎ ‎‏«قَدَر» سرّی از اسرار خدا و پرده‌ای از پرده‌های وی و پناهگاهی از پناهگاه‌های ‏‎ ‎‏اوست. قَدَر در حجاب خداوندی رفعت یافته و از مخلوقات پنهان شده و بر آن ‏‎ ‎‏مُهر خداوندی زده شده و علم خدا بر آن پیشی گرفته است. علمِ به آن از ‏‎ ‎‏بندگان برداشته شده و آن را برتر از شهود و حد تعقّل ایشان قرار داده است؛ ‏‎ ‎‏چرا که ایشان به حقیقت ربانی و قدرت صمدانی و عظمت نورانی و عزّت ‏‎ ‎‏وحدانی دست نمی‌یابند (و لذا حقیقت آن را چنانکه شایسته است درنمی‌یابند)؛ ‏‎ ‎‏چرا که آن دریای بیکرانی است که مخصوص خداوند متعال است؛ ژرفایش به ‏‎ ‎‏اندازۀ فاصلۀ آسمان و زمین، و پهنایش به اندازۀ فاصلۀ مشرق و مغرب است؛ ‏‎ ‎‏چون شب دیجور سیاه است؛ مار و ماهی‌هایش فراوان؛ گاه بالا می‌رود و گاه ‏‎ ‎‏پایین می‌آید؛ در عمق آن خورشیدی تابناک قرار دارد، جز خداوند یکتا ‏‎ ‎‏هیچکس را شایسته نیست که بر آن آگاهی یابد؛ پس هر که بخواهد بر آن آگاه ‏‎ ‎‏شود، با خدا در فرمان او در افتاده و با او در حکومتش به جدال برخاسته و ‏‎ ‎‏پردۀ حق را دریده و رازش را آشکار نموده است، که در این صورت گرفتار ‏‎ ‎‏خشم الهی شده و جایگاهش دوزخ است که چه بد بازگشتگاهی است.‏‎[52]‎‏ ‏

‏‏حقّا که ولی خدا راست گفت. سوگند به جان دوست که در این حدیثی که از منبع ‏‎ ‎‏علم و معرفت صادر شده، اسراری است که عقل اصحاب عرفان به صد یک آن هم ‏‎ ‎‏نمی‌رسد، تا چه رسد به دیدگاههای کوتاه و ناقص و افکار سست و بی‌پایۀ ما. با این ‏

‏‎ ‎
‏‎

‎‏حال این گفتار شاهد عادلی است بر صحت گفتار ما. این گواهی خود به تنهایی دلیل ‏‎ ‎‏کافی و محکمی است بر آنچه گفتیم و یا خواهیم گفت (ان شاء الله) پس با چشم ‏‎ ‎‏بصیرت از آن عبرت گیر. ‏

‏‏سخن دوست، ما را از هدف و مقصود کتاب بیرون برد و کلام را به درازا کشید.  به ‏‎ ‎‏اصل مطلب باز می‌گردیم.‏

‏‏مصباح                                                                                             ‏‏38‏

‏‏این را بدان که نسبت میان عینِ ثابتِ انسانِ کامل با دیگر اعیان در حضرتِ اعیان، ‏‎ ‎‏همچون نسبت میان اسم اعظم «الله» با دیگر اسماء در حضرت واحدیت از هر دو جهت ‏‎ ‎‏می‌باشد. منظور جهت غیبی است که از آن به «فیض اقدس» تعبیر می‌شود؛ و جهت ‏‎ ‎‏ظهور که از آن به اسم اعظم «الله» و مقام الوهیت و حضرت واحدیت و مقام «جمع» ‏‎ ‎‏تعبیر می‌گردد. ‏

‏‏پس همانطور که این اسم از جهت غیبِ خود در هیچ آینه‌ای ظهور نمی‌یابد و به هیچ ‏‎ ‎‏تعیّنی متعیّن نمی‌شود، و از جهت دیگرش، در همۀ مراتب اسماء ظهور می‌کند و شعاع ‏‎ ‎‏نورش در آینه‌های اسماء منعکس می‌گردد و ظهور اسماء دیگر پیرو ظهور اوست؛ همین ‏‎ ‎‏طور است عین ثابت انسان کامل که از جهت جمعی اجمالی‌اش که به حضرت جمعیّه ‏‎ ‎‏منسوب است، در صورتهای اعیان ظهور نمی‌یابد. چرا که از این جهت غیب است؛ امّا ‏‎ ‎‏از جهت دیگرش در صورتهای اعیان ظاهر گشته، در هر یک به حسب استعداد مقام آن ‏‎ ‎‏و به میزان صفا و کدورت آینه‌اش عیان می‌گردد.‏

