نکتةٌ

‏‏تحدید جنود عقل و جهل را به این عدد خاصّ، از قبیل تحدید به کلیّات و‏‎ ‎‏مهمّات است، نه آن که جنود آنها به طریق بسط و تفصیل، عبارت از همین هفتاد‏‎ ‎
‏‎

‎‏و پنج جند باشد و لهذا در مقام تفصیل و تعدید، بیشتر از هفتاد و پنج تعدید شده‏‎ ‎‏است؛ گرچه می توان بعض از جنود را به بعض دیگر برگرداند تا عدد به هفتاد و‏‎ ‎‏پنج برگردد ولی از ملاحظۀ آنچه گفته شد، محتاج به این تکلُّف و زحمت نیست؛‏‎ ‎‏مثلاً خیر ـ که وزیر عقل است ـ و شرّ ـ که وزیر جهل است ـ از اُمّهات فضایل و‏‎ ‎‏رذایل هستند که جمیع آنها برگشت به این دو کنند، مع ذلک در حدیث شریف،‏‎ ‎‏از جنود شمرده شده در مقابل سایر جنود، و همین طور عدل و جور را، که از‏‎ ‎‏جنود شمرده اند، از اُمّهات هستند که بسیاری از جنود در تحت آن دو ملکه‏‎ ‎‏هستند. و بسیاری از جنود نیز شمرده نشده.‏

‏‏و نکتۀ اصلی آن، آن است که لسان انبیاء و اولیاء بلکه لسان ‏‏قرآن‏‏ شریف نیز،‏‎ ‎‏چون سایر مصنّفان و مولّفان نیست که در صددِ فحص و تفتیش و بحث و جدال‏‎ ‎‏در اطراف مفهومات کلیه و در مقام تشقیقات و حصر و تعدید باشند، که خود‏‎ ‎‏این امور از حجب غلیظه سیر الی اللّه است و «باز دارد پیاده را ز سبیل».‏‎[1]‎

‏‏لهذا ‏‏قرآن‏‏ شریف، با آن که جامع همۀ معارف و حقایق اسماء و صفات است‏‎ ‎‏و هیچ کتابی آسمانی و غیر آن، مثل آن، مُعرِّفیِ ذات و صفات حق تعالی را‏‎ ‎‏ننموده، و همین طور جامع اخلاق و دعوت به مبدا و معاد و زهد و ترک دنیا و‏‎ ‎‏رفض طبیعت و سبک بار شدن از عالم ماده و رهسپار شدن به سر منزل حقیقت‏‎ ‎‏است، به طوری که مثل آن متصور نیست؛ مع ذلک چون سایر کتب مصنَّفه‏‎ ‎‏مشتمل نشده بر ابوابی و فصولی و مقدّمه و خاتمه و این از قدرت کامله منشئ آن‏‎ ‎‏است که محتاج به این وسایل و وسایط در القاء غرض خود نبوده.‏

‏
‏‎

‎‏و از این جهت می بینیم که گاهی با نصف سطر، برهانی را که حکماء با‏‎ ‎‏چندین مقدمات باید بیان کنند، به صورت غیر شبیه به برهان می فرماید:‏

‏‏مثل قوله تعالی: ‏‏«‏‏لَو کانَ فِیهِما آلِهَةٌ الاَّ الله لَفَسَدَتا‏‏»‏‎[2]‎‏ و قوله: ‏‏«‏‏لَذَهَبَ‏‎ ‎‏کُلُّ الهٍ بِما خَلَقَ وَ لَعَلاَ بَعضُهُم عَلی بَعضٍ‏‏»‏‎[3]‎‏، که برهان دقیق، بر توحید‏‎ ‎‏است، و هر یک از این دو محتاج به چندین صفحه بیان است که پیش اهلش‏‎ ‎‏واضح است و غیر اهلش را نیز حق تصرف در آن نیست؛ گر چه چون کلام جامع‏‎ ‎‏است، به اندازۀ فهمش هر کسی از آن ادراکی می کند.‏

