ایثار و فداکاری

اشاره

قرن بیستم، انقلاب و رهبران انقلاب بسیاری به خود دید؛ اما از میان رهبران این انقلاب ها تنها نام چند تن جهانی شده و جاودانه مانده است؛ یکی از نامدارانِ آن جاودانه ها، امام خمینی است. کوتاه و گذرا ببینیم دلیل جاودانگی چیست؟ چرا و به چه دلیل اینگونه شد؟ یکی از دلیل ها، ایثار و فدارکاری و از جان گذشتگی حضرت امام است که در این شماره به آن اشاره می کنم.

ایثار و فداکاری چیست؟

واژه ایثار بر وزن اِفعال از ریشه «ا ث ر» و به معنای مقدّم داشتن دیگری بر خود است. اما گاه در معنایی گسترده تر به هرگونه برتری بین دو طرف گفته می شود. این مفهوم در اصطلاح به معنای پیش شمردن دیگری بر خود در گرفتن سود یا پرهیز زیانی است که سرانجام برادری و دوستی بین دو نفر را نشان می دهد. نقطه مقابل این خصلت انسانی را بخل دانسته اند که به معنای پرهیز از رساندن هرگونه سودی به دیگران است. ایثار از جمله صفات پسندیده ای است که دین و بزرگان دینی بر آن سفارش کرده اند. این صفت که همان از خودگذشتگی و پیشگام کردن دیگران در کار خیر بر خویش است، بسیار ستوده شده است. عالمان اخلاق آن را به معنای بخشش در عین احتیاج، گذشتن از ضروریات زندگی و بخشش آن به نیازمندان و مقدم شمردن دیگری بر خود در کسب سود یا پرهیز از ضرر تعریف کرده اند. برای شناخت بیشتر و بهتر فداکاری، شناخت صفت ناپسند بخل است که در اصل در برابر فداکاریست. ایثار با مفاهیمی چون سخاوت، انفاق، احسان، مرتبط است. تفاوت ایثار با سخاوت در آن است که ایثار بخشش چیزی است که خود، محتاج به آن است و سخاوت بخشش چیزی است که به آن احتیاج ندارد، خواه بخشیدن به محتاج یا غیرمحتاج باشد. انفاق نیز به معنای صرف کردن مال در موارد نیاز و حاجت است. احسان به هر فعلی از افعال نیک که سزاوار است انجام گیرد، گفته می شود، بدون این که احتیاج شخص در آن دخیل باشد.

 فداکاری، در آیات و روایات

 واژه ایثار در قرآن به جز یک مورد، آیه 9 سوره حشر، نیامده؛ اما هم خانواده های آن از داریم؛ همانند: احسان، اِطعام، انفاق، یا عناوینی نظیر فروش جان و مال به خداوند و... برمی خوریم. در سوره حشر آیه 9 که به آن آیه ایثار نیز گفته می شود، آمده است: «و یوثرون علی انفسهم و لو کان بهم خصاصه» (و آنان ایثار می کنند و برتری می دهند دیگران را بر خودشان، گرچه خود آنها نیازمند باشند.) پس قـرآن کـریـم با بیان شواهد و نمونه ها، ایثار را در ابعاد مختلف ستوده است. در روایـات مـعـصـومـیـن (ع) نـیـز ایـثـار بـه عنوان خوی و خصلت ابرار و برگزیدگان الهی، نـیـکـوتـریـن احـسـان و عـالی ترین مرتبة ایمان شمرده شده است، چنان که امام علی (ع) فرمود: «اَلاْیثارُ سَجِیةُ الاَْبْرارِ وَ شیمَةُ الاَْخْیارِ» ایثار خوی نیکوکاران و شیوه نیکان است. در جای دیگر فرمود: «اَلاْیثارُ اَحْسَنُ الاِْحْسانِ وَ اَعْلی مَراتِبِ الاْیمانِ» ایثار نیکوترین احسان و بالاترین مراتب ایمان است.

روایات فراوانی دیگری داریم که به ایثار و ازخودگذشتگی اشاره و امر کرده اند. بر اهمیت و ارزش آن تأکید کرده و در برخی کتب روایی نیز بابی برای آن اختصاص داده اند. همانند کلینی (محمدبن یعقوب) در کتاب «الکافی» و یا حر عاملی (محمدبن حسن) در کتاب «وسائل الشیعه». علما و دانشمندان اخلاق کمتر به صورت مستقل به این موضوع پرداخته اند؛ بلکه در بیشتر منابع اخلاقی، تنها در ضمن بحث هایی نظیر زهد، جود و سخاوت از آن سخن گفته اند؛ اما اهل معرفت و عرفان به این موضوع توجه ویژه ای داشته و در آثار عرفانی باب مستقلی برای آن گشوده شده است. چنانکه خواجه عبدالله انصاری ایثار را به عنوان یکی از مقامات عرفانی ذکر می کند.

