آینده نگری در وصیت نامه امام خمینی(س)

نگاهی به چارچوب شناختی هنجاری و رویکردهای اکتشافی و تجویزی ناظر بر

آینده نگری در وصیت نامه امام خمینی(س)

□ محمد پیرعلی

اشاره:

بدون تردید، از جمله ماموریت ها و وظایف کلان و راهبردی رهبران جوامع بشری به موازات اداره امور جاریه وقت، نگاه هوشمندانه و مدبّرانه به افق آینده جامعه است. مرور بیانات و راه نمونی های معمار کبیر انقلاب اسلامی، گواه این مدعاست که ایشان بیش از آنکه نگران مقطع وقت باشند، دغدغه آینده را داشتند.

در این راستا رویکرد غالب وصیت نامه الهی سیاسی ایشان معطوف به وجوه آینده کشور و البته جهان اسلام، مطابق با ارزش ها و اصول اسلامی گردیده است. لذا در این تحقیق؛ چشم انداز، راهبردها، چگونگی تحلیل روندها، پیشران های مندرج در وصیت نامه که معطوف بر نسخه آینده محتمل، مرجّح و مطلوب جامعه اسلامی است مورد بررسی قرار می گیرد.

بدیهی است اهمیت مطالعه و بررسی ابعاد هستی شناسی و معرفت شناسی مسلّط بر متون وصیت نامه و استخراج توان های عِلّی مستتر، در قالب چارچوب های شناختی هنجاری ایشان، در راهگشایی برای نسل کنونی و آینده اثربخش خواهد بود و شناسایی دقیق تر نظام نظری- عملی حضرت امام، چه در مقام انتزاعی و چه در مقام انضمامی و تمیز این دو مهم و پردازش رئوس کلیدی مندرج در وصیت نامه دریچه نوینی را به سوی آینده خواهد گشود. بنابراین تتبّع در جایگاه مباحث مطروحه از حیث و منظر کشفی و تجویزی و همچنین امور ترجیح داده شده در وصیت نامه که ناظر بر نگاه آینده نگرانه به کشور و جهان اسلام  منطبق بر "چارچوب شناختی هنجاری" معطوف به راهبردها، هدف اصلی این پژوهش را تشکیل می دهد و ضرورت آن در روزافزونی نیاز امروز و فردای جامعه به واقعیات آشکار و پنهان منبعث از آموزه ها و باورهای دینی در فضای غبارآلود کنونی و راهیابی و شناخت آینده جامعه اسلامی است.

این تحقیق از نوع توسعه ای و با رویکرد توصیفی- تحلیلی صورت گرفته است. سوال مطروحه در این مقاله ناظر بر این است که  تمرکز غالب آینده نگرانه وصیت نامه حضرت امام خمینی برکدام نوع از رویکردهای کشفی و یا تجویزی برای آینده کشور و جهان اسلام استوار است و روح حاکم بر متون، انتزاعی و یا انضمامی است؟ ودر نهایت به این مهم دست خواهیم یافت که وجه غالب نگاه آینده نگرانه وصیت نامه امام با رویکرد تجویزی است و چارچوب های ارزشی و رهنمونی غالبا معطوف بر آموزه های دینی و از جنس نگاه انضمامی است.

 روندها در وصیت نامه

همانطور که اشاره شد وصیت نامه امام ناظر به آینده ایران و البته جهان اسلام است. از طرفی می دانیم که روندها، مهمترین مولفه های شکل دهنده آینده هستند لذا باید ابتدا  به بررسی و شناسایی روندهای مطرح شده در وصیت نامه مبتنی به داده های محیطی داخل و خارجی بپردازیم.

