توسعه و عدالت از دیدگاه حضرت امام خمینی (س)

توسعه و عدالت از دیدگاه حضرت امام خمینی (س)

مرتضی عزتی[1]

چکیده

     عدالت و توسعه دو مفهوم مهم و تحقق هر یک از آنها از آرمانهای بزرگ انسانی است. اندیشمندان مختلف برای این دو موضوع اهمیت ویژه ای قائل شده اند و در زمینه آنها مباحث گسترده ای را مطرح کرده اند. گاهی از اوقات این دو آرمان بزرگ در تعارض قرار می گیرند. در این زمینه نیز مسائل عمده ای وجود دارد، هنگام تعارض این دو، کدام باید مقدم داشته شود؟ در این زمینه نیز دیدگاههای مختلفی وجود دارد. حضرت امام خمینی (س) نیز در این زمینه نظراتی داشته اند. اما دیدگاههای آن حضرت در این زمینه به صورت منسجم و منظم از سوی ایشان ارایه نشده است. این تحقیق در صدد آن بوده است تا این دیدگاهها را به صورتی منسجم تبیین کند. در این تبیین تلاش شده است جایگاهی که اسلام برای این دو هدف و آرمان قائل شده است از دیدگاه حضرت امام مشخص شود. در این راه دیدگاههای حضرت امام در زمینه مفهوم توسعه، مفهوم عدالت، جایگاه عدالت در اهداف نظام اسلامی و جایگاه توسعه در اهداف نظام اسلامی تبیین شده اند و در نهایت جایگاه نسبی این دو در اهداف مشخص شده اند و نتیجه تقدم و تأخر در بین این دو روشن شده است.

 مقدمه

     عدالت از مفاهیم مهم و تحقق آن از آرمانهای بزرگ انسانی است. توسعه نیز یکی از مقاصد مهم و تحقق آن از اهداف بزرگ جوامع امروزی محسوب می شود. امروزه تحقق این دو هدف مهم از آرمانها و آرزوهای جدّی جوامع به شمار می رود که در بعضی موارد، تحقق همزمان هر دو آنها به دلایل مختلف در تعارض قرار می گیرد. در این وضعیت، اندیشمندان، سیاستمداران و برنامه ریزان جوامع باید یکی از آن دو را انتخاب و دیگری را کنار بگذارند. این سؤال پیش می آید که در این مواقع، باید کدام انتخاب و کدام فدا شود؟ پاسخ این سؤال در جوامع مختلف، متفاوت است و این تفاوت به جایگاه نسبی این دو هدف در بینش و اعتقادات جوامع بستگی دارد. بینشها و اعتقادات جامعه ما مبتنی بر اسلام است. اسلام چه جایگاهی برای این دو قائل است. در این زمینه نیز چون می توان برداشتها و قرائتهای مختلفی از اسلام تصور کرد، این پرسش پیش می آید که کدام قرائت و برداشت صحیح تر است؟ در این مقاله تلاش می شود، برداشت و قرائت حضرت امام خمینی (س) در این زمینه تبیین شود، برداشت و قرائتی که استدلال کافی برای برتری خود به همراه دارد. در ادامه، ابتدا مفهوم توسعه و عدالت از دیدگاه حضرت امام بیان می شود؛ سپس به اختصار جایگاه توسعه و عدالت در اهداف نظام از دیدگاه حضرت امام تشریح می شود و به دنبال آن، جایگاه نسبی این دو هدف از دیدگاه آن حضرت تبیین و سرانجام نتیجه آنچه بیان گردیده ارائه می شود. 

1ـ مفهوم توسعه یافتگی

     اغلب دانشمندان متخصص درباره توسعه، آن فرایند حرکت جوامع از وضع موجود به سمت وضع مطلوب می دانند. با وجود این اتفاق نظر در مفهوم توسعه، تفاوت دیدگاهها در مفهوم توسعه یافتگی و روشها و عوامل دستیابی به توسعه است.