‏‏مصباح                                                                                             ‏‏39‏‏ ‏

‏‏قیصری‏‎[53]‎‏ در مقدمات شرح «فصوص الحکم» می‌نویسد:‏

‏‏«ماهیات عبارتند از صورتهای کلی اسماء متعین به تعین اولی در حضرت ‏‎ ‎‏علمی. این صورتها از جانب ذات الهی به سبب حبّ ذاتی و طلب کلیدهای پنهان ‏

‏‎ ‎
‏‎

‎‏(مفاتیح الغیب)، که جز حق به آن علم ندارد، توسط فیض اقدس و تجلی اول (که ‏‎ ‎‏خواهان ظهور و کمال آنهاست) پدیدار می‌گردد. ‏

‏‏فیض الهی به دو قسمِ فیض اقدس و فیض مقدس تقسیم می‌شود. اعیان ثابته و ‏‎ ‎‏استعدادهای اصلی آنها در حضرت علم، به وسیلۀ فیض اقدس حاصل می‌شود و ‏‎ ‎‏عالم اعیان با لوازم و توابع خود در عالم خارج به وسیلۀ فیض مقدس به وجود ‏‎ ‎‏می‌آید. و آن گونه که شیخ محیی‌الدین در سخن خود به آن اشاره کرده: قابلیت ‏‎ ‎‏جز از ناحیۀ فیض اقدس به وجود نمی‌آید.»‏‎[54]‎‏ ‏

‏‏مصباح                                                                                             ‏‏40‏‏ ‏

‏‏در مصباح‌های گذشته دانستی که تجلی اول به فیض اقدس همانا ظهور اسم اعظم «الله» ‏‎ ‎‏در حضرت واحدیت است پیش از آن که از اعیان، نشان و اثری باشد. ‏

‏‏امّا اعیان ثابته با تجلی دوم فیض اقدس حاصل می‌شود، و این تجلی به الوهیت ‏‎ ‎‏در حضرت علمی است. و مفاتیح غیب که غیر او کسی از آن آگاهی ندارد، در این مرتبه ‏‎ ‎‏است، و آن عبارت است از اسماء و صفات که برای حضرت «عندیت»  حاصل می‌شود. ‏

‏‏بنابراین «فیض اقدس»، بدون واسطه در حضرت اعیان تجلی نمی‌کند، بلکه ‏‎ ‎‏به‌واسطۀ اسم‌ «الله» تجلی می‌یابد. هر چند «فیض اقدس» با اسم «الله» متحد است، ‏‎ ‎‏لکن بناچار بایستی جهات آن مورد توجه قرار گیرد، چنانچه بزرگان حکمت ‏‎ ‎‏به درستی گفته‌اند که: «اگر حیثیات و جهات نباشند حکمت باطل خواهد شد.» و ‏‎ ‎‏امّا در خصوص سخن شیخ که می‌گوید: «قابلیت جز از ناحیۀ فیض اقدس ‏‎ ‎‏به وجود نمی‌آید.»‏‎[55]‎‏ به این اعتبار است که همه چیز از اوست؛ نه اینکه اعیان ‏‎ ‎‏به تجلی اول حاصل می‌شوند. هر چند برای کلام شارح (قیصری) نیز وجه درستی ‏‎ ‎‏می‌باشد.‏

‏‏ ‏

‏‎ ‎
‏‎

‎‏مصباح                                                                                             ‏‏41‏‏  ‏

‏‏عین ثابت برای انسان کامل، همانا جانشینی اسم اعظم «الله» در ظهور به مرتبۀ جامعیت ‏‎ ‎‏و ظاهر نمودن صورتهای اسمائی در نشئه علمی است. چرا که امکان ندارد اسم اعظم به ‏‎ ‎‏سبب داشتن جلال و جمال و ظهور و بطون به مقام جمعی‌‌اش، برای عینی از اعیان ‏‎ ‎‏تجلّی نماید. و این عدم امکان به خاطر تنگی، محدودیت و کدورت آینه‌ها از طرفی و ‏‎ ‎‏وسعت و صفای صورت مرئی از جانب دیگر است؛ لذا باید آینه‌ای مناسب صورت ‏‎ ‎‏مرئی باشد تا امکان بازتاب نور مرئی در آن وجود داشته باشد تا در نتیجۀ آن، عالم ‏‎ ‎‏قضای الهی پدیدار گردد. فلذا چنانچه عین ثابت انسانی نبود، هیچیک از اعیان ثابته ‏‎ ‎‏امکان ظهور نمی‌یافت و اگر ظهور نبود، هیچیک از اعیان خارجی آشکار نمی‌شدند و ‏‎ ‎‏دربهای رحمت الهی گشوده نمی‌گردید. پس به وسیلۀ عین ثابت انسانی است که اول ‏‎ ‎‏به آخر و آخر به اول متصل شد، فلذا عین ثابت انسانی با همۀ اعیان به معیّت قیومی ‏‎ ‎‏همراهی و معیّت دارد. ‏