مهمترین سلاح نظامی در آینده؛ ایجاد اعتماد است(دریچه ای به مطالعات آینده پژوهی، 1388؛53). با پذیرش و صحه گذاردن بر این رهیافت، امام بدرستی سناریوی دشمن مبنی بر سلب اعتماد مردم از حاکمیت را با تبیین روندهای ذیل آشکار می سازند؛

• تبلیغات دامنه دار با ابعاد مختلف برای مأیوس نمودن ملتها، بخصوص ملت فداکار ایران از اسلام.
• شایعه های وسیع درسطح کشور، مبنی بر اینکه جمهوری اسلامی هم کاری برای مردم انجام نداد است.   
• مصرفی بار  آوردن ملت ها به ترتیبی که جرأت دست زدن به هیچ ابتکاری نداشته باشند. 
• نفوذ دادن افراد منحرف و تبهکار در حوزه های علمیه.
• دولتهای منطقة اسلامی بجای یاری، به عداوت با  ایران  و اسلام برخاسته اند.
• قدرت تبلیغاتی ما بسیار ضعیف و ناتوان است.
• هیچ  یک از دوَل حاکم بر این کشورها در فکر آزادی و استقلال و رفاه ملتهای خود نبوده و نیستند؛  بلکه اکثریت قریب به اتفاق آنان خود به ستمگری و اختناق ملت خود پرداخته اند.

از دیگر روندهای معطوف به نقشه های قدرتهای بزرگ استعمار و استثمارگر، از نگاه امام به انزوا کشاندن روحانیت است. آنان  با تبلیغات سوء، روحانیون و مبلّغان و متدینان را از دانشگاه و دانشگاهیان ترسانیده و همه آنها را به بی دینی و بی بند و باری و مخالفت با مظاهر اسلام و ادیان متّهم می نمودند. 

چارچوب شناختی هنجاری امام در تشخیص پیشران ها و تبیین راهبردها

هر جامعه نه تنها با یک سلسله آینده های محتمل، بلکه با آینده های امکان پذیر و با کشمکش  بر

سر آینده های ترجیحی مواجه است.(تافلر،1376؛ 473) بدیهی است که جامعه ما نیز از این قاعده مستثنی نیست. بنابراین صدر تا ذیل وصیت نامه مشحون از توان های علّی برگرفته از محیط فیزیکی و امور اجتماعی انسانی است که حضرت امام به مدد آنها آینده پیش رو را ترسیم ساخته است. احصاء دقیق توان های علّی برشمرده شده حاکی از کثرت توان های علّی است که منشاء نرم دارند تا منشاء سخت.

 از آنجا که در جایگاه آینده نگری در اندیشه دینی، از متون اسلامی و تجربیات تاریخی چنین برداشت می شود که اسلام بر فرا خواندن به آینده شناسی علمی و از روی مطالعه آینده و نیز پیش بینی حوادث و اتفاق های غیرمترقبه در برنامه ریزی برای همه احتمالاتی که در آینده ممکن است رخ دهد تاکید فراوان دارد (حاجیانی، 1391؛ 98)، چارچوب شناختی هنجاری حضرت امام نیز منطبق با روح کلی حاکم بر نگاه دین به آینده، شکل گرفته و با تاکید بر ارزش ها و هنجارهای انقلاب اسلامی، مجموعه ای از احکام ارائه می دهد که توجه جدّی به آنها می تواند شیوه عمل برای دستیابی به آینده ای مطلوب را برای نظام اسلامی میسّر سازد. لذا مجموعه بایدها و نبایدها چه در مقام انتزاعی و چه در مقام انضمامی برخواسته از واقعیات و ظرفیت های موجود و آتی است که حضرت امام با عنایت کافی به آنها، وصول و دستیابی به آینده مرجّح را محتوم ارزیابی می کنند.

چونانکه قوانین الهی و منابع معرفت اسلامی و دانش بشری حکایت از آن دارند که تسلیم شدن در برابر آینده و بی تفاوتی نسبت به آن، منجر به عقب ماندگی و انحطاط و بدبختی های دردناکی می گردد و این همان چیزی است که امّت و تمدن هایی با این بینش، گرفتار آن شدند. "فَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللهِ تَبْدِیلًا" (مرکز آینده پژوهی اسلامی، روزنامه همشهری؛ 9 / 2 / 79)

در هستی شناسی امام، رمز پیروزی حال و آینده، اینگونه راهبرد پردازی می شود؛ "بی تردید رمز بقای انقلاب اسلامی همان رمز پیروزی است؛ و رمز پیروزی را ملت می داند و نسل های آینده در تاریخ خواهند خواند که دو رکن اصلی آن:

