مطالب تفسیری امام در آثار گوناگونی اعم از آثاری که توسط خود ایشان نوشته شده مانند تفسیر سوره های حمد، توحید و قدر؛ و مجموعه هایی که توسط دیگران تدوین یافته مانند کتاب تفسیر و شواهد قرآنی و قرآن کتاب هدایت و یا کتاب فهم القرآن نوشته جواد علی کسار، آمده است. مجموعه تفسیر قرآن مجید از جمله آثار تفسیری پیرامون اندیشه و نکات تفسیری امام خمینی است که در آن علاوه بر جمع آوری مطالب و شواهد تفسیری، مکتب تفسیر عرفانی امام نیز مورد بررسی و پژوهش قرار گرفته است.

کتاب تفسیر قرآن مجید، علاوه بر مطالب که در آثار پیشین آمده، مباحث دیگری از کتابهای فقهی و بحثهای مربوط به آیات الاحکام، تقریرات فلسفه و کتاب های اخلاقی و عرفانی امام نیز انتخاب شده است. چنان که گرایشات فکری و اعتقادی و مبانی تفسیری امام در یک جلد این مجموعه به صورت منسجم آورده شده است.

در این کتاب سعی شده که آن چه امام دربارۀ آیات قرآن از شرح، تفسیر، استشهاد و اقتباس دارد، ذکر شود هر چند مفاد این فرازها از جهات متفاوت در جملات متعددی تکرار شده باشند. همچنین علاوه بر ّ شناخت مفسر و گرایشات تفسیری وی، پژوهشهای تاویلگرایانه در مکتب عرفانی و جایگاه آن در تفسیر امام خمینی نیز مورد پژوهش قرار گرفته است.

جلد اول در ده فصل، ابتدا زندگینامه امام به صورت مختصر با تکیه بر موقعیت فرهنگی، اجتماعی ایشان نگاشته شده تا جایگاه فرهنگی و بنیاد اندیشه امام بیان شود. محیط و اوضاع سیاسی زمان امام، توجه ایشان به امور اخلاقی، و مبار زه با انزوا طلبی از مهمترین موضاعات مطرح شده در این فصل می باشند.

فصل دوم به جایگاه قرآن در اندیشه امام اختصاص یافته، و تصویری از چیستی قرآن با تکیه بر آثار عرفانی ایشان مانند شرح دعای سحر و تفسیر سوره حمد ارائه شده است. مباحثی از قبیل چیستی وحی، جامعیت، تحریف ناپذیری و عدم مجازگویی قرآن از موضوعات مورد بحث در فصل دوم میباشند. البته امام در زمینه مجازگویی، نظر مخصوص به خود دارد ایشان وضع الفاظ را برای روح معانی میداند و برای گریز از پذیرش مجاز در قرآن، معنای واژگان قرآن را محدود به معنای حسی آنها نمی داند.

در فصل سوم نگرشهای کلی امام به تفسیر از قبیل: تفسیر به رأی و مراتب تفسیر، استفاده از عقل و همچنین معارف معنوی برای کشف ابعاد مختلف قرآن مورد توجه قرار گرفته اند. گردآورنده سعی کرده با استناد به کتابهای شرح چهل حدیث یا تعلیقه علی الفوائد الرضویة گرایش تأویل عرفانی امام در تفسیر را ثابت کند. و همین مساله در فصل چهارم با بسط بیشتری بررسی شده است. روش تفسیری امام با تکیه بر نگاه ایشان به استفاده از روش تفسیری قرآن به قرآن، قرآن به سنت، قرآن به عقل و قرآن به روش شهودی بررسی شده است. روش تطبیق در تفسیر به معنای این که انسان برای سنجش میزان صحت و سقم افکار و اعمال خود را به کتاب خدا عرضه کند، نکته مهمی است که در موارد ز یادی ازاندیشه تفسیری امام مورد لحاظ قرار گرفته است.

فصل پنجم به حقیقت تنزیلی قرآن، و قابل فهم بودن قرآن به عنوان نقدی جدی بر دیدگاه اخباریون پرداخته شده است. در ادامه مباحثی همچون عقلانیت در تفسیر و رویکرد دفاعی امام در برابر کسانی که برداشتهای عرفانی از آیات را حرفهای درویشی می پندارند، مطرح شده است.