     برخی از دیدگاهها، توسعه را معادل رشد اقتصادی دانسته اند، اما امروزه مفهوم توسعه و توسعه یافتگی گسترش یافته و دانشمندان علاوه بر رشد اقتصادی، ابعاد اجتماعی و فرهنگی را نیز به مفهوم توسعه افزوده اند. این مفاهیم جدید مرهون تلاشهای اندیشمندان، سیاستمداران و رهبران جوامعند. برخی از دانشمندان، پیدایش مفهوم جدید توسعه یافتگی انسانی با هدف سعادت و تعالی مادی ـ معنوی بشر را نتیجه تلاشهای حضرت امام خمینی و احیای حکومت اسلامی توسط ایشان می دانند.[2]

    حضرت امام در دیدگاههای خود به طور صریح ابعاد پیشرفت را فراتر از ابعاد صرفاً اقتصادی آن می دانند. ایشان به صراحت بیان می دارند که به توسعه اعتقاد دارند و همیشه خواهان توسعه کشور بوده اند. از جمله در پاسخ خبرنگاری که درباره دیدگاه حضرت امام نسبت به توسعه و مظاهر آن پرسش می کند، می فرمایند:

     «مدت پانزده سال است که من در اعلامیه ها و بیانیه هایم خطاب به مردم ایران مصراً خواستار رشد و توسعه اقتصادی و اجتماعی مملکتم بوده ام».[3]

    در این بیان، حضرت امام به طور مشخص هدف بودن رشد و توسعه اقتصادی و اجتماعی را برای کشور عنوان می کنند. از این سخن می توان نتیجه گرفت که ایشان، مفهوم پیشرفت اقتصادی و اجتماعی را در توسعه مّد نظر دارند. اما درباره رشد و پیشرفت صرفاً مادی، ضمن پذیرش اصل پیشرفت، آن را هدف منحصر به فرد تلقی نمی کنند و از نظر ایشان این هدف، مقصد نهایی نیست. در این خصوص حضرت امام می فرمایند:

     «اسلام مادیات را قبول دارد، در پناه معنویات و مادیات را تبع معنویات قرار می دهد».[4]

    برخی دیدگاههای جدید، توسعه را مترادف با صنعتی شدن می دانند یا برخی دیدگاههای دیگر توسعه را معادل پیشرفت اقتصادی محسوب می کنند، اما حضرت امام این گونه به مفهوم توسعه نمی نگرند، بلکه مفهوم توسعه را ورای اینها می دانند. هم تأکید دارند که ما برای صنعتی شدن کشور، تلاش می کنیم؛ هم تأکید دارند ما در کشاورزی و صادرات باید پیشرفت کنیم؛ هم جهات مختلف اجتماعی جامعه را در پیشرفت دنبال می کنند و هم ابعاد معنوی پیشرفت را مدنظر دارند. از جمله حضرت امام (س) در این مورد می فرمایند:

     «همه آرمان و آرزوی ملت، دولت و مسؤلان کشور ما این است که روزی فقر و تهیدستی از جامعه ما رخت بربندد و مردم عزیز و صبور و غیرتمند کشور از رفاه در زندگی مادی و معنوی برخوردار باشند».[5]

    یعنی از دیدگاه حضرت امام، هم پیشرفت اقتصادی در مفهوم توسعه نهفته است و هم ابعاد انسانی و شأن و منزلت والای انسانیت. به طور مختصر حضرت امام این مفهوم را چنین بیان می فرمایند:

     «اسلام به این منظور به وجود آمد که به انسان، ابعاد واقعی و شأن انسانی اعطا کند؛ یعنی انسان را از نظر زندگی اجتماعی، شخصی و سیاسی تحول بخشد و برای رسیدن به غنای روحی انسان را یاری دهد».[6]

    برای روشن تر شدن مفهوم توسعه مناسب است، اهداف توسعه را بیان کنیم، زیرا آنچه به مفهوم توسعه از دیدگاههای مختلف، تفاوت معنادار می بخشد، هدف از توسعه یا مفهوم توسعه یافتگی است.

 2ـ اهداف توسعه

     حضرت امام هدف اصلی پیشرفت را دستیابی به سعادت معنوی بشر می دانند، اما در این راه به اقتصاد و پیشرفتهای اقتصادی به عنوان بخشی از اهداف جامعه اسلامی در سیر تکاملی خود، توجه کافی دارند و پیشرفت اقتصادی را از اهداف توسعه اسلامی می دانند. از مجموعه گفتارها و دیدگاههای حضرت امام در زمینه پیشرفت و توسعه جامعه، می توان نتیجه گرفت که از دیدگاه ایشان، توسعه و پیشرفت در ابعاد مختلف مطرح است. در این راستا حضرت امام سه دسته هدف اساسی برای توسعه قائل هستند:

                    1ـ اهداف اقتصادی،

                    2ـ اهداف اجتماعی،

                    3ـ اهداف معنوی.