انگیزه الهی و مقصد عالی حکومت اسلامی و اجتماع ملت در سراسر کشور با وحدت کلمه برای همان انگیزه و مقصد"(صحیفه امام،ج21،ص404)  و منطبق با آموزه های دینی  به همه نسل های حاضر و آینده وصیت می کنند؛ "اگر بخواهید اسلام و حکومت الله بر قرار باشد و دست استعمار و استثمارگرانِ خارج و داخل از کشورتان قطع شود، این انگیزه الهی را که خداوند تعالی در قرآن کریم بر آن سفارش فرموده است از دست ندهید".(صحیفه امام،ج21،ص404) 

امام با شناسایی پیشران های مسلط آینده و سناریوی تدوین شده نظام سلطه تاکید می کنند؛ "امروز و در آتیه نیز آنچه برای ملت ایران و مسلمانان جهان باید مطرح باشد و اهمیت آن را در نظر گیرند، خنثی کردن تبلیغات تفرقه افکنِ خانه برانداز است" و راه نمونی این چنین تبیین می نمایند "توصیه اینجانب به مسلمین بخصوص ایرانیان بویژه درعصر حاضر، آن است که در مقابل این توطئه ها عکس العمل نشان داده و به انسجام و وحدت خود، به هر راه ممکن افزایش دهند و کفار و منافقان را مأیوس نمایند".(صحیفه امام،ج21،ص404) 

همانطور که "تبییـن علی افعال انسانی از مقومات علوم اجتماعی است" (آلن راین، 1382؛ 117) حضـرت امام منـشاء حــدوث تـوان های عـلّی بسـیاری را در مراکز آمـوزش عالی مـی بینند که واقعیات اجتماعی را می  سازند "توصیه اینجانب آن است که نسل حاضر و آینده غفلت نکنند و دانشگاهیان و جوانان برومند عزیز هر چه بیشتر با روحانیان و طلاب علوم اسلامی پیوند دوستی

و تفاهم را محکم تر و استوارتر سازند و از نقشه ها و توطئه های دشمن غدّار غافل نباشند"(صحیفه امام،ج21،ص414) و همانـطور که راهـبرد رویارویی با این چـالش را ارائـه مـی دهـند شـیوه عمل برخورد با  افرادی که با گفتار و رفتار خود درصددند بذر نفاق بین آنان بیفکند را اِعمال ارشاد و اگر تأثیر نکرد توصیه به انزوا کشاندن عوامل تفرقه می دانند. ایشان در این راستا نسخه ای هم برای مسئولین تجویز می نمایند"بر دولتها و دست اندرکاران است چه در نسل حاضر و چه در نسلهای آینده که از متخصصین خود قدردانی کنند".(صحیفه امام،ج21،ص417) 

در ادامه، حضرت امام سناریوی دشمن را اینگونه تبیین  می کنند:

"در دانشگاه  نقشه آن است که جوانان را از فرهنگ و ادب و ارزشهای خودی منحرف کنند و به سوی شرق یا غرب بکشانند و دولتمردان را از بین اینان انتخاب و برسرنوشت کشورها حکومت دهند تا به دست آنها هرچه می خواهند انجام دهند". (صحیفه امام، ج21،ص418) 