‏‏مصباح                                                                                             ‏‏42‏

‏‏امید که خداوند حافظ تو در دنیا و آخرت باشد، مبادا از متشابهات سخنان عارفان ‏‎ ‎‏سالک و اولیای کامل پیروی کنی و گمان کنی که در حضرت اعیان و اسماء، کثرت و ‏‎ ‎‏تغییر و تمییز (جدائی) و مرآت و مرئی وجود دارد یا در آن چیزی از اشیاء و یا حقیقتی ‏‎ ‎‏از حقایق و یا خبر از عینی از اعیان و یا اثری از اسمی از اسماء می‌باشد؛ آن چنان که در ‏‎ ‎‏ممکن وجود دارد. (خداوند برتر از این نسبت‌هاست) ‏

‏‏پیروی از متشابهات در کلام این بزرگان بدون تحقیق در ژرفای مرام آنها و ‏‎ ‎‏بررسی کامل از حقیقت مقصد آنها (آن هم بدون هدایتگری که تو را رهنمون سازد) ‏‎ ‎‏موجب خروج از طریقۀ توحید (که نور چشم اهل معرفت و اولیاء است) گردیده و ‏‎ ‎‏باعث انکار و الحاد نسبت به اسماء الهی (که کعبۀ دل اهل سلوک و عارفان است) ‏‎ ‎‏می‌گردد. ‏

‏‎ ‎
‏‎

‎‏مصباح                                                                                             ‏‏43‏‏  ‏

‏‏اینک به حکم برادر ایمانی بر من لازم است که به مرام اهل معرفت به اجمال اشاره کنم. ‏‎ ‎‏آگاه باش که ذات الهی (از آن جهت که تمام و برتر از تمام و بسیط و برتر از بساطت ‏‎ ‎‏است) همۀ اشیاء است به وجه بسیط اجمالی و به دور از همۀ کثرتهای خیالی و وهمی ‏‎ ‎‏و عقلی است. پس او همۀ اشیاء است و هیچ یک از آنها نیست. ‏

‏‏و این قاعده‌ای است که در کتابهای اصحابِ حکمت متعالی ثابت و مسلّم گشته و ‏‎ ‎‏در فلسفه الهی مستدل گردیده و نزد اصحابِ قلوب و اربابِ معرفت به ذوق کشف شده ‏‎ ‎‏و با آیات قرآنی استوار و با احادیث اهل بیت مورد تایید قرار گرفته است. ‏

‏‏پس آن گاه که عارفان کامل آن را به ذوق شهود کردند، برای مشاهداتِ خود ‏‎ ‎‏اصطلاحاتی قرار داده و برای یافته‌های خود عباراتی را پرداختند، تا بدین وسیله دل ‏‎ ‎‏علم‌آموزان را به عالم ذکر حکیم جلب نموده و به جهت نهایت رأفت و مهربانی، ‏‎ ‎‏ناآگاهان را آگاه و غافلان در خواب را بیدار کنند؛ وگرنه مشاهدات عرفانی و ذوقیات ‏‎ ‎‏وجدانی به حقیقت، قابل اظهار نبوده و اصطلاحات و الفاظ و عبارات برای جویندگان و ‏‎ ‎‏پویندگان، راهِ درست و برای کاملان، حجاب در حجاب است. ‏

‏‏و امّا تو ای برادر گرامی مبادا به این عارفان و حکیمان (که بسیاری از آنان از ‏‎ ‎‏خالصان و برگزیدگان شیعیان علی(ع) و فرزندان معصوم او (علیهم السلام)  و رهروان ‏‎ ‎‏راه آنان و معتصمین به ولایت آنان هستند) گمان بد ببری، و مبادا دربارۀ آنان سخنان ‏‎ ‎‏ناروا بگویی و یا به گمان‌های بدی که گفته شده توجه و اعتنا کنی که در این صورت به ‏‎ ‎‏بد ورطه‌ای گرفتار گشته‌ای. باید بدانی که نمی‌توان به حقیقتِ مقصود آنها به مجرّدِ ‏‎ ‎‏مطالعه کتابهای آنان (بدون رجوع به اهل فن و آگاه به اصطلاحات) پی‌برد، چرا که برای ‏‎ ‎‏هر گروهی زبانی و برای هر طریقتی بیان و کلام ویژه‌ای است. ‏