‏‏و مثل قوله تعالی: ‏‏«‏‏الا یَعلَمُ مَن خَلَقَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الخَبِیر‏‏»‏‎[4]‎‏ و قوله:‏‎ ‎‏«‏‏وَ هُوَ مَعَکُم اینَ ما کُنتُم‏‏»‏‎[5]‎‏ و قوله: ‏‏«‏‏فَاینَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجهُ الله‏‏»‏‎[6]‎‏ و قوله:‏‎ ‎‏«‏‏وَ هُوَ الَّذِی فِی السَّمَاءِ الهٌ وَ فِی الارضِ الهٌ‏‏»‏‎[7]‎‏ و قوله: ‏‏«‏‏هُوَ الاوَّلُ وَ الاخِرُ‏‎ ‎‏وَ الظّاهِرُ وَ الباطِنُ‏‏»‏‎[8]‎‏، که هر یک اشاره به علومِ عالیه حکمتِ ما قبل الطبیعه‏‎ ‎‏است به وجهِ عرفانی، و هر کس مراجعه به احادیث شریفه اهل بیت عصمت و‏‎ ‎‏طهارت کند، خصوصاً کتاب ‏‏«اصول کافی»‏‏ شریف و ‏‏«توحید»‏‏ شیخ ‏‏«صدوق»‏‎[9]‎‏ و‏‎ ‎
‏‎

‎‏همین طور کتاب ‏‏«نهج البلاغه»‏‎[10]‎‏ و ادعیۀ ماثوره از آن بزرگواران خصوصاً‏‎ ‎‏«صحیفۀ سجّادیه»‏‎[11]‎‏ از روی تدبّر و تفکر، خواهد دانست که مشحون از علوم‏‎ ‎‏الهیه و معارف ربّانیه و اسماء و صفات و شوون حضرت حق ـ جلّ و علا ـ‏‎ ‎‏هستند، بی حجاب اصطلاحات و قیود مفهومات، که هر یک حجاب روی جانان‏‎ ‎‏است.‏

‏‏قوله: ‏‏«فَلَمّا رَای الجَهلُ ما اکرَمَ الله بِهِ العَقلَ وَ ما اعطاهُ، اضمَرَ لَهُ‏‎ ‎‏العِدَاوَةَ».‏

‏‏اگر مراد از جهل، حقیقت ابلیسیّه در عالم امر باشد، رویت او جنود عقلیه را‏‎ ‎‏ـ که متّحد با عقل و مندمج در آن است، و رویت آنها بی رویت جمال عقل نشود،‏‎ ‎‏و آن به طور احاطه از برای جهل میسور نیست ـ لابد یا به طریق انعکاس کامل در‏‎ ‎‏ناقص است، یا به طریق مقایسۀ نقص به کمال و فهم ضد از ضد است؛ چنانچه‏‎ ‎‏اضمار عداوت عبارت از مناقضت و مضادّت ذاتیّه ما بین این دو حقیقت است،‏‎ ‎‏و این هر دو گر چه از ظاهر عرفی حدیث شریف بعید است، ولی با برگرداندن‏‎ ‎
‏‎

‎‏ظاهر به باطن و قشر به لُبّ، بُعدی ندارد.‏

‏‏و اگر مراد از جهل، مظاهر ابلیس و جهالات اصحاب جهل باشد، که عبارت‏‎ ‎‏از واهمه در انسان است، به یکی از دو معنی محمول است:‏

‏‏اوّل ‏‏آن که اشاره به تضاد ما بین قوّه واهمه و قوّه عقلیه در هر یک از افراد‏‎ ‎‏انسانی باشد، و تقَدُّمِ خلقِ عقل و جنود آن بر جهل و جنود آن، و همین طور،‏‎ ‎‏تاخّر جنود هر یک از خود آنها اشاره به تقدم ذاتی عالم ملکوت اعلی بر ملکوت‏‎ ‎‏اسفل است و تقدم ذوات بر اوصاف و مَلَکات است. و بنابر این در هر یک از‏‎ ‎‏افراد انسانی، تمام جنود جهل و عقل متحقّق است به طریق استجنان و فطرت،‏‎ ‎‏اِلاّ آن که جنود عقلیّه موجودِ بالاصاله، و جنود جهلیّه موجودِ بالتبعیه است، و‏‎ ‎‏رویت جهل، عقل و جنود آن را نیز، به یکی از آن دو معنی محمول است.‏