از آنجا که "فقط با فهم فرآیندهای سبب ساز و روند آفرین است که می توان دانست تعمیم و توسعه یک پرونده به آینده تا چه حد و چرا اطمینان بردار است(آلن راین، 1382؛ 251) حضرت امام با شناخت روندهای وقت و پیش بینی چالش های ممکنه، نسبت به ارائه راهبردهای پیشگیرانه برای سطوح مختلف مدیریت جامعه، ره نمونی می کنند. "وصیت اینجانب به ملت در حال و آتیه آن است که با اراده مصمم خود و تعهد خود به احکام اسلام و مصالح کشور در هر دوره از انتخابات وکلای دارای تعهد به اسلام و جمهوری اسلامی که غالباً بین متوسطین جامعه و محرومین می باشند و غیر منحرف از صراط مستقیم ـ به سوی غرب یا شرق ـ و بدون گرایش به مکتب های انحرافی و اشخاص تحصیل کرده و مطلع بر مسائل روز و سیاستهای اسلامی، به مجلس بفرستند"(صحیفه امام، ج21، ص420) و از نمایندگان مجلس در آینده می خواهند"اگر خدای نخواسته عناصر منحرفی با دسیسه و بازی سیاسی وکالت خود را به مردم تحمیل نمودند، مجلس اعتبارنامه آنان را رد کنند" و از شورای نگهبان می خواهند؛" چه در نسل حاضر و چه در نسلهای آینده، که با کمال دقت و قدرت وظایف اسلامی و ملی خود را ایفا و تحت تأثیر هیچ قدرتی واقع نشوند و از قوانین مخالف با شرع مطهر و قانون اساسی بدون هیچ ملاحظه جلوگیری نمایند".(صحیفه امام،ج21،ص421) 

ایشان با شناسایی سناریوی دشمن در تهاجم ابرقدرتها و وابستگان به آنان در داخل و خارج کشور به ج.ا.ا (درحقیقت به اسلام) به رهبر و یا شورای رهبری درعصرهای آینده، وصیت می کنند؛ "خود را وقف در خدمت به اسلام و جمهوری اسلامی و محرومان و مستضعفان بنمایند؛ و گمان ننمایند که رهبری فی نفسه برای آنان تحفه ای است و مقام والایی،  بلکه وظیفة سنگین و خطرناکی است که لغزش در آن اگر خدای نخواسته با هوای نفس باشد، ننگ ابدی در این دنیا و آتش غضب خدای قهار درجهان دیگر در پی دارد".(صحیفه امام،ج21،ص423) و با رویکردی توصیفی و کشفی از خداوند می خواهند "ما و شما را  از این امتحان خطرناک با روی سفید در حضرت خود بپذیرد و نجات دهد و این خطر قدری خفیفتر برای رؤسای جمهور حال و آینده و دولتها و دست اندرکاران، به حسب درجات در  مسئولیت ها نیز هست که باید خدای متعال را حاضر و ناظر و خود را درمحضر مبارک او بدانند". و همینطور به قضّات در عصر حاضر و اعصار آینده، اهمیت قضا و خطر عظیمی که قضاوت دارد گوشزد کرده و تاکید می کنند  نگذارند این مقام به غیر اهلش سپرده شود. (صحیفه امام،ج21،ص423)

ایشان با ذکر نمونه هایی از روند رفتاری گروههایی نظیر مجاهدخلق و فدایی خلق و توده ای ها، ره نمون می شوند "همه با هوشیاری این قِسم توطئه را خنثی نمایند و از همه لازمتر حوزه های علمیه است که تنظیم و تصفیة آن با مدرسین محترم و افاضل سابقه دار است با تأیید مراجع وقت"و با افشای سناریوی تز نظم در بی نظمی است آن را از  القائات شوم نقشه ریزان و توطئه گران دانسته و راهبردی که ارائه می دهند قیام برای نظام دادن به حوزه هـا است و از علما و مدرسین می خواهند؛ "با برنامة دقیق صحیح حوزه ها را و خصوصاً حوزه علمیة قم و سایر حوزه های بزرگ و با اهمیت را در این مقطع از زمان از آسیب حفظ نمایند".(صحیفه امام،ج21،ص425)

ایشان همچنین وزرای کشور در طول تاریخ آینده را به دقت در انتخاب استاندارها ، دائر بر اینکه اشخاص لایق، متدین،  متعهد، عاقل و سازگار با مردم باشند، فـرا می خـوانند و آن را عامـل

آرامش بیشتر در کشور ارزیابی می کنند و از وزارت خارجه راجع به طاغوت زدگی سفارت خانه ها و تحول آنها به سفارت خانه های مناسب با ج.ا.ا توصیه  می نمایند و با توجه به اهمیت امور فرهنگی و ابزار رسانه در شکل دهی به آینده، وزارت ارشاد را خطاب قرار داده می فرمایند:

