منزل عزم
معنا و مفهوم عزم
منزل دیگر که بعد از تفکر از برای انسان مجاهد پیش می آید، منزل «عزم» است. (و این غیر از «اراده» است که شیخ الرئیس در اشارات آن را اوّل درجات عارفین دانسته.)
بعضی از مشایخ ما، أَطالَ الله ُ عمرَه، می فرمودند که «عزم» جوهرۀ انسانیت و میزان امتیاز انسان است؛ و تفاوت درجات انسان به تفاوت درجات عزم او است.
و عزمی که مناسب با این مقام است عبارت است از بناگذاری و تصمیم بر ترک معاصی، و فعل واجبات، و جبران آنچه از او فوت شده در ایام حیات؛ و بالاخره عزم بر اینکه ظاهر و صورت خود را انسان عقلی و شرعی نماید که شرع و عقل به حسب ظاهر حکم کنند که این شخص. انسان است. و انسان شرعی عبارت از آن است که موافق مطلوبات شرع رفتار کند، و ظاهرش ظاهر رسول اکرم، صلّی الله علیه و آله، باشد؛ و تأسی به آن بزرگوار بکند در جمیع حرکات و سکنات و در تمام افعال و تروک. و این امری است بس ممکن، زیرا که ظاهر را مِثل آن سَرور کردن امری است مقدور هر یک از بندگان خدا.(409)
کتابتهذیب نفس وسیروسلوک ازدیدگاه امام خمینی(س)صفحه 363
ای عزیز، بکوش تا صاحب «عزم» و دارای اراده شوی، که خدای نخواسته اگر بی عزم از این دنیا هجرت کنی، انسان صوری بیمغزی هستی که در آن عالم به صورت انسان محشور نشوی، زیرا که آن عالم محل کشف باطن و ظهور سریره است. و جرئت بر معاصی کم کم انسان را بی عزم می کند، و این جوهر شریف را از انسان می رباید. استاد معظّم ما، دامَ ظِلُّهُ، می فرمودند بیشتر از هر چه گوش کردن به تغنیّات سلب اراده و عزم از انسان می کند.
پس ای برادر، از معاصی احتراز کن، و عزم هجرت به سوی حق تعالی نما، و ظاهر را ظاهر انسان کن، و خود را در سلک ارباب شرایع داخل کن؛ و از خداوند تبارک و تعالی در خلوات بخواه که تو را در این مقصد همراهی فرماید؛ و رسول اکرم، صلّی الله علیه و آله، و اهل بیت او را شفیع قرار ده که خداوند به تو توفیق عنایت فرماید و از تو دستگیری نماید در لغزشهایی که در پیش داری؛ زیرا که انسان در ایام حیات لغزشگاههای عمیقی دارد که ممکن در آنِ واحد به پرتگاه هلاکت چنان افتد که دیگر نتواند از برای خود چاره بکند، بلکه در صدد چاره جویی هم برنیاید؛ بلکه شاید شفاعت شافعین هم شامل حال او نشود. نَعُوذُ بالله مِنْها.(410)
* * *
اهتمام به عزم و اراده
پس، «عزم» خود را قوی کن و ارادۀ خویش را محکم نما که اوّل شرط سلوک عزم است و بدون آن راهی را نتوان پیمود و به کمالی نتوان رسید. و شیخ بزرگوار، شاه آبادی، روحی فداه آن را مغز انسانیّت تعبیر می کردند. بلکه توان گفت که یکی از نکات بزرگ تقوی و پرهیز از مشتهیات نفسانیّه و ترک هواهای نفسانیّه و
کتابتهذیب نفس وسیروسلوک ازدیدگاه امام خمینی(س)صفحه 364
ریاضات شرعیّه و عبادات و مناسک الهیّه، تقویت عزم و انقهار قوای ملکیّه در تحت ملکوت نفس است.(411)
* * *
عزم اول شرط سلوک
بدان ای عزیز که عزم و ارادۀ قویه در آن عالَم خیلی لازم است و کارکن است. میزان یکی از مراتب بهشت، که از بهترین بهشتهاست، اراده و عزم است که انسان تا دارای ارادۀ نافذه و عزم قوی نباشد، دارای آن بهشت و مقام عالی نشود. در حدیث است که وقتی اهل بهشت در آن مستقر گردند، یک مرقومه از ساحت قدس الهی جلت عظمته صادر گردد برای آنها به این مضمون: «این کتاب از زندۀ پایدار جاویدان است به سوی زندۀ پایدار جاویدان. من چنانم که به هر چه بفرمایم بشو می شود؛ تو را نیز امروز چنان کردم که به هر چه امر کنی بشود می شود.»
ملاحظه کن این چه مقامی و سلطنتی است، و این چه قدرتی است الهی که ارادۀ او مظهر ارادة الله شود: معدومات را لباس وجود دهد. از تمام جنّات جسمانی این قدرت و نفوذِ اراده بهتر و بالاتر است. و معلوم است این مرقومه عبث و جزاف رقم نشود. کسی که اراده اش تابع شهوات حیوانی باشد و عزمش مرده و خمود باشد به این مقام نرسد. کارهای حق تعالی از جزاف مبراست: در این عالم از روی نظام و ترتیب اسباب و مسببات است، در آن عالم هم همین طور است. بلکه آن عالم الیق به نظام و اسباب و مسببات است. تمام نظام عالم آخرت از روی تناسبات و
کتابتهذیب نفس وسیروسلوک ازدیدگاه امام خمینی(س)صفحه 365
اسباب است: نفوذ اراده از این عالم باید تهیه شود ـ دنیا مزرعۀ آخرت و مادۀ همۀ نعم بهشتی و نقم جهنمی است.(412)
* * *
عزم در دوران جوانی و پیری
و نیز در ایام جوانی اراده و تصمیم انسان، جوان است و محکم. از این جهت نیز، اصلاح برای انسان آسانتر است. ولی در پیری اراده سست و تصمیم، پیر است، چیره شدن بر قوا مشکلتر است. ولی پیران نیز نباید از اصلاح نفس و تزکیۀ آن غفلت کنند و مأیوس شوند؛ زیرا که باز هر چه هست تا انسان در این عالم است ـ که دار تبدّل و تغیّر و منزل هیولی و استعداد است ـ انسان با هر زحمت هم هست خود را می تواند اصلاح کند، و امراض مزمنۀ نفسانیه به هر درجه هم برسد از استحکام، باز می توان قلع ماده نمود. و هیچ مرضی از امراض نفسانیه نیست الاّ آنکه آن را تا در این عالم است انسان می تواند اصلاح کند، گرچه در نفس ریشه کرده باشد و ملکه شده باشد و مستحکم گردیده باشد. غایت امر آن که در شدت و کثرت ریاضات نفسانیّه فرق می کند، و هر چه مشکل و سخت و محتاج به مشاقّ بدنی و ریاضات روحیه باشد ارزش دارد؛ زیرا که باز هر چه هست تا انسان در این نشئه است در تحت اختیار خود و با اعمال عبادی و امثال آن انجام می گیرد.(413)
* * *
کتابتهذیب نفس وسیروسلوک ازدیدگاه امام خمینی(س)صفحه 366