‏‏دوّم ‏‏آن که اشاره به دو طایفه از مردم باشد: که یکی اصحاب سعادات و‏‎ ‎‏کمالات و دیگر ارباب شقاوات و نقایص هستند، و تضاد ما بین این دو طایفه نیز‏‎ ‎‏ذاتی و مشهود است، و رویت در این مقام، به معنی متعارف آن، از رویت آثار‏‎ ‎‏حاصل آید، واللّه العالم.‏

‏‏قوله ـ علیه السلام ـ : ‏‏«فَقالَ الجَهلُ: یا رَبِّ! هذا خَلقٌ مِثلِی».‏

‏‏دعوی مماثلت جهل با عقل چون دَعویِ اشرفیت ابلیس از ‏‏آدم‏‏ ـ علیه‏‎ ‎‏السلام ـ است که گفت: ‏‏«‏‏خَلَقتَنی مِن نارٍ وَ خَلَقتَهُ مِن طِینٍ‏‏»‏‎[12]‎‏، به واسطه‏‎ ‎‏احتجاب آن از مقام عقل و خودبینی و خودپرستی و خودخواهی او است و‏‎ ‎‏معلوم است حجابِ خودخواهی و خودبینی، از حجب غلیظه ای است که هر‏‎ ‎‏کس را که مبتلای به آن است از همه حقایق و درک تمام محسَّنات و کمالات غیر‏‎ ‎
‏‎

‎‏و مقبَّحات و نقایص خود باز می دارد. و این حجاب ارث ابلیس است، و در هر‏‎ ‎‏کس قوّت گیرد منسلک در ذریۀ ابلیس خواهد شد، گر چه به صورت و ولادت‏‎ ‎‏مُلکیه، ولیده و ذریّه ‏‏آدم‏‏ باشد؛ زیرا که میزان در عالم انسانیّت و ملکوت، که‏‎ ‎‏شیئیّت اشیاء به آن است، ولادت ملکوتیّه است؛ چنانچه زادۀ ملکوتی، ‏‏عیسی‏‎ ‎‏مسیح، فرموده است:‏

‏‏«لَن یَلِجَ مَلَکُوتَ السَّماءِ مَن لَم یُولَد مَرَّتَینِ».‏‎[13]‎

‏‏و این ولادت ثانویه که مبدا ولوج ملکوت اعلی است ـ که به ملکوتِ سماء‏‎ ‎‏از آن تعبیر شده ـ متوقف بر آن است که از این حجب که ارث ابلیس است،‏‎ ‎‏خارج و به حقایق اسماء که ارث ‏‏آدم‏‏ ـ علیه السلام ـ است، متحقق شود. و تحقق‏‎ ‎‏به حقایق جنود عقلیه از مقدمات تحقق به حقایق اسماء است.‏

‏‏قوله: ‏‏«خَلَقتَهُ وَ کَرَّمتَهُ وَ قَوَّیتَهُ وَ انَا ضِدُّهُ وَ لا قُوَّةَ لِی بِهِ، فَاعطِنی مِنَ‏‎ ‎‏الجُندِ مِثلَ ما اعطَیتَهُ».‏

‏‏اهل تحقیق گویند: این مذاکره جهل و خواستن جنود برای معارضه عقل،‏‎ ‎‏لسان استعداد است نه لسان مقال.‏‎[14]‎

‏‏و این مناسب نیست با آنچه قبل از این ذکر کردیم‏‎[15]‎‏ که جعل عقل و جنود‏‎ ‎‏آن و جهل و جنود آن به تَخَلُّل جعل مستقل نیست؛ یعنی این طور نیست که اوّل‏‎ ‎‏عقل را، مجرّد ازاین جنود، جَعل کنند پس از آن، جنود را در آن جعل کنند و‏‎ ‎‏همین طور جهل را؛ بلکه جعل عقل، جعل جمیع شوون ذاتیه او است؛ چنانچه‏‎ ‎
‏‎