 "برای تبلیغ حق مقابل باطل و ارائة چهرة حقیقی جمهوری اسلامی کوشش کنند. ما اکنون، دراین زمان که دست ابرقدرتها را از کشور خود کوتاه کردیم، مورد تهاجم تبلیغاتی تمام رسانه های گروهی وابسته به قدرتهای بزرگ هستیم . چه دروغها و تهمتها که گویندگان و نویسندگان وابسته به ابرقدرتها به این جمهوری اسلامی نوپا نزده و نمی زنند".(صحیفه امام، ج21،ص428)

چنانچه یک اندیشکده آینده شناسی هم پیش بینی کرده" اسلام گرایان نفوذ و قدرت بیشتری خواهند داشت و از آمریکا فاصله بیشتری می گیرند" (دریچه ای به مطالعات آینده پژوهی، 1388؛60) در آن مقطع حضرت امام به ملتهای کشورهای اسلامی توصیه می کنند؛  "انتظار نداشته باشید که از خارج کسی به شما در رسیدن به هدف که آن اسلام و پیاده کردن احکام اسلام است کمک کند؛ خود باید به این امر حیاتی که آزادی و استقلال را تحقق می بخشد قیام کنید".(صحیفه امام،ج21،ص428-427)  و آنها را به آینده مطلوب که همانا افزایش توان مسلمانان و ایستادن روی پای خود است امیدوار می سازند.

ایشان با مرور روند اداره دانشگاهها در گذشته می فرمایند:

"دانشگاهها اگر اسلامی ـ انسانی ـ ملی بود، می توانست صدها و هزارها مدرّس به جامعه تحویل دهد؛ لکن چه غم انگیز و اسفبار است که دانشگاهها و دبیرستانها به دست کسانی اداره می شد و عزیزان ما به دست کسانی تعلیم و تربیت می دیدند که جز اقلیت مظلوم محرومی همه از غربزدگان و شرقزدگان با برنامه و نقشة دیکته شده در دانشگاه ها کرسی داشتند".(صحیفه امام، ج21،ص430)

با توجـه به اهمیـت آتیـه و کارکـردهای نیروهای مسلح، امام با آینده نـگری هوشمنـدانه تاکید دارند؛

" قوای مسلح... می بایست مورد توجه خاص ملت و دولت و مجلس باشند. و لازم است توجه داشته باشند که در دنیا آنچه که مورد بهره برداری برای قدرت های بزرگ و سیاست های مخرب، بیشتر از هر چیز و هر گروهی است، قوای مسـلح است.   قوای مسلح است که با  بازی های سیاسی، کودتـاها و تغییـر  حکومت ها و رژیـم ها به دست آنان واقع می شود؛  و سودجـویان دغل بعض سـران آنان را می خرند  و با دست آنان و توطئـه های فرماندهان بازی خوردة کشورها را به دست می گیرند، و ملتهای مظلوم را تحت سلطه قرار داده و استقلال و آزادی را از کشورها  سلب می کنند".(صحیفه امام،ج21،ص431)

 و از طرفی با شناخت پیشران ها در محیط و فضای نظامی ادامه می دهند؛

"وصیت اکید من به قوای مسلح آن است که همان طور که از مقررات نظام ، عدم دخول نظامی در احزاب و گروهها و جبهه ها است به آن عمل نمایند؛ و قوای مسلح مطلقاً، چه نظامی و انتظامی و پاسدار و بسیج و غیر اینها، در هیچ حزب و گروهی وارد نشده و خود را از بازی های سیاسی دور نگه دارند". (صحیفه امام،ج21،ص432)

ایشان در ره نگاشتی حکیمانه یادآور می شوند "مادام که در احتیاجات صنایع پیشرفته، دست خود را پیش دیگران دراز کنید و به دریوزگی عمر را بگذرانید قدرت ابتکار و پیشرفت در اختراعات در شما شکوفا نخواهد شد".(صحیفه امام،ج21،ص433) 

