بسم الله الرحمن الرحیم
جهان معاصر با سودای سلطه بر طبیعت، تمدن و دانشی عظیم را پدید آورده و بر پایه آن فرهنگ و روابط جدیدی را آفریده است. گستره تحولات ایجاد شده در رویه و جوهر فرهنگ و روابط اجتماعی به تعارض صوری میان باورهای بوده و هست انجامیده و نزاعی بین سنت و مدرنیسم پدید آورده است. پرسشهای فراوان و فربهی که از کاشت بذرهای نو گرایی روییده شده، اینک دلمشغولی کسانی را باعث شده است که حفاظت از سنت قویم را ستون جان و آرمان خویش کرده اند.
از میان سنتهای فراوان مورد هجوم، این سنت دینی ـ شیعی ماست که همچنان با اقتدار باقی مانده و توانسته است خود را رقیب یکه و توانمند تمدن غرب فرانماید و در دل این حریف قوی هول و هراسی پایان ناپذیر بنشاند. قوت و قدرت این سنت وامدار درونمایه های فرهنگ و اندیشۀ شیعی است و راز ماندگاری و نامیرایی آن توانایی اسلام برای اداره جامعه و پاسخگویی و گره گشایی به مشکلهای انسان این جهانی، در سایه مفهوم بی بدیل امامت، ولایت و اجتهاد در عصر غیبت است. شیعه با بهره گیری از فرایند اجتهاد به معنای روش نواندیشی و نو فهمی متون دینی توانسته است در گذر زمان طراوت و تازگی خود را حفظ کند و در چنبره حوادث زمانها و مکانها نپوسد و جاودانه بماند. امّا بروز حوادث و تحولات گفته آمده در سده های اخیر باعث شده است تا بازنگری در بایسته ها و کاستیهای فرایند اجتهاد در وجدان بیدار عالمان فرهیخته ضرورت پیدا کند، حتم و ضرورت این نگاه نو آنگاه صد چندان شده که با بصیرت و اقتدار حضرت امام خمینی(س) اندیشۀ ضرورت حکومت اسلامی شکل گرفت و با پیشوایی بی نظیر همان ابر پارسای مقتدر و شهادت خواهی و فداکاری مردان و زنان صالح این دیار، اندیشه و تئوری حکومت اسلامی به واقع گرایید، و شجره طیبه جمهوری اسلامی سر از
خاک برافراشت و سر به آسمان سایید. پیروزی انقلاب اسلامی به یک معنا آغاز راه بود که شریعت تازه حکومت یافته پای در معرکه نظریات «اداره و حکومت» نهاد و با برخورد با مشکلات لحظه به لحظه و مواجهۀ با بحرانهای معرفتی، معیشتی، فردی و اجتماعی رویاروی امواج سهمگین پرسشها قرار گرفت و باعث شد تا تمدن غرب و مدرنیسم از پاره پاره آن به سود خود بهره برداری کند. ناخدای این کشتی از پس همۀ این غوغا و ادعا دریای فقه را ناکرانمند خواند و فقه را تئوری اداره انسان از گاهواره تا گور. ایشان برای تثبیت و تحکیم این ادعا، اجتهاد مصطلح را برای رویارویی با مسایل این جهانی و اداره جامعه ناکافی خواند و عالمان و فقیهان فرهیخته دینی را وصیت داد تا به اصلاح سراپرده اجتهاد از طریق دخالت دادن عنصر زمان و مکان در فرایند آن بپردازند. سخن و سیره ایشان در این باب با تأویلها و تفسیرهای گوناگونی مواجه گشت و باعث شد تا بخش تحقیقات مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام(ره) در قم با توصیه و تشویق و پی گیری یادگار عزیز و فقید امام، مرحوم حجةالاسلام والمسلمین حاج سید احمد آقا خمینی ـ طاب ثراه ـ طرح برگزاری چنین کنگره ای را از طریق مؤسسۀ تدوین و به ایشان تقدیم کند، و با استقبال و پی گیری فراوان آن بزرگ مواجه شود. اما صد افسوس که در زمان برگزاری این کنگره آن دلبند دلکنده از دنیا را در میان ندارد روحش شاد!
کنگره بررسی مبانی فقهی حضرت امام که با استقبال، تأیید و تأکید مقام معظم رهبری حضرت آیة الله خامنه ای (ادام الله ظلال جلاله) و پی گیری مصرانه حضرت حجة الاسلام و مسلمین حاج سید حسن آقا خمینی (اطال الله بقائه) و نیز همکاری عالمان دینی و اساتید دانشگاهی شکل گرفته است، در این مقطع به پژوهش درباره نقش زمان و مکان در اجتهاد می پردازد.
این کنگره تحت اشراف و تدبیر فقیه ژرف اندیش حضرت آیة الله حاج سید محمود هاشمی (دامت برکاته) و به همت والای کارگزاران محترم مؤسسه بویژه تلاش فروتنانه قائم مقام محترم مؤسسه جناب آقای حمید انصاری و از سویی سعی و اهتمام عالمان و فاضلان ارجمندی شکل گرفته که بی گمان اگر همدلی و تلاش روز و شب آنان نبود چنین کار خطیری به فرجام نمی رسید، سعیشان مشکور!
حاصل این تلاش گردآوری و تدوین نزدیک به دویست مقاله و مصاحبه است که اینک خرسندیم توفیق یافته ایم تمام آن را در پانزده جلد ـ آن چنان که پیش دید شماست ـ در اختیار علاقه مندان و پژوهندگان قرار دهیم.
علاوه بر آنچه یاد شد کنگره با تدوین بخشی از منابع کتابشناختی زمان و مکان آنرا در مجموعه ای نزدیک به هفتاد جلد فراهم آورده، راه را برای پژوهشیان این بخش ـ تا اندازه ای ـ هموار کرده است. آرزو داریم پژوهندگان و اندیشه وران این کار بزرگ را دنبال کنند و با رفع کاستیها به تکمیل بایسته های آن بپردازند.
سخن آخر آنکه سعی کنگره بر این بوده است تا با وام و الهام از سخن فاضلان و سرآمدان عالمان دینی، معنا و مجاری و وجوه تأثیر زمان و مکان را در اجتهاد باز نماید و عرصه ای بیافریند تا آراء و اندیشه ها به تضارب و تقارب در این موضوع بپردازند، بنابراین روشن است که سخنان و اندیشه های طرح شده در هر مقاله تنها بازگو کننده اندیشۀ مؤلف آنست و مسؤولیت آن نوشتار هم به صورت طبیعی بر عهده ایشان.
علاوه آنکه طبع همۀ کنگره ها چنان است که مقالات به جملگی در یک سطح و اندازه نیستند، نوشتارها به تناسب سرمایه علمی نویسنده، منابع در دسترس و میزان سرمایه گذاری زمانی، از نظر قوت و ضعف یکسان نیستند؛ چنانکه فرآورده و پیام هر مقاله نیز به گرایش و دیدگاههای ویژه مؤلف باز می گردد. خواست و تقاضای ما از عالمان و پژوهندگان آنست که نقاط ضعف و ابهام بحث و هر نقد و انتقادی در این باب را برای کمال تحقیق به کمیته علمی کنگره ارسال فرمایند.
امیدواریم این کنگره توفیق یابد به سهم خود پاره ای از دشواریها را سهل کند و توانایی اجتهاد جواهری را برای پاسخگویی به مشکلات تمدن معاصر به نمایش گذارد و ارکان قویم جمهوری اسلامی را پایدارتر سازد.
مسؤول کمیته علمی کنگره