نگاهی به سبک غزل امروز

‏‏نگاهی به سبک غزلِ امروز‏

‏‏نعمت الله ایران زاده‏

‏‏خلاصه ی مقاله‏

‏‏در این مقاله تلاش شده است پس از بررسی جایگاه غزل در میان قالب های شعر‏‎ ‎‏فارسی، دلایل و خاستگاههای گرایش شاعران معاصر به این قالب دلنشین مورد‏‎ ‎‏بررسی قرار گیرد.‏

‏‏ویژگیهای غزل امروز و تفاوتهایی آن با غزل در طول تاریخ شعر فارسی بخش‏‎ ‎‏دیگری از این نوشتار است که با ارائه ی نمونه هایی مورد تحلیل قرار گرفته است.‏

‏‏... دیروز در غربت باغ من بودم و یک چمن داغ‏

‏‏امروز خورشید در دشت آیینه دارِ من و تو ‏

‏‏غرق غباریم و غربت، با من بیا سمت باران‏

‏‏صد جویبار است اینجا، فصل بهار من و تو‏

‏‏این فصل، فصل من و توست، فصل شکوفایی ما ‏

‏‏برخیز با گل بخوانیم، اینک بهارِ من و تو‏

‏‏سلمان هراتی، دری به خانه ی خورشید، 81‏

‏‏ارتباط و تناسب انواعِ ادبی (حماسی، تعلیمی / تمثیلی و غنایی) و مضامین و معانی شعری‏‎ ‎‏با هر یک از قالب های شعر فارسی هنوز به دقت و جامعیت بررسی نشده است. هنوز به‏‎ ‎‏این گونه پرسش ها، پاسخِ روشن و تحلیلی داده نشده است که آیا قالب ها از ظرفیتِ‏‎ ‎‏ساختاریِ خاصی برای بیانِ مضامین و موضوعات برخوردارند؟ یا کدام عواطف و‏‎ ‎‏احساسات و معانی شعری را در کدام وزن و قالب می توان سرود؟ آیا بین شکل و فرم‏‎ ‎‏(‏‎Form‎‏) شعر با محتوا (‏‎Fond‎‏) همیشه ارتباط تنگاتنگ برقرار است؟ آیا می توان از شکلهای‏‎ ‎‏جدید برای القای احساسات و انتقال مفاهیم سود جست؟‏

‏‏این مقاله در صدد ارائه ی پاسخ به این پرسشهای اساسی نیست، اما بر آن است تا نشان‏‎ ‎‏دهد که بررسی موردی قالب های شعری و تحلیل ویژگی های آنها امری بایسته است.‏‎ ‎‏نگارنده با این دید در بابِ غزل امروز بحث خواهد کرد.‏

‏‏«غزل» مهمترین قالبِ شعریِ ادبِ امروز است؛ در این قالب، هم شاعرانِ متمایل به‏‎ ‎‏سنت ادبیِ گذشته و سنت گرایان، شعر سروده اند و هم شاعرانِ متمایل به شعرِ نو و‏‎ ‎

‏‎

‎‏

نوگرایان. مروری کوتاه بر دفترهایِ شعرِ شاعرانِ روزگار ما و نیز روزگاران گذشته، نشان‏‎ ‎‏دهنده ی آن است که «غزل» «محبوبِ» همه ی شاعران بوده است و در آثار شاعران دوره ی‏‎ ‎‏انقلابِ اسلامی این دلبستگی و تعلقِ خاطر به غزل بیشتر دیده می شود.‏