‏‏حال اگر ترس از زیاده‌گویی و بیرون رفتن از هدفِ اصلی کتاب نبود، با نقل سخنان ‏‎ ‎‏آنان ادعایم را ثابت می‌کردم تا برای تو یقین حاصل شود. لکن طولانی کردن مطلب ‏‎ ‎‏خروج از هدفِ کتاب است، بنابراین به مقصد اصلی باز می‌گردیم. ‏

‏‎ ‎
‏‎

‎‏مصباح                                                                                             ‏‏44‏

‏‏این خلافتی که درباره جایگاه و ارزش و منزلتش مطالبی را شنیدی، همان حقیقت ‏‎ ‎‏«ولایت» است؛ چرا که ولایت، همان نزدیکی، محبوبیت، تصرّف، ربوبیّت و یا نیابت و ‏‎ ‎‏جانشینی است و اینها همه حق این حقیقت بوده و مراتب دیگر سایۀ آنند و این ‏‎ ‎‏خلافت، ربّ ولایت علویه‌ای است که با حقیقت خلافت محمّدی(ص) در دو جهانِ امر ‏‎ ‎‏و خلق وحدت دارد؛ چنانکه بیان آن ـ ان شاء الله ـ خواهد آمد. ‏

‏‏مصباح                                                                                             ‏‏45‏‏ ‏

‏‏حقیقتِ خلافت و ولایت با توجه به جایگاه غیبی‌شان (که به تعینی متعین نمی‌شوند و ‏‎ ‎‏به وصفی متصف نمی‌گردند و در هیچ آینه‌ای ظاهر نمی‌شوند) به هیچ وجه هیئت ‏‎ ‎‏روحانی ندارند؛ لکن با توجه به جایگاه ظهورشان در صورتهای اسماء و صفات؛ و با ‏‎ ‎‏توجه به انعکاس نورشان در آینۀ تعیّنات به شکل کره‌هایی هستند که بعضی بر بعض ‏‎ ‎‏دیگر احاطه دارند. ‏

‏‏و امّا حقیقت در کره‌های الهی و روحانی برعکس کره‌های حسی است: چرا که ‏‎ ‎‏کراتِ حسی بر مرکز خود احاطه دارند، در حالیکه در کره‌های الهی و روحانی، این ‏‎ ‎‏مرکز است که بر آنها احاطه دارد؛ بلکه می‌توان گفت در این کره‌ها محیط به اعتباری ‏‎ ‎‏عین مرکز است. تفاوت کره‌های الهی و روحانی در این است که کرۀ الهی صمدیت ‏‎ ‎‏(توپری) دارد و کرۀ روحانی به اجوف امکانی (خالی بودن امکانی)، توخالی است. امّا با ‏‎ ‎‏وجود صمدیت کرات الهی، احاطۀ آنها به کره‌های محاط الهی و کره‌های نازل روحانی، ‏‎ ‎‏کاملترین احاطه است. ‏

‏‏مصباح                                                                                             ‏‏46‏‏ ‏

‏‏مبادا تصور کنی که احاطه در آن کره‌ها، همچون احاطه در کره‌های حسی است که ‏‎ ‎‏بعضی داخل بعض دیگر باشند و سطح برخی بر برخی دیگر در تماس است، چرا که ‏‎ ‎‏این تصوری غلط و باطل است. خود را از این محدوده (حس) آزاد کرده و توهّم حسی ‏‎ ‎‏را رها کن و به سوی عالم روحانی پرواز کن و نفس خود را از این تنگنایی که ساکنان ‏

‏‎ ‎
‏‎

‎‏آن فانی و اهل آن ستمگرند رهایی بخش: ‏

‏‎ ‎‏مصباح                                                                                             ‏‏47‏

‏‏در سخن معلمِ حکمت، حکیم ارسطاطالیس‏‎[57]‎‏ آمده که حقیقت‌های بسیط به هیئت ‏‎ ‎‏(شکل) دایرۀ حقیقی است، عارف بزرگوار، قاضی سعید قمی (ره) در «بوارق الملکوتیه» ‏‎ ‎‏نیز در این باره چنین استدلال کرده است:‏