     حضرت امام در هر یک از این زمینه ها دیدگاههای مشخص و معینی دارند که می تواند راهگشای هدف گذاری برنامه های توسعه کشور شود؛ از جمله می فرمایند:

     «اساس کار یک جمهوری اسلامی، تأمین استقلال مملکت و آزادی ملت و مبارزه با فساد و فحشا و تنظیم و تدوین قوانین است که در همۀ زمینه های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی با توجه به معیارهای اسلامی، اصلاحات لازم را به عمل آورد که این اصلاحات با مشارکت کامل همه مردم خواهد بود و هدفش قبل از هرچیز از بین بردن فقر و اصلاح شرایط زندگی برای اکثریت قاطع مردم ماست».[7]

    به این ترتیب می بینیم که حضرت امام اهداف مختلفی برای پیشرفت و توسعه کشور قائلند؛ از جمله در زمینه اهداف اقتصادی می فرمایند: «در خصوص صنعتی کردن مملکت، ما کاملاً با این امر موافقیم، ولی ما خواستار یک صنعت ملی و مستقل هستیم که در اقتصاد مملکت ادغام شده و همراه با کشاورزی در خدمت مردم قرار گیرد».[8]

    از بُعد دیگر می فرمایند: «ایران اسلامی از نظر اقتصادی به صورتی رشد نماید که بازارهای جهان را از آن خود کند».[9]

    و از ابعاد دیگر چنین می فرمایند: «منافع حاصل از فروش منابع ارضی باید به مصرف پیشرفتهای اقتصادی ما برسد و در این جهت ما قطعاً با جهان صنعتی در رابطه کامل خواهیم بود. ولی حق تصمیم گیری برای جهتی که اقتصاد ما انتخاب خواهد کرد به عهدۀ خود ما خواهد بود».[10] یا می فرمایند: «باید کشاورزی... توسعه بگیرد».[11]

    بر این اساس، از جمله اهداف اقتصادی توسعه از دیدگاه حضرت امام عبارتند از:

                    ـ پیشرفت اقتصادی،

                    ـ رشد کشاورزی،

                    ـ رفاه اقتصادی جامعه،

                    ـ رشد تولید،

                    ـ رشد کشاورزی،

                    ـ افزایش صادرات،

                    ـ صنعتی شدن،

                    و نظیر اینها.[12]

    با وجود اهمیتی که اهداف اقتصادی در جریان توسعه دارند، حضرت امام بر این اعتقادند که اینها اهداف اصلی نیست، بلکه اهداف عمده و اصلی تر اهداف اجتماعی ـ انسانی است. از جمله اهداف اجتماعی ـ انسانی که حضرت امام خمینی (س) دستیابی به آنها را از اهداف پیشرفت می دانند عبارتند از:

                    ـ شرافت انسانی،

                    ـ استقلال و عزت انسانی،

                    ـ آزادی،

                    ـ سعادت و سلامت عمومی،

                    ـ استقلال اقتصادی،

                    ـ عدالت اجتماعی،

                    ـ محرومیت زدایی.[13]

    حضرت امام می فرمایند: «دوران سازندگی، دورانی که باید از ثمرات انقلابمان مردم محروم و ستمدیدۀ ایران بهره مند شوند، دورانی که باید شکوه نظام اسلامی را لمس کنند، دورانی که همه باید دست به دست هم بدهیم تا ریشه فقر و استضعاف را برکنیم».[14]

    در این خصوص، حضرت امام تأکید می کنند که اهداف اجتماعی و انسانی توسعه بر اهداف اقتصادی آن اولویت دارند. ایشان در اهمیت این اهداف می فرمایند:[15] «من مطمئنم که ملت عزیز ایران یک لحظه استقلال و عزت خود را با هزار سال زندگی در ناز و نعمت، ولی وابسته به اجانب و بیگانگان معاوضه نمی کند».[16]

    علاوه بر این دو دسته اهداف، حضرت امام (س) برای توسعه، اهداف معنوی نیز درنظر می گیرند. در این زمینه، هم هدف بودن معنویات را مطرح می کنند و هم تقدم هدف اعتلای معنوی جامعه بر سایر اهداف اجتماعی و اقتصادی را بیان می دارند. در این خصوص حضرت امام تفاوت اصلی توسعه با مفهوم اسلامی را با توسعه از دیدگاه مکاتب غیردینی، ابعاد و اهداف معنوی توسعه می دانند، از جمله در این زمینه می فرمایند: «هیچیک از رژیمهای دنیا ـ غیر از این رژیم توحیدی انبیا ـ توجهش به معنویات انسان نبوده است و در نظر نداشته است که معنویات را ترقی بدهد».[17]

    همچنین در اهمیت این هدف می فرمایند: «این مسلّم است که از نظر اسلامی، حل تمامی مشکلات و پیچیدگی ها در زندگی انسانها تنها با تنظیم روابط اقتصادی به شکل اخص، حل نمی شود و نخواهد شد، بلکه مشکلات را در کل یک نظام اسلامی باید حل کرد و از معنویات نباید غافل بود که کلید دردهاست».[18]