 سیره نظری و عملی امام خمینی

 امام خمینی همانند اجداد طاهرینش به این موضوع ارزش قائل شده و فراوان به آن پرداخته و همانطور که خود در نظر و عمل ایثارگر و فداکار بوده است، دیگران را هم به آن توصیه کرده اند. او با این که در کتاب های اخلاقی خود به طور مستقل به این بحث نپرداخته و تنها در ذیل موضوعاتی مانند صدقه و انفاق (شرح چهل حدیث، 492) به آن پرداخته، اما در سخنرانیهای خود بحث های فراوانی در مورد ایثار و فداکاری مطرح کرده است. (صحیفه امام، 4 / 311، 12 / 387، 16 / 196 ـ 199)

امام خمینی کمال ایثار را در اخلاص، حضور قلب و جهات باطنی آن می داند که برای اولیاء الهی حاصل می شود (سرالصلاة، 16؛ صحیفه امام، 16 / 197 ـ 198). همان طوری که نزول آیه «یطعمون الطعام علی حبّه» (انسان، 8) در مدح اهل بیت(ع) به سبب ایثار چند قرص نان نبوده، بلکه جهات باطنی و نورانی عمل مورد نظر بوده است (سرالصلاة، 16). ایشان ایثار در راه خدا همراه با اخلاص را آن چنان ارزشمند می دانند که حتی در ترازوی عالم غیب قابل سنجش نیست و تنها نزد خداوند متعال سنجش می شود. (رک: صحیفه  امام، 16 / 198)

امام خمینی ایثار و از خودگذشتگی اولیای الهی را عامل مهمی برای اصلاح مردم و خروج آنها از غفلت و ندامت در آخرت دانسته (شرح حدیث جنود عقل و جهل، 256) و در سطح جامعه، ارتقاء وجودی جامعه، برپایی کمالات والای انسانی در بستر اجتماع و سر بلندی نسل های آینده (رک: صحیفه امام، 16 / 204) را یکی دیگر از ثمرات ایثار معرفی می کند. ایشان ایثار ملت ایران را در طی دوران نهضت اسلامی، ستوده و این ایثار جان و مال را سبب پاک شدن جامعه از لوث اجانب (رک: همان، 9 / 383 و 254)، رهایی از بند ستمگران (رک: همان، 17 / 501)، پیروزی آنان (رک: همان، 20 / 217 ـ 218) و عامل سرفرود آوردن دنیا در مقابل ملت ایران (رک: همان، 17 / 305) می شمارد.

به اعتقاد امام(ره) یکی از عواملی در انقلاب اسلامی که باعث تحول ملت ایران شد، مقوله ایثار و شهادت می داند که با این روحیه ترس ها و اضطراب ها از بین رفته و امید به آینده ای درخشان و جاودانه جایگزین آن شد (رک: همان، 12 / 386 ـ 387). ایشان ایثار را مهم ترین سلاح در مقابل رژیم شاه به شمار می آورد که ملت ایران توانست با قدرت ایمان، ایثار و فداکاری در راه اسلام ریشه اختناق و وحشت را از بن برکند و به پیروزی برسد. (رک: همان، 7 / 169 ـ 170 و 12 / 137)

سیره عملی حضرت امام نیز لبریز از ایثارگریها و فداکاری ها بوده است. چنانچه در سراسر مبارزات خود با صبر و فداکاری مشکلات حبس و سختی های تبعید را پذیرفت. (رک: همان، 1 / 163، 293) و نسبت به خانواده و عزیزان خود نه تنها در شهادت فرزندش حاج آقا مصطفی اظهار رضایت در پیشگاه الهی را داشت؛ بلکه نسبت به فدا شدن حاج  آقا احمد در راه اسلام نیز اعلام آمادگی کرد و همین ایثار و فداکاری ایشان، الگوی کاملی برای ملت و جهانیان به شمار آمد و موجب جاودانگی نام و یاد ایشان گردید.

منبع: نشریه حریم امام، شماره 371