‏‏ «حقایق بسیط (چه عقلی و چه غیر عقلی)  به حسب ذات خود، و به اندازۀ ‏‎ ‎‏وسعت و تنگی درجۀ آنها، اقتضای هیئت دایرۀ حقیقی را دارند، و هر کدام بر طبق ‏‎ ‎‏اقتضای خود عمل می‌کنند. و این مسئله به خاطر آن است که نسبت آنها به پایین‌تر ‏‎ ‎‏از خود (که تحت احاطه و در محدودۀ آنهاست) از جهتی به جهت دیگر تفاوت ‏‎ ‎‏نمی‌کند. در حالی که اگر غیر مدوّر بود، نسبتها مختلف می‌شد. و این خلاف ‏‎ ‎‏فرض است و ممکن نیست.»‏‎[58]‎‏ ‏

‏‏این نردبانی است برای درک و فهمِ حقایقِ اسمای الهی. هر چند فرق بین آن دو ‏‎ ‎‏(حقایق عقلی و اسمای الهی) چنانکه گفتیم ثابت است.‏

‏‏آنچه اشاره شد لمحه‌ای برای اهل راز بود و مبادا که این سرّ را نزد بیگانگان افشا ‏‎ ‎‏کنی. ‏

‏‏مصباح                                                                                             ‏‏48‏

‏‏نبوت حقیقی مطلق در واقع ظهور آن چیزی است که در غیب الغیوب است در ‏‎ ‎‏حضرت واحدیت، به حسب استعدادهای مظاهر و براساس تعلیم حقیقی و انباء ذاتی. ‏‎ ‎‏بنابراین، نبوت جایگاه ظهور خلافت و ولایت است و این دو مقام، باطن‌های آن ‏‎ ‎‏(نبوت) هستند. ‏

‏‎ ‎
‏‎

‎‏مصباح                                                                                             ‏‏49‏‏ ‏

‏‏همانا مراتب «انباء و تعلیم» بر حسبِ مراتبِ وجود و بر حسبِ مقام‌های غیب و شهود ‏‎ ‎‏مختلف است؛ چرا که هر گروهی زبان خاصی دارند: «‏‏وَ ما اُرْسِلَ رَسُولٌ اِلّا بِلسانِ قَوْمِه‏‏؛‏‎[59]‎‏ ‏‎ ‎‏هیچ رسولی فرستاده نشد مگر به زبان قومش.» بنابراین برای «خبر دادن» و «تعلیم» ‏‎ ‎‏مراتب گوناگونی است که حقیقت انباء و تعلیم جامع آن مراتب است. ‏

‏‏و امّا مرتبه‌ای از آن دو، آن است که برای اهل زندان طبیعت و صاحبان قبرهای ‏‎ ‎‏تاریک در عالم طبیعت واقع شده است. ‏

‏‏مرتبۀ دیگر آن است که برای اهل «سرّ» اعمّ از روحانیون و ملائکه مقرّب واقع شده ‏‎ ‎‏(که به امید خدا در آینده درباره‌اش سخن خواهیم گفت) و در روایت آمده که: «‏‏سَبَّحنا، ‏‎ ‎‏فَسَبَّحتِ الْملائکة؛ هَلَلّنا، فَهَلّلَتِ الْملائکة؛‏‏ ‏‏ما تسبیح گفتیم و به دنبال ما ملائکه تسبیح گفتند، ما ‏‎ ‎‏تهلیل گفتیم و به دنبال ما ملائکه تهلیل گفتند.»‏‏ تا آخر روایت که به امید خدا در ‏‎ ‎‏مشکات دوم خواهد آمد.‏‎[60]‎‏ تعلیم پدرمان آدم علیه السلام در این مرتبه است. مرتبۀ بعدی ‏‎ ‎‏از انباء و تعلیم آن است که از ناحیۀ اسم اعظم (که رب انسان کامل است) برای ‏‎ ‎‏حقیقت اطلاقیه واقع شد. و مرتبۀ دیگر آن است که از حضرت عین ثابت محمدی(ص) ‏‎ ‎‏برای اعیان ثابته رخ داد و مرتبۀ عالی‌تر آن که برای حضرت اسماء در مقام واحدیت و ‏‎ ‎‏نشئه علمیۀ جمعیّه از حضرت اسم اعظم «الله» به مقام ظهورش واقع شد؛ و بالاتر از ‏‎ ‎‏این مرتبه دیگر نه خبری است و نه ظهوری، بلکه هر چه هست همه بطون است و ‏‎ ‎‏کمون.‏

‏‏مصباح                                                                                             ‏‏50‏‏ ‏