‏‏گرایشِ شاعرانِ امروز به این قالبِ ادبی، خاستگاه و دلایل چندی می تواند داشته باشد:‏‎ ‎‏نخست آنکه کمالِ اشعار غنایی (نوعِ ادبِ غنایی) در سنت شعری فارسی در قالبِ غزل‏‎ ‎‏نمود یافته است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی وجود صحنه هایِ عاطفی و احساسی بویژه‏‎ ‎‏در طول سالهای مقاومت و تجربه ی مستقیم شاعران در میدانهایِ دفاع مقدس و عرصه ی‏‎ ‎‏مبارزاتِ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، قالبِ غزلِ را از حیثِ معانی لطیف و پر شور، بارور‏‎ ‎‏ساخت و موجبِ گسترش مضامینِ شعریِ غزل شد. در این گونه غزلها، شاعران معمولاً‏‎ ‎‏تحت تأثیر محیط رزمی و حماسه ی شکوهمندِ انسانی و عاطفه شعر سروده اند؛ به همین‏‎ ‎‏دلیل تازگی در مضامین مشهود است و بدین سان محسوسات و مُدرَکات با خیال شاعرِ‏‎ ‎‏مُدرِک جلوه ای بدیع یافته است؛ دوم آنکه در این دوره روحیه ی رشادت و ایثار و‏‎ ‎‏جان فشانیِ دلیر مردان و شیر زنان شورآفرین در همه ی ابعاد زندگی و رزم و جانبازی موج‏‎ ‎‏می زند و حماسه ی والای انسانی و عرفانی تجربه ی اهلِ بینش و شور و شعر و حتی عامه ی‏‎ ‎‏مردم است؛ بنابراین شاعر خرد را با احساس، غیرت را با شور و حماسه را با تغزل پیوند‏‎ ‎‏می زند. از این رو در غزل امروز علاوه بر مسائل عاشقانه، موضوعاتِ حماسی هم وجود‏‎ ‎‏دارد؛ سوم آنکه غزل، واسطة العقد قالب های شعری برای انتقال احساسات و معانی و افکار‏‎ ‎‏فلسفی، عرفانی و روحیه ی حماسی و ملی است؛ نه مثلِ رباعی و دوبیتی کوتاه است، مثل‏‎ ‎‏مثنوی و منظومه و قصیده، دراز. رواجِ غزل در گذشته ی ادبی و در ادامه ی سنتِ شعری و‏‎ ‎‏توجه شاعران معاصر بدان، آن را نماینده ی تمام عیارِ قالبهایِ ادبی ساخته است. با این‏‎ ‎‏توضیحات باید گفت غزل با حفظِ حریمِ کارکرد خاص خود، کارکردهای دیگری نیز پذیرفته‏‎ ‎‏است که حاکی از رابطه ی شاعر با جامعه و ویژگی قالبِ غزل و ظرفیت بیانی آن است.‏

‏‏ظرفیتِ وجودیِ غزل و توجه شاعران به آن، سبب گشته است در غزلِ امروز،‏‎ ‎‏موضوعات و معانی شعری متنوع ـ و در عین حال جدید ـ طرح شود و غزل، تنوع مضامین‏‎ ‎‏بیابد و از نظر صورت و ریخت و وزن و موسیقی دگرگون شود؛ مثلاً غزلهایی در اوزان جدید‏‎ ‎‏سروده شود و نوآوری در قافیه، ردیف و موسیقیِ درونی و نحوه ی استعمال واژگان‏‎ ‎‏صورت گیرد.‏

‏‏از جمله ویژگی های غزل امروز نقلِ داستان و حکایت است که بیشتر مبتنی بر تجربه ی‏‎ ‎

‏‎

‎‏

شاعرانه یا تخیل شاعر است. سابقه ی این نوع غزل به عطار می رسد؛ اما نمونه های آن در‏‎ ‎‏غزلهای وی کم است. عطار در غزلی عارفانه از تجارب صوفیانه و احوال روحی خود به‏‎ ‎‏شکل داستان سخن به میان آورده است:‏

‏‏نگاری مست و لایعقل چو ماهی‏ ‏در آمد از در مسجد پگاهی‏

‏‏سیه زلف و سیه چشم و سیه دل   ‏ ‏     سیه گر بود و پوشیده سیاهی   ‏

‏‏ز هر مویی که اندر زلفِ او بود          ‏ ‏فرو می ریخت کفری و گناهی ‏

‏‏درآمد پیش پیر ما به زانو            ‏ ‏ بدو گفت ای اسیر آب و جاهی  ‏

‏‏فسردی همچو یخ از زهد کردن  ‏ ‏         بسوز آخر چو آتش گاهگاهی‏

‏‏چو پیر ما بدید او را، بر آورد        ‏ ‏     ز جانِ آتشین چون آتش آهی‏

‏‏ز راه افتاد و روی آورد در کفر                     نه رویی ماند در دین و نه راهی ‏

‏‏به تاریکی زلفِ او فرو رفت          ‏ ‏به دست آورد از آب خضر چاهی‏

‏‏دگر هرگز نشان او ندیدم       ‏ ‏که شد در بی نشانی پادشاهی ‏

‏‏اگر عطار هم با او برفتی   ‏ ‏نیرزیدیش عالم پَرِّ کاهی‏‎[1]‎‏  ‏

‏‏در غزلهای مولانا نیز از این نوع «غزل ـ داستان» دیده می شود، اما در تاریخ شعر فارسی‏‎ ‎‏این نوع غزل برجستگی و تشخّص نیافته بود و به نظر می رسد در غزلهای شاعران امروز‏‎ ‎‏بیشتر دیده می شود و شاید بتوان عبدالجبار کاکایی، علیرضا قزوه، قادر طهماسبی و محمد‏‎ ‎‏علی بهمنی را از موفق ترین چهره های سراینده ی این نوع غزل نام برد. این ویژگی غزلِ امروز‏‎ ‎‏را می توان «غزل ـ داستان» یا «داستان گویی در غزل» یا «غزل ـ خاطره» با «غزلِ حکایت»‏‎[2]‎‎ ‎‏نام نهاد. متأسفانه در این مختصر مجال نقد این ویژگی سبکی ـ که به نظر نگارنده در تحول‏‎ ‎‏سبک غزلِ امروز مؤثر است ـ فراهم نیست؛ با این حال به نقل نمونه هایی یا ذکر ابیاتی از‏‎ ‎‏معروف ترین این نوع غزلها بسنده می شود:‏