در فصل ششم به جایگاه تأویل در تفسیر امام اشاره شده است. در این فصل با تعریف تأویل و بیان اقسام آن سعی شده است تا سیر تحول عرفانی بیان شود و آنگاه با تبیین نسبت میان تأویل و خیال و تأویل عرفانی و هرمنوتیک، زبان و تأویل عرفانی، مشکلات زبانی را در عرصه ی مباحث عرفانی بازگو نماید و آن را یکی از ادله ی ضرورت رفتن به سمت تأویل عرفانی قلمداد کند.

در فصل هفتم سیر تطور و تحول در تأویلات عرفانی پی گرفته میشود و سابقه تأویل عرفانی از آغاز تا عصر امام خمینی مورد بحث قرار میگیرد و رویکرد تأویلی شیخ اشراق، ابن عربی، سید حیدر آملی مورد بررسی شده است.

در فصل هشتم ویژگی تأویل عرفانی به طور عام و آنگاه ویژگیهای آن در فرهنگ اهل بیت در پایان با استفاده از آثار امام به و یژگیهای تأویل عرفانی ایشان هم بر اساس قواعد عرفان نظری و هم عرفان عملی پرداخته شده است. البته تأویلات عرفانی ایشان در کتابهای مصباح الهدایة و تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس پیچیده و دشوار است. اما در کتابهای آداب الصلاه و سر الصلاه چندان دشوار نمی باشد و از اصطلاحات عرفان نظری کمتر استفاده شده است.

در فصل نهم به بنیاد های تأویل در عرفان امام خمینی برای درک بیشتر لایه های زیرین در سخنان امام و کشف و شهود اشاره شده است. در این باره تهذیب نفس و پیوند حقیقت با شریعت و طریقت به عنوان مولفه هایی در جهت کشف این دیدگاه عرفانی معرفی شده اند، سپس بیان شده که راه حقیقت علاوه بر انسان کامل بر روی دیگر عالمان مجاهد و مهذب باز است.

فصل دهم به منظور ناسازگاری تاویلات عرفانی با ظاهر الفاظ و منطبق نبودن آنها با معارف متداول دینی، رهیافتهایی به تاویلات عرفانی بیان شده است تا نکات و پیچیدگیهای راز و رمزدار تاویلهای عرفانی شناخته شود و راه سوء فهم و مخالفت مسدود گردد. استفاده از ز بان تشبیه و تمثیل و تجسم بخشیدن به تجربه شهودی، تحلیلهای مبتنی بر سیر و سلوک به عنوان نمونه هایی از این رهیافت بیان شدهاند.

مؤلف در پایان خاطر نشان میسازد که اختصاص یافتن فصولی از کتاب به مبحث تاویل عرفانی به معنای این نیست که مباحث قرآنی امام منحصر به این گرایش است. از این رو در بخشهای گستردهای از آثار ایشان گرایشهای فلسفی و فقهی مشهود است.

چهار جلد دیگر این مجموعه به متن مباحث تفسیری امام اختصاص دارد و به ترتیب مصحف از سوره حمد تا سوره ناس تنظیم شده است. از آنجا که فقط در سوره های حمد، توحید و قدر، امام مطالب تفسیری را به صورت پیوسته بیان کرده و مطالب تفسیری دیگر سوره ها از لا به لای آثار ایشان انتخاب شده، از پیوستگی لازم برخوردار نمی باشند؛ از این رو در این مجموعه سعی شده با هدف پیوستگی و پیوند میان فرازها با توضیحات مقدماتی و جمع بندی و گزارش؛ حتی المقدور تقطیع میان تفسیر آیات برطرف گردد. همچنین سعی شده است جهت فهم آسان تر مطالب برخی سر فصلها و عناوین و همچنین برخی از الفاظ متن در داخل کروشه به متن اضافه شود و ترجمه احادیث و آیات در پاورقی آن ذکر شوند.

جلد دوم تفسیر قرآن مجید شامل یک پیشگفتار و تفسیر سوره های حمد، بقره و آل عمران است.
پیشگفتار در واقع شرح بخشهایی از دروس شفاهی سوره حمد است که از تلویزیون جمهوری اسلامی ایران پخش شده است. از آنجا که امام در این گفتارهای تفسیری از روش تفسیر عرفانی دفاع می کند و اختلافات فکری عرفا با اهل ظاهر را تبیین می نماید، گردآورنده با شرح بخشی از این گفتارها از آن مطالب، جهت مقدمه کتاب تفسیر بهره برده است.