‏‏آیا از اشاره‌های مکرر اولیاء علیهم السلام و سخنان عرفا (رض) این کلام را دریافته‌ای ‏‎ ‎‏که الفاظ برای روح معانی و حقیقت آن وضع شده‌اند؟ و آیا در این موضوع ‏‎ ‎‏اندیشیده‌ای؟ باور کنید که اندیشه در این موضوع به واقع مصداق این کلام معصوم(ع) ‏

‏‎ ‎
‏‎

‎‏است که می‌فرماید: «‏‏یک ساعت تفکر از هفتاد سال عبادت برتر است‏‏.»‏‎[61]‎‏ چرا که چنین ‏‎ ‎‏تفکری شاه‌کلید معرفت و بنیادی‌ترین اصل فهم اسرار قرآنی است، و ثمرۀ این اندیشه، ‏‎ ‎‏کشف حقیقت انباء و تعلیم در نشئه‌ها و عالم‌های مختلف است، زیرا تعالیم و خبردادن‌ها در ‏‎ ‎‏عالم روحانیات و عالم اسماء و صفات متفاوت از آن چیزی است که برای ما گرفتاران در قید ‏‎ ‎‏و بندها و جهنمیان عالم طبیعت و مستور ماندگان از اسرار وجود است.‏‏ ‏

‏‏پس تو ای نویسندۀ غیر مجاهد و رانده شده و گرفتار لعن، نفس خود را از این ‏‎ ‎‏زندان تاریک خارج کن و خود را از این گور خوفناک نجات بخش و بگو: «خداوندا، ‏‎ ‎‏ای که مردگان را از گورها برون می‌آوری و ای برپا کنندۀ روز قیامت، دلهای ما را از ‏‎ ‎‏این تنگناهای کهنه خارج کن و ما را از این شهر تاریک، هجرت بخش تا انوار معرفت ‏‎ ‎‏تو را مشاهده کنیم و قلبهای ما اخبار پیامبرت را در نشئه قلبی خود بشنوند؛ تا بهرۀ ما از ‏‎ ‎‏نبوت او تنها حفظ خونها و اموال ما، آن هم تنها با جاری شدن کلمه بر زبان نباشد؛ و ‏‎ ‎‏نیز بهرۀ ما از احکام نبوت، تنها اجزای فقهی‏‎[62]‎‏ و موافقت ظاهری نبوده و از کتاب او تنها ‏‎ ‎‏قرائت نیکو و یادگیری تجوید مقصود ما نباشد. مبادا از آن گروه باشیم که خداوند ‏‎ ‎‏درباره‌شان فرموده: «‏‏وَعَلی سَمْعِهم وَ أبْصارِهمْ غِشاوَة؛‏‎[63]‎‏ ‏‏بر گوش و چشمهایشان پرده است».‏‏  و ‏‎ ‎‏یا فرموده: «‏‏فی قُلوبِهم مَرَضٌ؛‏‎[64]‎‏ ‏‏در قلبهایشان بیماری است‏‏» و نیز فرموده: ‏

‏‏«‏‏و اِنَّ مِنْهم لَفَریقاً یَلْووُنَ اَلْسِنتهم بِالْکتاب...؛‏‎[65]‎‏ ‏‏از آنان گروهی هستند که زبانهایشان را به ‏‎ ‎‏قرائت کتاب می‌گردانند...‏‏» ‏

‏‏مصباح                                                                                             ‏‏51‏‏ ‏

‏‏آیا کتاب نفس خود را مرور کرده‌ای؟ آیا در این آیۀ بزرگ که خداوند آنرا نردبان ‏‎ ‎‏معرفت خویش و معرفت اسماء و صفاتش قرار داده، تدبر کرده‌ای؟ پس بنگر، از اخبار ‏

‏‎ ‎
‏‎

‎‏حقیقتِ غیبی خود در عقل بسیط با حضور بسیط اجمالی چه می‌بینی؟ در عقل تفصیلی ‏‎ ‎‏خود با حضور تفصیلی، و در ملکوت نفس خود به تجلّی مثالی و ملکوتی چه می‌یابی؟ ‏‎ ‎‏آنگاه امر الهی توسط ملائکه زمینی به عالمِ مُلک فرود می‌آید. و شاید بهتر است بگویی: ‏‎ ‎‏جبروت تو در ملکوت و ملکوت تو در مُلک ظهور یافته، پس آنگاه به صورت صوت و ‏‎ ‎‏لفظ در جهانِ ظاهر مُلکی، آشکار می‌گردد. آیا اخبار و اظهار در آن نشئه‌ها و مرحله‌ها و ‏‎ ‎‏این عالم‌ها و منزلگاه‌ها به روش واحد و طریق یکسان است؟ ‏