    حضرت امام تأکید می فرمایند که هدف اصلی پیشرفت و توسعه، تحقق معنویات است و اقتصاد وسیله تحقق اهداف اجتماعی و معنوی است.[19]

 3ـ مفهوم عدالت

     در زمینه عدالت، حضرت امام خمینی (س) به طور منسجم در یک مجموعه خاص نظر خود را بیان نکرده اند؛ اما در موارد مختلف و به مناسبت های گوناگون، دیدگاههای خود در این زمینه را به نوعی روشن ساخته اند. در اینجا تلاش می شود با استفاده از بیانات و مکتوبات حضرت امام، دیدگاه ایشان در این زمینه تبیین شود.

     در مجموع با بررسی گفته ها و مکتوبات حضرت امام در زمینه عدالت می توان دریافت که در دیدگاه حضرت امام نیز عدالت از سه جنبه مطرح شده است. از نظر کلی در مفاهیم مشترک موجود نزد اندیشمندان، هر یک از این سه جنبه جایگاه و آثار خاص خود را دارد. این سه جنبه عبارتند از:

     1ـ عدالت به عنوان فعل ربوبی ـ در این زمینه از دیدگاه حضرت امام(س) عدل به عنوان یک ویژگی و صفت اصلی خداوند مطرح است و مفهوم عدالت در این جنبه همراه بودن ویژگی عدل برای همه افعال الهی است.[20]

    2ـ عدالت به عنوان ملکه اخلاقی فردی ـ در این زمینه نیز عدالت به عنوان یک صفت برتر برای انسانها تلقی می شود. از این جنبه، عدالت به عنوان یک صفت اخلاقی مطرح می شود که حضرت به آن نیز تأکید دارند.[21]

    3ـ عدالت اجتماعی ـ مهمترین جنبه عدالت، مفهوم اجتماعی آن است که به صورت عمده، مباحثات اندیشمندان در زمینه عدالت را به خود اختصاص داده است. به دلیل اهمیتی که این جنبه عدالت دارد، بیشتر مورد توجه بوده است. حضرت امام خمینی (س) نیز به این جنبه توجه بیشتری داشته اند. همچنین این جنبه عدالت، بیشتر با توسعه و مفهوم آن سنخیت دارد و بحث عدالت و توسعه نزد اندیشمندان نیز بیشتر از این جهت مورد توجه بوده است.

     چنانچه اشاره شد اندیشمندان مختلف به مفهوم عدالت از جنبه اجتماعی آن بیشتر توجه کرده اند و بر این اساس تعاریف مختلفی در زمینه مفهوم عدالت مطرح شده است. این مفاهیم در منظر حضرت امام خمینی (س) نیز مورد توجه بوده است. برای روشن تر شدن مفهوم عدالت از دیدگاه امام خمینی، ضمن بیان مفاهیم اصلی موجود درباره عدالت، به دیدگاه حضرت امام در این زمینه اشاره می کنیم.

     1ـ عدالت به معنای اعطای حق: یکی از مفاهیم اصلی عدالت که اندیشمندان مختلف به آن توجه داشته اند،[22] دادن حق به صاحبان حق است. حضرت در مواردی، به این تعبیر و ضرورت اعطای حقوق افراد اشاره داشته اند؛ از جمله ضمن اینکه می فرمایند اسلام حکومت عدل است، بیان می دارند: «اگر احکام اسلام پیاده شود، تمام اقشار ملت به حقوق حقۀ خودشان می رسند».[23]

    از این بیان و بیانات دیگر حضرت امام می توان دریافت که آن حضرت به این مفهوم، از عدالت توجه داشته اند.

     2ـ عدالت به معنای مراعات شایستگی ها: طبق این مفهوم، عدالت مطابق ویژگی ها و شئون افراد توجیه می شود که به معنای ارزش قائل شدن به هر فرد برابر توانایی ها و شایستگی های اوست.[24]

    حضرت امام خمینی (س) این مفهوم را نیز برای عدالت مورد توجه قرار داده اند و از جمله می فرمایند: «برنامه جمهوری اسلامی است که یک دولتی به وجود بیاید که با همه قشرها به عدالت رفتار کند و امتیاز بین قشرها را ندهد، مگر به امتیازات انسانی که خود آنها دارند».[25]

    همچنین حضرت امام در موارد دیگری نیز رعایت شایستگی های افراد را مترادف عدالت دانسته اند.[26] لذا می توان گفت این مفهوم از عدالت نزد ایشان مقبول است.