‎‏در علوم عقلیه ثابت است‏‎[16]‎‏ که هر چه برای عقل ممکن است، به امکان عام،‏‎ ‎‏واجب است برای او، به همان جعل اوّل، و ممکن نیست از برای عالم عقلی،‏‎ ‎‏حالت منتظره و استعداد و قوّه ای باشد. پس تعبیر به لسان استعداد، قدری خالی‏‎ ‎‏از تحقیق است مگر مقصود، لسان حال باشد.‏

‏‏قوله: ‏‏«فَقالَ: نَعَم، فَان عَصَیتَ بَعدَ ذلِکَ اخرَجتُکَ وَ جُندَکَ مِن رحمَتِی.‏‎ ‎‏قَالَ: قَد رَضِیتُ».‏

‏‏باید دانست که این عصیان و اخراج از رحمت در جهل کلی به طوری است،‏‎ ‎‏و آن نقص ذاتی و خروج فطری است از ساحت قدس کبریا؛ چنانچه سابقاً نیز به‏‎ ‎‏آن اشاره رفت. و در جهلهای جزئی، پس از اعطایِ جنود فطری بالعرض،‏‎ ‎‏عصیان آن عبارت است از: خروج از قوّه به فعل در جهات نقص و مقابلات‏‎ ‎‏جنود عقل. و پس از این فعلیّت، به کمال شقاوت رسد و از ساحت قرب و‏‎ ‎‏رحمت حق خارج شود و به حزب شیاطین و مارِدین ملحق و پیوسته گردد.‏

‏‏قوله: ‏‏«فَاعطاهُ خَمسَةً وَ سَبعِینَ جُنداً».‏

‏‏بدان که اعطاء این جنود به جهل که تقویت کند مضادّۀ با عقل و جنود آن را،‏‎ ‎‏منافات با تعذیب و اِبعاد از رحمت ندارد؛ زیرا که این جنود، چنانچه دانستی،‏‎ ‎‏لازمۀ جنود عقلیه است و لازمۀ جعل و ایجاد عالم طبیعت مضادّت و معاندت‏‎ ‎‏است. ولی این سلب اختیار به هیچ وجه نکند، بلکه اگر در کمالات و جنود عقلیه‏‎ ‎‏مقابلات آن در تحت اختیار نباشد، کمالیّت غالب آنها منتفی شود.‏

‏‏مثلاً وقتی عدل از صفات کمالیه است، که به اختیار، انسان متصف به آن‏‎ ‎‏شود و الاّ اگر ظالم را نگذارند ظلم کند و دست او را از تعدّی کوتاه کنند و به‏‎ ‎
‏‎

‎‏اضطرار قیام به عدالت کند، عادل نخواهد بود.‏

‏‏و چون هر یک از این صفات کمالیه با مقابلات خود مخمَّر در طینت انسان‏‎ ‎‏است، بالذات و بالعرض، و انسان در فعلیت دادن هر یک، در سر حدِّ اختیار‏‎ ‎‏است، فعلیت هر یک از این دو مقابل مبدا سعادت یا شقاوت است و موجب‏‎ ‎‏دخول در حزب الرّحمن و جنود العقل یا حزب الشّیطان و جنود الجهل است. و‏‎ ‎‏از این جهت، در این حدیث شریف فرموده: «اگر عصیان کردی بعد از این اِعطاء‏‎ ‎‏جنود، تو را و جنود تو را از رحمت خود خارج کنم».‏

‏‏و این برای آن است که اگر عصیان موجب فعلیّت و بروز و ظهور ملکات‏‎ ‎‏رذیله نفسانیه نشود، صاحب آن از ساحت رحمت و درگاه قرب عزت پُر دور‏‎ ‎‏نیفتد؛ بخلاف آن که اگر معصیت رذائل فطریّه را ظاهر و فعلی سازد و صورت‏‎ ‎‏باطن انسان را متبدّل به صورت جنود جهل نماید، از ساحت رحمت دور شود.‏‎ ‎‏و چه بسا شود که نور فطرت اللهی به کلی منطفی گردد، و در این صورت،‏‎ ‎‏صاحب آن قرین با شیطان، مُخلَّد در جهنم و مُبعَّد از رحمت خواهد بود. و از‏‎ ‎‏این جهت است که اشتغال به تهذیب نفس و تصفیۀ اخلاق، که فی الحقیقه‏‎ ‎‏خروج از تحت سلطۀ ابلیس و حکومت شیطان است، از بزرگترین مهمّات و‏‎ ‎‏اوجب واجبات عقلیّه است.‏

