آنچه در بحث از مکتب تربیتی امام خمینی(س) که در واقع همان تربیت اسلامی است، عمده و اساسی می باشد، توجه به مبانی فکری و فلسفی و عرفانی است، که پشتوانه واقعی آن آراء تربیتی را تشکلیل می دهد. تعلیم و تربیت ذاتاً یک مسئله فلسفی است. طرح این سؤال که «تعلیم و تربیت چیست؟» چنان است که بگوییم «آدمی کیست؟» و این سؤال، فلسفی است. تربیت از دیدگاه امام(س) متضرع بر انسان شناسی است که آن نیز خود متضرع بر هستی شناسی و خداشناسی و به اصطلاح جهان بینی توحیدی است.
نفاق در تعالیم دینی به عنوان یکی از بزرگترین رذایل اخلاقی شناخته می شود که خود منشأ بسیاری از زشتی های دیگر است. شکی نیست که رذایل اخلاقی در هر مکان و هر زمان وجود داشته و خواهد داشت اما آن رذیله ای که در جامعه امروزی مان بیشتر از هر صفت زشت دیگری می بینیم، نفاق است. این مقاله به شکلی گذرا و مختصر به بررسی این صفت زشت اخلاقی با استفاده از آیات و روایات از دیدگاه امام خمینی می پردازد.
رسانه ها به عنوان یکی از نهاد های اجتماعی، عهده دار انتقال میراث فرهنگی و اجتماعی و ارزشهای جوامع هستند. در عصر کنونی با توجه به نقش بارز آنها در جامعه و اطلاع رسانی پیرامون موضوعات اجتماعی، سیاسی، فرهنگی عملاً الگوهای نوینی را به جوامع وارد کرده تا جایگزین فرهنگ ها و ارزشها و الگوهای سنتی شود، لذا به عنوان عاملان تغییر و تحول سبک زندگی جوامع و ارزشهای حاکم بر آن مطرح هستند، به گونه ای که سنت ها را به مبارزه می طلبند و به صورت یک عامل مؤثر در دگرگونی نگرش ها و رفتارهای نسل جدید عمل می نمایند.
زندگانی مردان بزرگ می تواند الگو و اسوه و در حقیقت مدرسه ای باشد برای همگان تا از آن درس بگیرند و گفتار و کردار آنان منشأ اثر و آموزه ای برای همه رهپویان حق و حقیقت است. امام خمینی یکی از این بزرگمردان تاریخ و از فرزانگانی است که توانست در عصر فراموشی و مهجوری دین، انقلابی دینی برپا نموده و جهانی را متوجه دعوت خویش نماید. او شخصیتی بود که در عرصه های گوناگون علم و عمل و جهاد و مبارزه نقش برجسته ای داشت. از آثار بسیار برجسته علمی او کتاب «تحریر الوسیله» است که سیر تکوین آن از نگارش حاشیه بر وسیلة النجاة مرحوم سید ابوالحسن اصفهانی تا تألیف و تدوین آن در تبعیدگاه ترکیه و تکمیل و چاپ و انتشار آن در تبعیدگاه نجف اشرف می تواند مدرسه ای برای طالبان علم و شیفتگان فقه باشد.
از نظر امام خمینی باید در ارتباط با دیگران همواره نگاهی مثبت داشت و بر اساس آن به تربیت آنان اقدام نمود و نقاط ضعف را اصلاح کرد و در مورد جوانان می فرمایند: من در اینجا به جوانان عزیز کشورمان به این سرمایه ها و ذخیره های عظیم الهی و به این گل های معطّر و نو شکفتۀ جهان اسلام سفارش می کنم که قدر و قیمت لحظات شیرین زندگی خود را بدانید و خودتان را برای یک مبارزۀ علمی و عملی بزرگ تا رسیدن به اهداف عالی انقلاب اسلامی آماده کنید.
هنر ایران زمین با عرفان اصیل درآمیخته است و بسیاری از هنرمندان بزرگ کشور ما عرفای بنامی نیز بوده اند. شاید مهم ترین تفاوت امام خمینی با چنین هنرمندان و عرفایی، مسئله عرفان عملی ایشان باشد. مسیر عرفان امام در درجه اول از راه بسیار دشوار مبارزه با نفس و سپس از راه مبارزه عملی با ستمگران، می گذرد. اول، باید مرد خدا بود تا بتوان در جهت مبارزه در راه حق به اوج حرکت متعالی انسانی یعنی لقاء الله رسید. اقتضای چنین هنری، مقابله با ستمگران و وابستگان آنان و دفاع از ستمدیدگان و محرومان و تلاش درجهت حل مشکلات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، نظامی و تصویرگری عدالت و انصاف و شرافت و نیز نشان دادن درد و رنج مغضوبان قدرت و پول است. هنر در عرفان اسلامی در خدمت جامعه است. در گفتمان امام خمینی، عرفان و هنر از یکدیگر جدا نیست و با هدفی مشترک در عرصه جامعه معنا پیدا می کند و معرفی می شود.