     3ـ عدالت به معنای مساوات: براساس این مفهوم، عدالت به معنای برابر و مساوی دانستن همه افراد در امور است. این مفهوم نیز در برخی موارد کاربرد دارد. حضرت امام هم بر این مفهوم تأکید داشته اند و از جمله می فرمایند: «اسلام برنامه اش این است که بین فقیر و غنی و کرد و ترک و لُر و اینها فرق نگذرد، همه برادر و همه برابر..».[27]

    «اسلام طبقه ای را بر طبقه دیگر ترجیح نداده است... اسلام تمام طبقات را مساوی دانسته است».[28]

    حضرت امام در این زمینه بیانات متعددی دارند که می توان از آنها دریافت که ایشان این مفهوم را برای عدالت پذیرفته اند.[29]

    4ـ عدالت به معنای توازن اجتماعی: در این مفهوم هر چیزی به اندازه لازم باید مورد توجه قرار گیرد و ملاک این مقدار لازم، ایجاد موازنه ها در اجتماع است. حضرت امام این مفهوم را نیز در نوشته ها و بیاناتشان پذیرفته اند.[30]

    5ـ عدالت به معنای انجام دادن صحیح و بایسته امور: این معنای عدالت بر این مفهوم استوار است که هر امری اگر به صورت صحیح و آن طور که باید باشد انجام شود، عادلانه است. حضرت امام به این نوع نگاه به عدالت نیز توجه داشته اند و در مواردی انجام امور به صورت صحیح و اصلاح امور را مطابق عدالت قلمداد کرده اند.[31]

    6ـ عدالت به معنای انصاف: تعبیر عدالت به انصاف و عمل منصفانه به عنوان عمل عادلانه نیز از جمله مفاهیم ارائه شده برای عدالت است. حضرت امام این مفهوم را نیز پذیرفته اند و در جایی می فرمایند: «ثروتهایی را که این مالکان به نا حق متصرف شده اند ضبط خواهیم کرد و بر اساس حق و انصاف میان محتاجان مجدداً توزیع خواهیم نمود».[32]

    7ـ عدالت به معنای بی طرفی: در این مفهوم که جنبه اجتماعی دارد، عدالت به بی طرفی تعبیر شده است، یعنی اینکه در برخوردهای اجتماعی، اگر جانبدارانه عمل نکنیم عادلانه است. البته این تعبیر بیشتر قضایی و حکومتی (مدیریتی) است، نه سیاسی و نظیر اینها که حضرت امام نیز بر آن تأکید داشته اند.[33]

    بر اساس آنچه بیان شد، مفهوم عدالت از دیدگاه حضرت امام خمینی(س) بسیار گسترده و جنبه های الهی، فردی و اجتماعی را در بر می گیرد. اما جنبه اجتماعی آن بیشتر به مفهوم توسعه نزدیکتر است. از این لحاظ نیز مفهوم عدالت ابعاد گوناگونی دارد که حضرت امام این مفاهیم متعدد و مختلف را برای عدالت پذیرفته اند.

 4ـ جایگاه توسعه در اهداف نظام اسلامی

     حضرت امام خمینی (س) در برخی موارد به جای توسعه از مفهوم جامع پیشرفت استفاده کرده اند که مفهوم تقریباً مترادف توسعه امروزین است. با توجه به تعریفی که از توسعه و اهداف توسعه از دیدگاه حضرت امام خمینی (س) ارائه شد، می توان گفت این مفهوم در سه سطح مدنظر است:

                    1ـ توسعه اقتصادی،

                    2ـ توسعه اجتماعی،

                    3ـ توسعه معنوی.

     در نظام اسلامی، توسعه معنوی، اساس و بنیان هر حرکت و هدف نهایی همه فعالیت هاست. به طور خلاصه در این توسعه، هدف ایجاد زمینه لازم برای حرکت تکاملی انسان است. حضرت در این زمینه بیانات مختلفی دارند واز جمله می فرمایند: «اسلام در همه چیزش، اصلش، آن مقصد اعلی را خواسته ... اگر نظر به انسان بکند، به عنوان این است که یک موجودی است که از او می شود یک موجود الهی درست کرد».[34]

    بر اساس همین دیدگاه حضرت می فرمایند: «اسلام مادیت را در پناه معنویت قبول دارد»،[35] یعنی اهداف معنوی توسعه، مقدم بر همه اهداف دیگر هستند.

