امامِ اخلاق‏

دکتر حمید انصاری

دشوارى و پيچيدگى مفهوم اخلاق، و بخصوص اخلاق
اجتماعى از يكسو و جامعيت شخصيت حضرت امام و قله‏هاى
رفيعى كه آن بزرگ در وادى معنويت و سير و سلوك عرفانى
و اخلاقى طى كرده است و رازها و رمزها و زواياى ناشناخته
و بعضاًدست نيافتنى آن روح متعالى و مهذّب از سوى ديگر چنان است كه امكان ارايه مطلبى جامع را در نوشتارى محدود نمى‏دهد و اساساً حق آنست كه در اين باب، ارباب فضايل، و علم و اخلاق و بزرگانى كه سالها از آبشخور مكتب تربيتى و اخلاقى امام سيراب شده‏اند سخن بگويند.

بدون ترديد رفتارهاى اخلاقى و آداب معاشرت و اخلاق اجتماعى حضرت امام ريشه در مبانى اعتقادى و اصول انديشه دينى او دارد. اخلاق اجتماعى امام و رفتارهاى تربيتى او بر همان اصولى مبتنى است كه قيام و انقلاب، سياست و رهبرى، و فقه و فقاهت او بر آن اصول مبتنى است. عرفان امام و نظام معرفتِ دينىِ حاكم بر تار و پود وجود امام كه او را در عرص فقه و فقاهت: مرجع مؤمنين، و در پهن سياست و حكومت: رهبر مسلمين، قرار داده است و همين عرفان و نظام معرفتى و عقيدتى است كه وى را در عرص اخلاق و رفتارها و روابط اجتماعى نيز امام و اسوه ساخته است.

قيام و مبارزه و جهاد سياسى امام خمينى در تداوم نهضت انبياء و براى تحقق‏ اهداف پيامبر مكرّم اسلام- صلوةالله عليه- و در جهت حاكميت آيين اسلام ناب محمدى (ص) بوقوع پيوست. همان آيينى كه حضرت ختمى مرتبت در وصف رسالت و فلسفه بعثت خويش فرمود: «بُعثت لُاتمّم مكارمَ الاخلاق». در اين بينش است كه حتى اجراى عدالت اجتماعى و برقرارى قسط در جامعه انسانى نيز به مثاب عواملِ زمينه‏ساز تحقق هدف غايى بعثت كه نيل انسان و جامعه انسانى به عاليترين مدارج كمالات اخلاقى است مورد توجه رهبران دينى قرار مى‏گيرد. و حضرت امام خمينى در اين وادى در اعصار و قرون پس از غيبت سرآمد روزگاران است.

پس نكته نخست آنكه براى شناخت اخلاق و رفتارهاى اجتماعى امام و انگيزه‏هاى بروز اين رفتارها بايد قبل از هر چيز مبانى اعتقادى امام را بشناسيم و اعتقاد راسخ قلبى و عملى او را به توحيد به معناى عميق عرفانى آن كه عالم را محضر خدا و جلوه‏اى از جلوات حضرت حق- جلّ و علا- مى‏دانست دريابيم و قرائت وى را از دين و شريعت و وحى، و تفسير او را از اسلام ناب، و وظيفه‏مندى و تعبّد و تكليف‏گرايى او را كه اساس همه رفتارها و منشهاى فردى و جمعى او بوده است در جامعيت گفتار و رفتارش بدون تقطيع و گزينشهاى سليقه‏اى بازشناسى كنيم. هر كسى كه مى‏خواهد آداب معاشرت امام و اخلاق اجتماعى او را الگوى خويش سازد پيش از آن مى‏بايد انديشه و شناخت و اعتقاد خويش را با انديشه و نظام معرفتى امام محك زند.