فروتنی

مقدمه

فروتنی یا همان تواضع اظهار کوچکی کردن است. خود را برتر از دیگران ندانستن است. به نوعی در تضاد با کبر و تکبر است. فروتنی از جمله آموزه های اخلاقی است که اساتید اخلاق و عرفان بر داشتن آن توصیه و تأکید می کنند. در اصطلاح علم اخلاق عبارت از خضوع و تذلل در برابر خداوند و در بین مردم خود را در جاه و مال و مقام بالاتر ندیدن که این با ریا و تظاهر تفاوت دارد. امام خمینی نیز تواضع را در اصطلاح اخلاق، صفتی نفسانی به معنای کوچک شمردن خود می داند که ضد آن کبر است.

فروتنی از نگاه قرآن و بزرگان دین

در اسلام به این صفت توجه شده است و خداوند در قرآن، پیامبرش را به تواضع در برابر مؤمنین فرمان داده (حجر، 88؛ شعراء، 215) و در مقابل، تکبر را که از صفات رذیله می باشد، مورد مذمت قرار داده است (غافر، 35 و 60؛ فرقان، 21). سیره رفتاری پیامبران الهی نیز بر همین گونه بوده است؛ تا آنجا که پیامبر اسلام (ص) مانند بندگان غذا می خورد و بر زمین می نشست.

علمای اخلاق و عرفان تواضع را افضل مقامات شمرده اند. امام خمینی نیز در آثار خود به مسئله تواضع پرداخته و مطالب مربوط به این صفت را در ذیل بحث کِبر و یا به صورت مستقل بیان کرده  است. ایشان به موضوعاتی چون معنای تواضع درجات آن پرداخته و با توجه به روایت جنود عقل و جهل، فروتنی را از لشگریان عقل و تکبّر را از لشگریان جهل معرفی می کند.

در روایات، مصادیقی و درجاتی برای تواضع شمرده شده است از جمله 1 ـ شناخت جایگاه و قدر و  اندازه خود به اینکه با قلبی سلیم خود را در جایگاه شایسته خود قرار دهد 2 ـ انصاف با دیگران و یکسان دیدن خود و دیگران به اینکه آنچه را که برای خود می پسندد، برای دیگران نیز بپسندد 3 ـ پاسخ بدی را به نیکی دادن.

اقسام فروتنی

تواضع اقسامی دارد؛ مذموم و ممدوح. در قرآن و روایات به هر دو قسم اشاره شده است. تواضع ستوده شده، همانند فروتنی برای خداوند در برابر پدر و مادر (اسراء / 23 ـ 24)، تواضع در برابر برادر ایمانی و تواضع معلم و شاگرد نسبت به یکدیگر می باشد. در مقابل، تواضع در برابرکافران (مائده، 54)، متکبران و اغنیاء به عنوان تواضع ناپسند یاد شده است.

علمای اخلاق و عرفان نیز تواضع را در مواردی ناپسند می دانند؛ چنان که تواضع در برابر متکبران فاسقان و کافران را جایز ندانسته و تکبر در برابر توانگران متکبر را عین تواضع شمرده اند. همچنین تواضع در صورتی که از حالت اعتدال خارج شود و به افراط متمایل شود به خواری و بدنامی تبدیل می شود که از صفات ناپسند است.

امام خمینی نیز به فروتنی پسندیده و ناپسند اشاره کرده است. ناپسند همچون: تواضع در برابر اغنیا، برای حب دنیا و حب جاه که حالت تملق بشمار می آید. ایشان تواضع پسندیده را در برابر بندگان تواضعی می داند که بدون طمع و چشم داشتی انجام شود و در این تواضع که بی آلایش است، فرقی بین فقیر و غنی نیست به اعتقاد ایشان با این که تواضع و تملق فرقهای دقیقی با هم دارند، اما گاهی تشخیص آنها از یکدیگر بسیار مشکل است ایشان مبدأ تواضع را علم به خداوند و علم به نفس و غایتش را خداوند یا کرامت او و ثمره اش را کمال نفسانی می داند. اما مبدأ تملق را شرک و جهل، فقر قلبی، ذلت روحی و غفلت از خداوند می شمارد و ثمره تملق را خفت و عار و از دست دادن ایمان می داند.

فروتنی در سیره امام

 تواضع و فروتنی یکی از ویژگی های مهم اخلاقی امام خمینی بود که در عین دارا بودن مراتب بلند علم و کمال و ریاست دین و دنیا همواره متواضع بود او از تعریف و تمجید گریزان بوده و نسبت به کسانی که ایشان را ستایش می کردند، اظهار نارضایتی می کرد همچنین از القاب و عناوین دوری می جست.

امام خمینی احترام ویژه ای برای علمای اسلام قائل بود و نسبت به آنان بیشتر تواضع می کرد و خود را خدمتگزار علما و مردم می شمرد اما نسبت به حاکمان جور و متکبران تواضع نداشت.

امام خمینی تواضع را در حوزه فردی و اجتماعی مورد توجه قرار داده ایشان در حوزه فردی تواضع در برابر خداوند را، راه هدایت و سلوک دانسته است. اگر بنده دائماً ذلت خود را در نظر داشت و با جان و دل در برابر خداوند تواضع کرده و خود و عبودیتش را ناچیز و بی ارزش دانست، حق تعالی با لطف خود با او معامله می کند و کرامات خود را به او عطا می کند و چه بسا اهل عبادت ظاهری که از صفت تواضع بی بهره اند، گرفتار وسوسه های شیطان شوند و صاحبان معارف حقه، در نظر آنها کوچک به نظر آیند و نسبت به آنها بدبین شوند ایشان به آثار تواضع در جامعه نیز اشاره کرده است و تواضع نسبت به مردم را موجب احترام و بزرگی نزد مردم و در مقابل، تکبر را سبب ذلت و خواری نزد آنان می داند همچنین با استناد به بعضی روایات تواضع را سبب رشد حکمت در قلب خود و همچنین قلب های دیگران شمرده، چرا که با تواضع دل های سخت نرم می شود و سخنان در آنها تاثیر می کند.

منبع: حریم امام؛ شماره 379، ص 21