‏‏و این مطلب در محل خود به ثبوت پیوسته که نَشَئاتِ ثلاثۀ نفس ـ یعنی،‏‎ ‎‏نشئۀ مُلک و دنیا که محطِّ عبادات قالبیّه است، و نشئۀ ملکوت و برزخ که محلّ‏‎ ‎‏عبادات قلبیّه و تهذیبات باطنیّه است، و نشئۀ جبروت و آخرت که مظهر عبادات‏‎ ‎‏روحیه و تجرید و تفرید و توحید است ـ تجلیّات یک حقیقت قدسیّه و مراتب‏‎ ‎‏یک بارقه الهیّه است.‏

‏
‏‎

‎‏و نسبت غیب نفس به شهادت و برزخ آن، نسبت ظاهریّت و مظهریّت نیز‏‎ ‎‏نیست؛ بلکه نسبت ظهور و بطون شی ء واحد است.‏

‏‏پس هر یک از احکام نشئات سه گانه به رفیق خود سرایت کند به مناسبت‏‎ ‎‏نشئۀ آن؛ مثلاً عبادات قالبیّۀ شرعیّه، اگر به آداب صوریّه و باطنیّه آید، مورث‏‎ ‎‏تهذیب باطن شود، بلکه بذر توحید و تجرید در روح افشاند؛ چنانچه تهذیب‏‎ ‎‏باطن قوۀ تعبّد را قویّ و به حقایق توحید و تجرید، انسان را می رساند، و سرِّ‏‎ ‎‏توحید باطن را مهذّب و جنبۀ عبودیت را کامل نماید. از این جهت، انسان سالک‏‎ ‎‏باید در هر یک از نشئات ثلاثۀ نفس، قدم راسخ داشته باشد و از هیچ یک، هیچ‏‎ ‎‏گاه غفلت نکند.‏

‏‏ممکن است انسان را، یک نظر به نامحرمان یا یک لغزش کوچک لسانی،‏‎ ‎‏مدتها از سرایر و حقایق توحید باز دارد و از حصول جَلَوات محبوب و خَلَوات‏‎ ‎‏مطلوب ـ که قرّة العین اهل معرفت است ـ باز دارد. پس وقوف در هر یک از‏‎ ‎‏مراحل و مراتب، و بی اعتنائی و قلّت مبالات به هر یک از نشَئات، موجب حرمان‏‎ ‎‏از سعادت مطلقه است و از دامهای ابلیس است.‏

‏‏مثلاً کسانی که اهل مناسک و عبادت ظاهریّه هستند و شدت مبالات و‏‎ ‎‏اعتناء به آن دارند، شیطان عبادات صوریّه را در نظر آنها جلوه دهد، و همه‏‎ ‎‏کمالات را در نظر آنها منحصر و مقصور در همان عبادات و مناسک ظاهریّه کند،‏‎ ‎‏و دیگر کمالات و معارف را از نظر آنها بیندازد، بلکه آنها را نسبت به آنها و‏‎ ‎‏صاحبان آنها بدبین کند، پس صاحبان معارف را در نظر آنها مرمیّ به الحاد و‏‎ ‎‏زندقه و صاحبان اخلاق فاضله و ریاضات نفسیّه را مرمیّ به تصوّف و امثال آن‏‎ ‎‏کند، و آن بیچارگان بی خبر را سالها در صورت عبادات محبوس کند، و به‏‎ ‎
‏‎

‎‏زنجیرهای محکم تدلیس و وسواس خود، آنها را ببندد؛ و از این جهت، می بینیم‏‎ ‎‏که در بعضی از آنها، عبادات به عکس نتیجه دهد. نماز که حقیقت تواضع و‏‎ ‎‏تخشّع است، و لُبّ آن ترک خودی و سفر الی اللّه و معراج مومن است‏‎[17]‎‏ در‏‎ ‎‏بعض آنها اعجاب و کبر و خودبینی و خودفروشی نتیجه دهد.‏