     توسعه اجتماعی نیز شامل اهدافی می شود که بیشتر جنبه مقدماتی برای ارتقای معنوی از دیدگاه دینی دارند: همچون کرامت، آزادی، شرافت انسانی، بهداشت عمومی، سلامت اجتماعی، رفع محرومیت ها، ایجاد عدالت اجتماعی و نظیر اینها. بر این اساس اهداف معنوی، مقدم بر این اهداف هستند، چنان که حضرت امام در این زمینه می فرمایند: «انگیزه انبیا در انقلاباتشان و در قیامشان، دنیا نبوده است. اگر دنیا را اصلاح کردند، تبع بوده است، انگیزه الهی بوده است».[36]

    «جمهوری اسلامی ایران، نباید تحت هیچ شرایطی از اصول و آرمانهای مقدس الهی خود دست بردارد».[37]

    اهداف اقتصادی توسعه نیز فقط به عنوان وسیله ای برای تحقق اهداف اجتماعی و اهداف معنوی قابل قبول است، چنان که حضرت امام می فرمایند: «شکم و نان و آب میزان نیست، عمده، شرافت انسانی است.»[38]

    «من مطمئنم که ملت عزیز ایران یک لحظه استقلال و عزت خود را با هزار سال زندگی در ناز و نعمت، ولی وابسته به اجانب و بیگانگان معاوضه نمی کند».[39]

    بر این اساس از دیدگاه حضرت امام، هدف نظام اسلامی فراهم کردن زمینه لازم برای خداگونه شدن انسان است. یعنی هدف اصلی و نهایی، الهی شدن است.[40]

 5ـ جایگاه عدالت در اهداف نظام اسلامی

     در دیدگاه حضرت امام، اجرای عدالت از مهمترین اهداف نظام اسلامی است. ایشان این اهمیت را در موارد مختلف به صورتهای گوناگون بیان کرده اند و از جمله می فرمایند:

               ـ عدالت هدف و علت تشکیل حکومت انبیاست.[41]

              ـ عدالت علت بعثت انبیاست.[42]

              ـ عدالت خواست خداست.[43]

              ـ عدالت خواست مردم است.[44]

              ـ عدالت ویژگی خاص حکومت و نظام اسلامی در مقایسه با سایر نظام هاست.[45]

    همچنین حضرت امام، عدالت را شرط حاکم،[46] تحقق آن را وظیفه حاکم[47]، شرط و علت وضع قوانین اسلامی[48] و نظیر اینها[49] می دانند.

    با این توضیح می توان گفت از نظر اجتماعی عدالت از اصلی ترین اهداف نظام اسلامی است. اما علاوه بر بُعد اجتماعی عدالت، تحقق عدالت فردی نیز از اهداف اسلام و انبیا است؛ چنان که حضرت امام می فرمایند: «همه زحمت انبیا برای این بود که یک عدالت اجتماعی درست بکنند... در اجتماع و یک عدالت باطنی درست بکنند برای انسان در انفراد».[50]

    این جمله، جایگاه عدالت فردی و باطنی را در حد هدف بعثت و انگیزه حرکت انبیا و در حد عدالت اجتماعی بالا می برد. بر این اساس تحقق عدالت فردی نیز از اهداف نظام اسلامی است.

     از طرف دیگر یکی از صفات الهی، عدل است و ایشان نیز بر این امر تأکید دارند.[51] چون وقتی حضرت امام می فرمایند هدف جامعه و فرد در دیدگاه اسلامی خداگونه شدن است، تحقق عدالت در همه شؤون، هدف قرار می گیرد. زیرا عدالت یک صفت الهی است و الهی شدنی مترداف با ذوب در عدالت است.

     بر این اساس، عدالت هدفی مهم و اساسی است؛ اما جایگاه نسبی هدف عدالت و اهداف توسعه نیز مهم است که باید به آن پرداخت.

 6ـ نتیجه: مقایسه عدالت و توسعه

     عدالت یک هدف چند بُعدی است و تحقق آن در هر یک از ابعاد، می تواند هدف باشد. دو بُعد بشری آن، عدالت باطنی فردی، به عنوان یک ملکه اخلاقی و عدالت اجتماعی هستند و یک بُعد الهی نیز دارد. بعد فردی بیشتر درونی است و بعد اجتماعی، جنبه بیرونی دارد. بعد اجتماعی عدالت می تواند درهمۀ زمینه های اجتماعی مانند: اقتصاد، حقوق، فرهنگ، قضا، سیاست، رفتار و نظیر اینها گسترش بیابد.