‏‏مصباح                                                                                             ‏‏52‏

‏‏پس از مرور و تدبّر در کتابِ نفس خود، متوجّه نوع نگاه اهل عرفان و جایگاهِ اهل ‏‎ ‎‏ایمان در باب شناختِ حقیقت «اِنباء» در عالمِ اسماء باش که بحثِ اکنون ما در ‏‎ ‎‏خصوص آن است. ‏

‏‏بدان که «انباء» در آن حضرت، همانا آشکار نمودنِ حقایق پوشیده در هویت غیبی ‏‎ ‎‏در آینه‌های صیقلی و مستعد برای نمایاندن آن صورت غیبی است تا وجه غیبی ‏‎ ‎‏به حسب استعدادی که از حضرت غیب توسط این فیض اقدس نازل گردیده در آن ‏‎ ‎‏انعکاس یابد. ‏

‏‏پس اسم الله اعظم، (یعنی مقام ظهورِ حضرتِ فیضِ اقدس و خلیفۀ کبرا و ولیِّ ‏‎ ‎‏مطلق)، همان نبیّ مطلق است که با اسماء و صفات، به مقام تکلم ذاتی خود، در ‏‎ ‎‏حضرت واحدیت تکلّم نموده (هر چند نام نبی بر او اطلاق نشده باشد) و بر خداوند ‏‎ ‎‏متعال نامی جز آنچه از زبان شریعت وارد شده اطلاق نمی‌شود، زیرا اسماء خداوند ‏‎ ‎‏متعال توقیفی است. ‏

‏‏مصباح                                                                                             ‏‏53‏

‏‏هر یک از اسمای الهی در حضرتِ واحدیت، اقتضای کمال ذاتی پنهان در خود و ‏‎ ‎‏مسمایش را به طور مطلق دارند؛ حتی اگر اقتضاهای سایر اسماء تحت ظهور آن اسم در ‏‎ ‎‏حجاب بماند. بنابراین جمال، اقتضای ظهورِ جمالِ مطلق را دارد، در عین حال که حکم ‏‎ ‎‏بر جلال و اختفای آن در جمال می‌شود، و جلال اقتضای پنهان بودنِ جمال تحت سلطه ‏

‏‎ ‎
‏‎

‎‏و غلبۀ جلال را دارد؛ و همین طور است دیگر اسماء الهی و حکم الهی اقتضای عدل ‏‎ ‎‏میان آن دو را دارد و ظهور هر یک، بر حسب اقتضای اسم «عدل» است، بنابراین اسم ‏‎ ‎‏«الله» اعظم که به طور مطلق حاکم بر تمامی اسماء است بر دو اسمِ حاکم و عادل تجلّی ‏‎ ‎‏نمود و به عدل بین اسماء حکم کرد. پس امر الهی به عدالت انجام پذیرفت و سنت ‏‎ ‎‏خداوندی که غیر قابل تغییر و تبدیل است جاری شده و امر به پایان رسید و قضا انجام ‏‎ ‎‏شد و امضا گردید و این همان فرمان عدل است. و این است مفهوم ستیز و جدال در ‏‎ ‎‏ملأ اعلی که در زبان برخی عارفان جاری است و ذکر آن به یاری خدا در جای خود ‏‎ ‎‏خواهد آمد. ‏

‏‏مصباح                                                                                             ‏‏54‏

‏‏اکنون بر تو واضح شد که شأنِ پیامبر(ص) در هر یک از نشئه‌ها و عوالم، حفظ حدود ‏‎ ‎‏الهی و بازداشتن خروج از حد اعتدال و ممانعت از مقتضای طبیعت است. مراد اطلاق ‏‎ ‎‏طبیعت است نه منع مطلق از آن، چرا که ممانعت مطلق، کاری غیر حکیمانه و نوعی ‏‎ ‎‏حرکت قسری در طبیعت و امری خلافِ عدالت می‌باشد؛ که این (ممانعت) خلاف نظام ‏‎ ‎‏اتمّ آفرینش و سنت جاری در آن است.‏