‏‏و به همین قیاس، کسانی که در رشتۀ تهذیب باطن و تصفیه و تجلیه اخلاق‏‎ ‎‏هستند، گاه شود که شیطان بعضی از آنها را در دام کشد ومناسک وعبادات قالبیّه‏‎ ‎‏و همین طور علوم رسمیه و معارف الهیّه را در نظر آنها ناچیز قلم دهد، و همۀ‏‎ ‎‏کمالات و سعادات را پیش آنها مقصور و منحصر به رشتۀ سلوک و ریاضت و‏‎ ‎‏تهذیب باطن کند، و آنها را به صاحبان آنها و خود آنها بدبین کند، به طوری که‏‎ ‎‏لسان طعن و سوء ادب به علماء شریعت و ارکان دیانت و حکماء ربّانی و فقهاء‏‎ ‎‏روحانی ـ رضوان اللّه علیهم ـ باز کنند، با آن که خود را صاحب صفای باطن و‏‎ ‎‏خُلق مهذَّب شمارند و سر خود را در میان سر اهل اللّه درآورند.‏

‏‏اعجاب به نفس ـ که مبدا جُلِّ رذائل نفسانیّه است ـ و تکبُّر و سوء ظنّ بر‏‎ ‎‏بندگان خدا ـ که ارث شیطان است ـ در قلب آنها چنان قدم راسخ دارد که غیر‏‎ ‎‏خود و یک مشت قلندر مثل خود که به اسم اهل اللّه آنها را یاد کنند و از ظاهر‏‎ ‎‏شریعت خبری ندارند، چه رسد به باطن آن، به پشیزی نشمرند. این نیست جز‏‎ ‎‏وقوف در یک نشئه و اِحتباس در یک مرتبه که باعث شود از همه مراتب محروم‏‎ ‎‏شوند، حتی از همان رشته که خود را در آن داخل دانند و سمت تخصص در آن‏‎ ‎‏برای خود قائلند.‏

‏
‏‎

‎‏و همین طور نیز اگر حکیمی یا عارفی در زنجیر شیطان درآمد و محبوس و‏‎ ‎‏موقوف در همان عقلیّات شد، به دیگران با نظر خواری و بی مقداری نظر کند و‏‎ ‎‏علماء شریعت را قشری و فقهاء اسلام را عامی خواند تا چه رسد به دیگران. و او‏‎ ‎‏جز خود و رفقایِ خود که انباردار مفهومات و اعتباریات هستند، کسی دیگر را به‏‎ ‎‏حساب نیاورد و این آفت نیست جز از همان وقوف و سلطه ابلیسیّه.‏

‏‏و اگر اینان حافظ حضرات و سایر در نشئات بودند یا لااقل، علماً و برهاناً،‏‎ ‎‏مدارج غیب و شهود نفس و نشئات باطن و ظاهر آن را می شناختند، و ارتباط‏‎ ‎‏مراتب را می دانستند، و کیفیت سیر الی اللّه و خروج از بیت نفس و طبیعت را‏‎ ‎‏واقف بودند، مبتلا به این دام بزرگ ابلیس و محبس مظلم شیطانی نمی شدند، و‏‎ ‎‏هر یک دیگری را طرد نمی کردند، و به یکدیگر حسن ظن داشتند، و اُخوّت‏‎ ‎‏ایمانیه‏‎[18]‎‏ و محبَّت و مودَّت اسلامیه ـ که از مبادی، بلکه امّهات حصول صفای‏‎ ‎‏باطن و تصفیه و تزکیۀ نفس است ـ در بین آنها محکم و مستحکم می شد، و اسم‏‎ ‎‏و رسم خودخواهی و خودبینی و اعجاب و استکبار ـ که از امهات رذایل نفسانیه‏‎ ‎‏و تلبیسات شیطانیه است ـ از بین آنها سپری می شد.‏

‏‏و ما اکنون به خواست خداوند متعال و توفیقات و تاییدات او، شروع در‏‎ ‎‏مقصد اصلی، که از شرح این حدیث داشتیم، می نمائیم.‏

‏‏ ‏

‏
‏‎

‎

‏‎

‎