     توسعه نیز با مفهوم جامعی که حضرت امام مّد نظر داشته اند، در سطوح اقتصادی، اجتماعی و معنوی قابل بسط است، سطح اقتصادی توسعه، بیشتر جنبه رشد و بهبود کیفی و کمّی تولید و مصرف را دربرمی گیرد. سطح اجتماعی توسعه، یک مرتبه فراتر از آن است و به نحوه توزیع امکانات، کیفیت و کمیت برخورداری عموم اجتماع از امکانات، نحوه برخورد کارگزاران و مدیران با مردم، نحوه برخورد با دیگران، چگونگی عملکرد و اجرای قوانین و مقررات و نظیر اینها مربوط می شود. سطح عالی توسعه که ابعاد معنوی را دربرمی گیرد، بیشتر دایر بر تحقق ابعاد فردی و حرکت تکاملی انسان به سمت خدا می شود که جامعه باید زمینه ساز آن باشد.

     به این ترتیب می توان گفت عدالت و توسعه در برخی مقاطع، وجوه همه سطحی دارند. توسعه در سطح اقتصادی با عدالت هم سطحی چندانی ندارد، توسعه اجتماعی در ابعاد گوناگون با عدالت اجتماعی هم سطحی پیدا می کند.توسعه معنوی نیز با عدالت باطنی فردی هم سطحی دارد.

     در مفهوم و اهداف توسعه از دیدگاه حضرت امام خمینی (س) دیدیم که اهدافی همچون رشد تولید، صنعتی شدن، رشد کشاورزی، رفاه اقتصادی، افزایش صادرات و نظیر اینها در سطح توسعه اقتصادی قرار می گیرند. این اهداف، اهداف اجتماع هستند، اما درباره اهداف صرفاً اقتصادی اجتماع، با مفاهیمی که از عدالت بیان شد، می توان گفت : عدالت فردی و عدالت الهی با این اهداف سنخیتی ندارد. عدالت اجتماعی نیز که از نوع عدالت در اجتماع است می تواند با اهداف اجتماع سنخیت داشته باشد. اما مفاهیم عدالت اجتماعی در سطحی بالاتر از صرف افزایش تولید و نظیر اینها قرار می گیرد، یعنی عدالت اجتماعی به نحوۀ برخورد با افراد جامعه، نحوه توزیع امکانات، تلقی از انسانها و نظیر اینها می پردازد. بر این اساس، سطح این مفاهیم متفاوت است.

     سطح اجتماعی توسعه از دیدگاه حضرت امام(ره) نیز اهدافی نظیر شرافت انسانی، استقلال و عزت انسانها، آزادی، سعادت و سلامت عمومی، استقلال اقتصادی، محرومیت زدایی و عدالت اجتماعی را در برمی گیرد. می بینیم که توسعه در این سطوح، خود هدف عدالت اجتماعی را دنبال می کند و در کنار آن اهداف دیگری هم سطح با عدالت از نظر سنخیت مطرح می شود. اهدافی از توسعه که در سطح اجتماعی مطرح است، اهداف اجتماعی، یعنی دارای بازگشت به کل اجتماع هستند. در اینجا می توان گفت این سطح از توسعه با عدالت اجتماعی هم سطح است. از آنجا که از دیدگاه حضرت امام خمینی (س) توسعه در سطوح اجتماعی مقدم بر توسعه در سطح اقتصادی است، پس عدالت نیز که از اهداف توسعه در سطح اجتماعی است، مقدم بر توسعه اقتصادی خواهد بود. اما با این نگاه آیا می توان گفت عدالت اجتماعی هم سطح با سایر اهداف اجتماعی توسعه است؟ از آنجا که حضرت امام اهمیت ویژه ای به عدالت اجتماعی داده اند و از نظر تعدد بیانات و تأکیدهای بیشتر به عدالت اجتماعی توجه بیشتر داشته اند، شاید بتوان گفت ممکن است تا حدودی عدالت اجتماعی از دیدگاه حضرت امام مقدم بر سایر اهداف اجتماعی توسعه باشد.

     با وجود این، عدالت به ویژه در سطح فردی و باطنی یک هدف معنوی است. تحقق عدالت باطنی فردی که یک ملکه اخلاقی است، در زمرۀ معنویات قرار می گیرد و هم سطح اهداف معنوی توسعه می شود. پس می توان گفت عدالت فردی و باطنی یکی از هدفهای نهایی توسعه است. از این رو، عدالت باطنی فردی، یعنی یکی از جوانب عدالت، بر توسعه در سطح اجتماعی نیز مقدم است.

     از جهت دیگر نیز طبق تعابیری که از حضرت امام وجود دارد و به برخی از آنها اشاره شد، این عدل هنگامی که وارد اجتماع می شود، همۀ جوانب اجتماع را در برمی گیرد و در اینجا کل اجتماع، هدف واقع می شود به علاوه با تکیه بر تعابیر حضرت امام که ذکر شد، از جمله عدالت خواست خداست، عدالت علت و هدف بعثت انبیاست، عدالت غایت تلاشهای انبیاست و نظیر اینها می توان گفت که از دیدگاه حضرت امام حداقل، عدالت اجتماعی بر برخی از اهداف دیگر توسعه اجتماعی مقدم است.