در تفسیر سوره حمد علاوه بر مطالبی که از تلویزیون پخش شده بود، تفسیرهای دیگر امام پیرامون این سوره مانند آنچه که در تقریرات فلسفه آمده نیز به آنها اضافه شده و با ترتیب آیات و نظم منطقی در این کتاب چینش یافته اند. تفسیر این سوره ۲۰۳ صفه از جلد دوم را به خود اختصاص داده است.

در تفسیر سورۀ بقره برای ۵۰ آیه از مجموع آیات این سوره، نکات تفسیری از آثار امام گردآوری شده است. آیات مر بوط به خلقت آدم سجده ملائکه، آیة الکرسی و آیه قبله به طور مبسوطتری نسبت به دیگر آیات، تفسیر شده اند. برای گردآوری بحث مربوط به آیات الاحکام در این سوره، استفاده از کتاب البیع مشهود است. تفسیر سوره آل عمران به ترتیب آیات و با عنوان گذاری و افزودن مباحث تمهیدی تا انتهای جلد ً ۳۰ آیه از این سوره، تفسیر شده دوم ادامه یافته و تقریبا است. استفاده از نکات تفسیری در سخنرانیهای امام در جهت تدوین تفسیر سوره آل عمران، از نکات چشمگیر این بخش از کتاب محسوب میشود.

جلد سوم نیز بر اساس همان روش جلد پیشین سامان یافته و از سوره نساء تا سوره توبه را در بردارد. در این جلد برای تفسیر آیات الاحکام، مباحث تفسیری  از کتاب البیع، کتاب الطهارة و المکاسب عمدتا المحرمة گردآوری شده است. پرداختن به سیر و سلوک  شرح و بیان سفر روحانی حضرت ابراهیم (ع) خصوصا در تفسیر آیات سوره انعام؛ و توجه قرآن به انواع تجلیات حق تعالی و تجلی بر موسی (ع) در تفسیر سوره اعراف بخش مبسوطی را به خود اختصاص داده اند.

جلد چهارم تفسیر قرآن مجید از سوره یونس تا سوره سباء را در بر دارد. با توجه به محتوای سوره های مورد بحث، که بیشتر اخلاقی و عرفانی هستند، مطالب تفسیری این جلد بیشتر از کتب شرح چهل حدیث، شرح حدیث جنود عقل و جهل و شرح دعاء سحر انتخاب شده است. در سوره یوسف ۷ آیه و در سوره سجده ۲ آیه تفسیر شده اند. در این میان آیه ۳۵ سوره نور در ۳۶ صفحه مفصلترین بحث تفسیری را به خود اختصاص داده که بیشترین نکات تفسیری آن از کتاب تقریرات فلسفه گرفته شده است.

جلد پنجم در بردارندۀ مباحث مربوط به سوره فاطر تا سوره ناس است. در میان سوره های این جلد، از سوره فلق هیچ نکته تفسیری نیامده و مبسوطترین مباحث مربوط به تفسیر بعضی از آیات سوره حدید است. آیات ابتدایی سوره حدید و بیان فضیلت این سوره و آیات پایانی سوره حشر از جمله بخشهای مهم عرفانی این جلد محسوب می شوند که از کتب مصباح الهدایة و شرح حدیث جنود عقل و جهل بیشتر از دیگر آثار امام استفاده شده است. سوره های توحید اخلاص و قدر در این مجلد جزء تفاسیر نوشتاری امام می باشند که با تناسب آیاتشان به صورت مشروحی شرح و تفسیر شده اند. در پایان فهرست تفصیلی تمامی منابع و مصادر تحقیق که در تدوین این کتاب مورد استفاده قرار گرفته ، در جلد آخر آمده که حاکی از استفاده از ۷۹۷ منبع تحقیقاتی است که ارزش بالای تحقیقی این کتاب را نشان می دهد.

مجموعه تفسیر قرآن مجید توسط سید محمدعلی ایازی و تحت اشراف و نظارت آیت الله محمد هادی معرفت تدوین شده و در سال ۱۳۸۳ توسط موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی انتشار یافته است. این اثر توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی س به عربی ترجمه و انتشار یافته است. و نیز ترجمه آن به زبان اردو در دست اقدام می باشد.


مجتبی عرب نژاد

. انتهای پیام /*