با توجه به اینکه "کار رسانه ها صرفا انعکاس آیینه وار وقایع نیست بلکه حقیقت آن است که رسانه ها با اثرپذیری از یکی از طرفین، از طریق نوعی قالب دهی، واقعیت را بازسازی می کنند و به مخاطبان خود ارائه می کنند" (قهرمان پور، 1386: 8-65) حضرت امام به روند گذشته رسانه ها اشاره می کنندکه رادیو و تلویزیون و مطبوعات و سینماها و تئاترها از ابزارهای مؤثر تباهی و تخدیر نسل جوان بوده اند و به مسئولین اینچنین توصیه می کنند؛ "وصیت من به مجلس شورای اسلامی در حال و آینده و رئیس جمهور و رؤسای جمهور ما بعد و به شورای نگهبان و شورای قضایی و دولت در هر زمان، آن است که نگذارند این دستگاههای خبری و مطبوعات و مجله ها از اسلام و مصالح کشور منحرف شوند".(صحیفه امام ،ج21، ص435) 

امـام در فرازی دیگر، ره نگاشتی بـرای آینــده اقتصـادی کشور ارائـه می دهند و از مسـئولین می خواهند:

"به مالکیت و سرمایه های مشروع با حدود اسلامی احترام گذارید، و به ملت اطمینان دهید تا سرمایه ها و فعالیتهای سازنده به کار افتند و دولت و کشور را به خود کفایی و صنایع سبک و سنگین برسانند".(صحیفه امام،ج21،ص445)

ایشان در ره نگاشت مستتری ارزش کار را تبیین می نمایند و از ثروتمندان می خواهند؛ که ثروت های خود را به کار اندازند و به فعالیت سازنده در مزارع ، روستاها و کارخانه ها برخیزند و آن را عبادتی ارزشمند بشمارند و در نهایت با آینده نگری اکتشافی مردم را خطاب قرار داده و می فرمایند؛

"از ملت امیدوارم که عذرم را در کوتاهی ها و قصور و تقصیرها بپذیرند و با قدرت و تصمیم اراده به پیش روند و بدانند که با رفتن یک خدمتگزار در سدّ آهنین ملت خللی حاصل نخواهد شد که خدمتگزاران بالا و والاتر در خدمتند، و الله نگهدار این ملت و مظلومان جهان است". (صحیفه امام،ج21،ص451-450)

در انتهای این بخش، خلاصه توصیه های راهبردی ایشان که ناظر بر آینده جوامع اسلامی است و همین طور نوع و رویکرد آنها در قالب ذیل از نظر می گذرد.

 ویژگی های آینده نگرانه وصیت نامه

1ـ رویکرد تحلیلی و نافذ کلام امام.

2ـ ارزیابی دقیق کیفیت ها و منافع ناشی از تحقّق و یا عدم تحقّق توصیه های ناظر بر آینده.

3ـ ارائه و تبیین مهارت تمرکز به هنگام روبرو شدن با شرایط بحرانی و ارائه راهبرد.

4ـ وسعت نظر و اشراف به تطبیق واقع نگرانه موضوع  در ایران با دیگر کشورهای جهان اسلام.

5ـ شناخت دقیق متغیرهای محیطی و شناسایی اثرات متقابل آنها بر آینده جامعه ایران و جهان اسلام. 

6ـ عدم خوش بینی اغراق آمیز به آینده در عین باور به وعده های الهی و نگاه آینده نگارانه توصیفی.

7ـ شناخت عمیق تاریخی و وضعیت کنونی کشور، که پیش بینی های ایشان را دقیق تر می سازد.

8ـ درک عمیق از پیشرفت های نوظهور در حوزه های گوناگون علمی و طبیعی در آینده نزدیک و دور، برای ارائه آینده تجویزی و راهبردها و ره نگاشت های دست یافتنی.

چونانکه تافلر می گوید؛ "اگر قانون های کلی غیرتقریبی در اختیار داشته باشیم، می توانیم به دقت تمام اوضاعی را پیش بینی کنیم که علل اوضاع دیگری باشند که پیش بینی دراز آهنگ، ناظر به آنهاست در عوض، اگر به دقت نتوانیم حوادث نزدیک را پیش بینی کنیم، حدس ما نسبت به آینده دورتر از گمان محض فراتر نخواهد رفت". (آلن راین، 1382؛ 237)

9ـ خطاب مستقیم به حوزه های تعیین کننده آینده کشور و ارائه نکات کلیدی آینده نگرانه در کوتاهترین جملات قصار.