دین اسلام که شامل عقیده و شریعت(یعنی تعالیم حوزۀ اندیشه و قوانین اجرایی) می باشد، یعنی هم دارای جهان بینی کامل درباره انسان و زندگی بوده و هم از شریعتی با قوانین رفتاری، حقوقی، وظایف و اخلاق برخوردار است، یقیناً یک دین اصلاح طلب و تغییر دهنده می باشد، چرا که نه عقیده و اندیشه اسلام و نه شریعت و احکام آن، هیچکدام، فساد، ظلم، سلطه و طغیانگری را نمی پذیرد و یکی از وظایف مسلمان، ایجاد اصلاح در جامعه از طریق نابود کردن ظلم و ابزار آن و ریشه کنی فساد، اسراف و رفع ظلم از همه انسانهاست و باید تا جائیکه می توانند در این راه بکوشند.
به نظر امام، سخن گفتن پیرامون خیزش امت، زمانی مفهوم دارد که این خیزش وبیداری، بر اساس خودکفایی ملت وتکیه بر امکانات خود به وجود آمده باشد، اما زمانی که برمبنای امکانات وتواناییهای بیگانگان بنا شده، یک اندیشۀ التقاطی خواهد بود. به طوری که پایه اصلی آنرا دیگران، یعنی بیگانگان تشکیل می دهند.
بعضی از صاحبنظران، این مسأله را مطرح کرده اند که تمدنها روزی متولد می شوند، بتدریج رشد می کنند، بعد ساکن می شوند، اندک اندک منحط می شوند و بتدریج از بین می روند؛ در حالیکه این یکی از نظریاتی است که در باب تمدن هست. الان نظریات دیگری هم مطرح است. حداقل نظریۀ برخورد تمدنها که آقای «هانتینگتون» معرفی کرده و نظریه ای که در مقابل نظریۀ هانتینگتون مطرح شده یعنی، نظریۀ «تعامل تمدنها» به عنوان دو نظریه دیگر وجود دارند. نظریۀ دیگری هم هست که نظریۀ مهاجرت تمدنهاست و مدعی است تمدنها نمی میرند. تمدنها هجرت می کنند و در هجرت قالب جدیدی را می پذیرند و لباس نویی را به تن می کنند.
اساس گرایش به دین، نه «حیرت»، که این بن بست و محدودیت و این «غربت» و تنهایی است و هیچ گاه در دنیای ارتباطات و در دهکدۀ جهانی این نیاز فراموش نمی شود و در هنگام راز گشایی علم بر باد نمی رود. با این علم آدمی زودتر بن بست و محدودیت را احساس می کند و دیوار را تجربه می کند و به تولید دیگر می رسد واز عصیان و طغیان جدا می شود.
خدا، انسان و جهان، سه محور اساسی اندیشۀ بشری است که در طول تاریخ و در همۀ جوامع، پرسش های مهم، اساسی، اندیشه سوز و اندیشه ساز، همواره دربارۀ آن ها مطرح شده و می شود و تمام تلاش فکری بشر، متوجه این سه کانون و یافتن پاسخ های درست و مناسب برای پرسش های مربوط به آن ها است. در این میان، شناخت انسان و حل معماها و رازهای نهفتۀ آن از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد و دانشمندان فراوانی را در رشته های علمی مختلف به خود مشغول ساخته است.