‏‏پس پیامبر(ص) به دو اسم «حَکَم و عدل» ظهور می‌نماید تا مانع اطلاق طبیعت شده ‏‎ ‎‏و به عدالت در موضوعات دعوت نماید. و جانشینِ او مظهرِ او، و مظهر صفاتِ اوست. ‏‎ ‎‏و این است یکی از معانی سخن امام(ع) در کتاب ‏‏کافی‏‎[66]‎‏ و ‏‏توحید‏‏ صدوق‏‎[67]‎‏ که در ‏‎ ‎‏حدیثی فرموده‌اند: «‏‏وَ اَوْلِی الْامر بِالْمعروف وَالْعَدل وَالْاحسان.‏‏» یعنی صاحبان امر را به ‏‎ ‎‏معروف و عدل و احسان بشناس. (و در ‏‏کافی‏‏ آمده «بالامر بالمعروف» یعنی با امر به ‏‎ ‎‏معروف بشناس.) ‏

‏‏امّا اینجا جایگاه طرح معنای حدیث نیست، در عین حال کلام مشایخ عظام در این ‏‎ ‎‏زمینه به حد کمال رسیده است.‏‎[68]‎‏ در این موضوع جای تحقیق لطیف و زیبایی است که ‏

‏‎ ‎
‏‎

‎‏شاید برخی از آنها را از مصابیح نوری گذشته دریافته باشی. ‏

‏‏مصباح                                                                                             ‏‏55‏‏ ‏

‏‏کمال الدین عبدالرزّاق کاشانی‏‎[69]‎‏ در مقدمات شرح خود بر قصیدۀ «ابن فارض» چنین ‏‎ ‎‏می‌گوید: ‏

‏‏«‏‏نبوّت به معنی خبر دادن است و «نبی» کسی است که از ذات و صفات و اسماء و ‏‎ ‎‏احکام و مقاصد خداوند خبر می‌دهد. و خبر دادنِ حقیقیِ ذاتیِ اوّلی تنها مخصوص روحِ ‏‎ ‎‏اعظمی است که خداوند متعال در آغاز او را بر نفوس کلیه و سپس بر نفوسِ جزئیه ‏‎ ‎‏مبعوث گردانید؛ تا آنان را با زبان عقلی خود از ذات احدیت و صفات ازلی و اسمای الهی ‏‎ ‎‏و احکام قدیمه و مقاصد حسی خبردار نماید‏‏.»‏‎[70]‎‏ ‏

‏‏مصباح                                                                                             ‏‏56‏

‏‏این نهایت مطلبی بود که آنها از حقیقتِ نبوت، بلکه خلافت و ولایت دریافته‌اند، ‏‎ ‎‏چنانچه این موضوع از مراجعه به کتابهای آنان و دقت در مطالبشان روشن می‌شود. ‏

‏‏حال که تو به حمد و توفیق الهی و پس از روشن شدن قلبت به مصابیح نوری، و ‏‎ ‎‏نورانی گشتن درونت با حقایق ایمانی، حقیقتِ خلافت و ولایت در عمق قلبت متجلی ‏‎ ‎‏گشت و با غشوۀ غیبی روحانی مدهوش شده و به حیات سرمدی ابدی پیوستی؛ جا ‏‎ ‎‏دارد که به این عارف جلیل و امثال او بگویی: «ای رهرو راه معرفت، این نبوّتی که تو ‏‎ ‎‏با صفات حقیقی ذاتی اوّلی از آن یاد نمودی سایۀ نبوتی است که در حضرت اعیان واقع ‏‎ ‎‏شده، که آن هم خود سایۀ نبوت حقّۀ حقیقیه است که در حضرت واحدیت (یعنی ‏‎ ‎‏حضرت اسم الله اعظم) بر اسماء در نشئه واحدیت مبعوث گردیده و از حضرت ‏

‏‎ ‎
‏‎

‎‏احدیت غیبیه با زبان الهی خود، و با تکلم ذاتی خبر داده، و نبوت پیامبر ما (ص) ‏‎ ‎‏به حسب باطن مظهر آن و در نشئه ظاهر، مظهر بطون نبوتش می‌باشد. که بیان آن به امید ‏‎ ‎‏خدا خواهد آمد.» ‏

‏‏و امّا در خصوص این سخن که: «تا آنان را به زبان عقلی خود از ذات احدی خبر ‏‎ ‎‏دهد...» (تا آخر مطلب) منظور از آن را به صورت اختصار می‌توان با تحقیقی که قبلاً در ‏‎ ‎‏پردۀ رمز به آن اشاره داشتیم تطبیق داد و آن عبارت است از ارتباط غیب هویت با هر ‏‎ ‎‏چیز به وجهه خاص و بدون واسطه. ‏

‏‏بهتر است مطلب را در پردۀ حجاب رها کنیم که ترک سخن پیرامون آن شایسته‌تر ‏‎ ‎‏است. و اینک با توفیقات الهی بحث را به گونه‌ای دیگر آغاز می‌کنیم.‏

‏‎ ‎

‎