 نتیجه:

 بررسی و مداقّه در مفاد وصیت نامه حضرت امام، حاکی از کثرت عناصر و اجزاء یک متن آینده نگرانه، با وجوه پیش نگرانه و پس نگرانه است و زوایای شفافی از چارچوب های شناختی و هنجاری ایشان مبتنی بر پُررنگی وجوه آموزه های دینی، ارزشی و مفاهیم بلند اسلامی است.   متن وصیت نامه نشان می دهد ایشان با شناخت دقیق روندهای وقت و ارزیابی درست پیش ران های آتی و اشاره هوشمندانه به توان های علّی، نسبت به تبیین هوشمندانه راهبردها، در راستای دستیابی به اهداف مطلوب داخلی و خارجی و آینده روشن ایران و جهان اسلام مبادرت ورزیدند و اگرچه بخش قابل ملاحظه ای از این نگاه در مقام انتزاعی است ولی تحلیل تاثیر بر روندها از سوی ایشان، دسترسی به مقام انضمامی شدن نگاه معرفت شناسانه و هستی شناسانه وی را ممکن می سازد و در نهایت اگرچه رویکرد تجویزی و هنجاری ناظر به نگاه های آینده نگرانه بیش از رویکرد توصیفی است ولی این خروجی از اهمیت رویکردهای اکتشافی ایشان چیزی کم نمی کند.

 منابع:

1. صحیفه امام، دوره 22 جلدی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام (ره)، ناشر مؤسسه چاپ و نشر عروج، چاپ اول، 1378.
2. تافلر، الوین، ترجمه کامرانی، (1372)، شوک آینده، چاپ سوم (1376)، تهران، رخ.
3. حاجتی، میراحمدرضا (1382)، عصر امام خمینی(ره)، چاپ دوم (1390)، قم، تبیان.
4. حاجیانی، ابراهیم(1391)، مبانی، اصول و روش های آینده پژوهی، چاپ اول (1391)؛ تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق(ع).
5. دانشنامه آینده پژوهی جلد اول و دوم (1389)، تهران، مرکز آینده پژوهی علوم و فناوری دفاعی.
6. دشتی، محمد، (1383)، آینده و آینده سازان، چاپ چهارم (1383)؛ قم، موسسه امیرالمومنین(ع).
7. راین، آلن، ترجمه سروش،(1376)، فلسفه علوم اجتماعی، چاپ سوم (1382)، تهران، صراط.
8. عنایت اله، سهیل، (1388)، پرسش از آینده، چاپ اول (1388)؛ تهران، مرکز آینده پژوهی علوم و فناوری دفاعی.
9. منزوی، مسعود، (1388)، روندهای راهبردی ایران، چاپ اول (1388)؛ تهران، مرکز آینده پژوهی علوم و فناوری دفاعی.
10. منزوی، مسعود، (1389)، انتخاب روش های آینده نگاری، چاپ اول (1389)؛ تهران، مرکز آینده پژوهی علوم و فناوری دفاعی.
11. مسلمی زاده، طاهره،(1384)، پایگاه دانش آیات و روایات آینده اندیشی، چاپ اول (1388)؛ تهران، مرکز آینده پژوهی علوم و فناوری دفاعی.
12. نگرش موضوعی بر وصیت نامه سیاسی و الهی امام خمینی(ره)، چاپ اول (1372)؛ تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام(ره).
13. سلطانو، آغانسا، (زمستان83)،  تحلیل نامه امام به گورباچف، فصلنامه حضور، شماره51.
14. شیدائیان، حسین، (بهار86)، الزامات آینده انقلاب اسلامی، نشریه حصون، شماره11.
15. منصوری، جواد، (پاییز83)، آینده نگری امام خمینی، فصلنامه حضور، شماره50.

منبع: حضور، ش 84، ص 38.