منظور از "نظریۀ وحدت از درون تضادها" آن است که اگر در موضوعات گوناگون می توان گرایشی یکجانبه، تک بعدی و احیاناً افراطی یا تفریطی داشت، از دیدگاهها و مواضع امام(ره) اینگونه برمی آید که مواضع متضاد و متعارض را همزمان جمع می کرده و تعارضها در شیوۀ تفکر و سیرۀ امام، جای خود را به آشتی می دهند. مثلاً اگر در فقه، عده ای به "فقه سنتی" و دیگران به "فقه پویا" معتقد بودند، نظریۀ امام فقه "سنتی پویا"ست. اگر در اعمال، عده ای به "عملگرایی" و دیگران به "آرمانگرایی" تمایل دارند، امام خمینی(ره) "آرمانگرایی عملگرا"ست. اگر در میان گرایشهای دینی عدّه ای به عرفان گرایش داشته و با اصطلاح دغدغه شان لب و باطن دین است و عده ای به فقه گرایش داشته به ظواهر و اخبار عنایت داشتند، امام خمینی، "فقیه عارف" است و به ظاهر و باطن همزمان توجه داشتند. اگر در جهان اسلام عده ای برای حفظ وحدت با اهل سنت، پیشنهاد عدول از مواضع تشیع را می دادند و عده ای به بهانه دفاع از ولایت به اختلافات، دامن می زدند، امام خمینی در عین "دفاع از ولایت، منادی وحدت شیعه و سنی" بود.
مدتها است که مفهوم توسعه به جای پرداختن صرف به رشد اقتصادی به مسئله تحول در ساختارها و بنیانهای اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، نهادی و فرهنگی تعمیم داده شده است. برای رسیدن به این تغییرات در ساختارها، نیازمند رعایت ظرافتهای فرهنگی در اجرای سیاستها هستیم.
مقولۀ احیای اندیشۀ دینی یکی از مسائل بنیادین فلسفۀ دین است؛ یعنی، تبیین بسیاری از مسائل آن چون اسلام ناب، دین و دنیا، دین و سیاست، رابطۀ علم و دین، قلمروهای رسالت دین، مفهوم روشنفکر، عالم ربانی و خادم دینی، فلسفۀ خاتمیت و... همه در گرو تبیین این موضوع است.
نگاه اخلاقی به سیاست، ادامۀ همان سنتی است که ایشان در شرح چهل حدیث خود داشتند؛ یعنی اینکه اصلاح جامعه، از طریق اصلاح درون ممکن است و تنها با تهذیب نفس و نظارت مستمر بر خود، می توان جامعه ای صالح پدید آورد و سیاستی اصیل پی افکند.
هدف ما در این بحث، تأکید بر تفاوتهای اساسی میان نظریۀ انقلاب به عنوان یک نظریه فکری و تطبیق عملی این نظریه می باشد. چون موضوع این محور همایش، پیرامون روش امام خمینی میان اصول ثابت فکری و منافع امت می باشد، بنابراین لازم است موضوعاتی را که پس از این می آید به صورت علمی بررسی کنیم. بحث به دو محور کلی تقسیم می شود: محور اوّل مفاهیم مقدماتی و نظری است که با شیوه ای علمی انجام می شود. بررسی هر پدیده، و صحیح نیست ابزار روشی را برای پدیده ای که با آن هماهنگ نیست به کار ببریم. اما محور دوم مربوط می شود به فضاهای شناختی و فکری رهنمودهای امام و منابع اعتقادی ایشان که در تماس با دقیقترین جزئیات احکام شرعی در هنگام اجرای آن بوده است و هدف آن تأمین منافع مستضعفین و امت اسلامی می باشد.
آنچه در باب تفاوت مرد و زن در پاره ای از خصایص و برخی احکام حقوقی گفته می شود، تنها در حوزۀ اجتماع انسانی است و گرنه مرد و زن در برابر خدا و به لحاظ کیفر و پاداش اخروی یکسانند. قرآن کریم می فرماید: من عمل صالحاً من ذکر او انثیٰ و هو مؤمن فلنحیینَّه حیاة طیّبة و لنجزینّهم اجرهم بأحسن ما کانوا یعملون: هر کس، خواه مرد و خواه زن، کاری نیکو کند (یا نیکو کار کند) و مؤمن باشد او را به زندگانی پاکیزه ای زنده سازیم و پاداش ایشان را به نیکوترینِ اعمالی که انجام می دادند به ایشان خواهیم داد.
آن چه در سده های اخیر، ملت ها عملاً شاهد آن بوده اند این بوده و هست که مفسّر منافع ملی قدرت ها در صحنۀ جهانی، گذشته از اهداف، قدرت آنان است و غالباً در سیاست گذاری و اقدامات خارجی تا جایی که به مانعی جدّی برخورد نکرده، افکار عمومی را توجیه نموده و پیش رفته اند و از آن به عنوان منافع ملی کشور خود یاد می کنند همان گونه که امروز دولت آمریکا، هم چون اروپائیان در قرن نوزدهم حضور در خلیج فارس و دیگر نقاط استراتژی جهان را دفاع از منافع ملی و حیاتی آمریکا قلمداد می کند.