     اما از آن رو که به تعبیر حضرت امام، هدف انسان رسیدن به خداست و عدل یک صفت الهی است، تحقق عدالت در اجتماع و انفراد، را تحقق بخشی از خداگونه شدن انسان است. عدالت اجتماعی نیز که یکی از جنبه های عدالت است و می تواند از جنبه ای با نحوه برخورد خدا با انسانها، وضع قوانین الهی و نظیر اینها قیاس شود، می تواند هدف خداگونه شدن انسان واقع شود. از طرف دیگر هیچ یک از ابعاد دیگر توسعه اجتماعی از نظر اهداف، در صفات الهی در ردۀ عدل الهی نیستند. براین اساس از این جنبه می توان گفت که عدالت مقدم بر سایر اهداف اجتماعی توسعه است. اما آنچه به طور قطع می توان اظهار داشت این است که از دیدگاه حضرت امام خمینی (س):

          ـ عدالت اجتماعی مقدم بر توسعه اقتصادی است.

          ـ عدالت اجتماعی به احتمال قوی مقدم بر سایر اهداف اجتماعی توسعه و حداقل مقدم بر برخی از اهداف اجتماعی توسعه است.

          ـ تحقق عدالت باطنی انفرادی برای همه انسانها مقدم بر اهداف اجتماعی توسعه و به تبع آن مقدم بر اهداف اقتصادی توسعه است.

          ـ چون هدف انسانها خداگونه شدن است، همه ابعاد توسعه اقتصادی و اجتماعی وسیله ای برای آن است و یکی از جنبه های خداگونه شدن نیز تحقق صفت عدل در انسانهاست.

 فهرست منابع

1ـ حضرت امام خمینی (س): «صحیفه امام دوره 22 جلدی».

2ـ حضرت امام خمینی (س): «ولایت فقیه»، مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی (س)، چاپ اول، بهار 1373.

3ـ حضرت امام خمینی (س): شئون و اختیارات ولایت فقیه» وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران 1365.

4ـ حضرت امام خمینی (س): «محرم راز» مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی(س). چاپ اول فروردین 1369.

5ـ حضرت امام خمینی (س): «وصیتنامه سیاسی ـ الهی حضرت امام خمینی (س)» انتشارات بانک تجارت، فروردین 1369.

6ـ حضرت امام خمینی (س): «کشف الاسرار».

7ـ حضرت امام خمینی (س): «آیین انقلاب اسلامی: گزیده ای از اندیشه های حضرت امام خمینی (س)»، مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی (س)، 1374.

8ـ حضرت امام خمینی (س)؛ عدل الهی: مجموعه دیدگاههای حضرت امام خمینی (س) در زمینه عدل الهی؛ تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی (س)، 1378.

9ـ عزتی، مرتضی؛ رابطه فرهنگ و توسعه از دیدگاه حضرت امام خمینی (س)؛ نامه پژوهش، سال اول، شماره 1، تابستان 1375، ص ص 34ـ9.

10ـ عزتی، مرتضی؛ توسعه و توسعه یافتگی از دیدگاه حضرت امام خمینی (س)؛ اولین همایش اسلام و توسعه، تهران: دانشگاه شهیدبهشتی، اسفند ماه 1375.

11ـ عزتی، مرتضی؛ جایگاه عدالت در نظام اسلامی از دیدگاه حضرت امام خمینی (س)؛ اولین همایش دو سالانه اقتصاد اسلامی؛ تهران: دانشگاه تربیت مدرس، بهمن ماه 1378.

12ـ لوییس بئک، دگرگونی در مفاهیم و هدف توسعه؛ مترجم ه. قاضیان؛ نامه فرهنگ، سال دوم، شماره 5 و 6، پاییز و زمستان 1370.

13ـ مجموعه نویسندگان: «مجموعه مقالات اولین کنگره بررسی اندیشه های اقتصادی حضرت امام خمینی (س)» مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی (س)، خرداد 1374.

14ـ مدیریت بهره وری بنیاد مستضعفان و جانبازان؛ نظریه های عدالت اجتماعی؛ تهران؛ بنیاد مستضعفان و جانبازان، 1376.

15ـ مطهری، مرتضی؛ عدل الهی؛ تهران: صدرا.

منبع: بررسی اندیشه های اقتصادی امام خمینی(س)، ص 81.