‏‏نهاد دست به پیشانی ام که تب داری‏

‏‏گرفت نبض مرا باز هم که بیماری!‏

‏‏نگاه کرد به حالم، نگاه کرد به می‏

‏‏به گریه گفتمش آری، طبیب من! آری!‏

‏‏نگفت قصه و خمیازه را به آه آمیخت‏

‏‏که دردِ عشق نداری، اگر چه بیماری‏

‏
‏‎

‎‏

سکوت کرد! چه خوب است رفتنی باشم‏

‏‏سفر بخیر اگر راه توشه ای داری‏

‏‏به خنده گفت که از جان من چه می خواهی؟‏

‏‏گریستم که تو عاشق کش، دل آزاری‏

‏‏نقاب از رخ فریاد ناگهان برداشت‏

‏‏که سُست عهد مرا مثل خود نپنداری‏

‏‏تو را هزار هوس، سر‏‎ ‎‏دوانده و اکنون ‏

‏‏بر آن سری که مرا زین میان به دست آری‏

‏‏هزار بار دلت را به غیر بخشیدی ‏

‏‏در ادعا ز دو عالم فقط مرا داری‏

‏‏کنون که سکه ی عمرت ز اعتبار افتاد‏

‏‏مرا که گنج پر از گوهرم خریداری‏

‏‏ز شرم ضجه زدم آنقدر که جان دادم‏

‏‏جز این نبود سزای چو من سیه کاری‏

‏‏گذشت و رفت که شاید ببخشمت روزی ‏

‏‏ز روی صدق ببینم اگر گرفتاری‏

‏‏قادر طهماسبی، عشق بی غروب، ص 81 و 82‏

‏‏شبِ پیش گم کرده بودم سرم را                    و گم کردم امروز بال و پرم را‏

‏‏تنم را سحر غسل دادند یاران                     در آبی که می برد چشم ترم را ‏

‏‏و امروز بردند بر دوش طوفان                 همین پیش پای تو خاکسترم را ...‏

‏‏ علیرضا قزوه، شبلی و آتش، ص 11‏

‏‏بر تنم هر مو پری شد، دستهایم بال شد‏

‏‏پیش چشمم کوه، کوچک، باز کوچک، خال شد‏

‏‏در ه ی ژرفی که در عمقِ زمین جا کرده بود‏

‏‏در صعودی بی امان، کوچک ترین گودال شد‏

‏‏هر چه اقیانوس، تنها مشت آبی بود و بس‏

‏‏هر چه طوفان، چون نسیمی نرم شد، بی حال شد‏

‏
‏‎

‎‏

عاقبت بهت سکوتی آسمان را در گرفت‏

‏‏ناگهان در مرز آرامش دو بالم لال شد‏

‏‏وحشت آمد، جای بهت آسمانی را گرفت‏

‏‏آرزوهایی که در دل داشتم پامال شد‏

‏‏بالهایم دست شد، آنگاه در بزم سقوط‏

‏‏در زمین با درد، با مرگ از من استقبال شد ‏

‏‏حمید رضا شکارسری، باز جمعه ای که گذشت، ص 25‏

‏‏در گوشه ای از آسمان، ابری شبیه سایه ی من بود‏

‏‏ابری که شاید مثل من آماده ی فریاد کردن بود‏

‏‏من رهسپار قله و او راهی درّه، تلاقی مان‏

‏‏پایِ اجاقی که هنوزش آتشی از پیش بر تن بود‏

‏‏خسته نباشی [پاسخی پژواک سان از سنگها آمد]‏

‏‏این ابتدای آشنایی مان در آن تاریک و روشن بود‏

‏‏بنشین! نشستم، گپ زدیم، اما نه از حرفی که با ما بود‏

‏‏او نیز مثل من ـ زبانش در بیان درد الکن بود‏

‏‏او منتظر تا من بگویم ـ گفتنی های مگویم را ‏

‏‏من منتظر تا او بگوید، وقت اما ـ وقت رفتن بود‏

‏‏گفتم که لب وا می کنم [با خویشتن گفتم] ـ ولی بغض‏

‏‏با دستهایی آشنا، در من به کار قفل بستن بود‏

‏‏او خیره بر من، من به او خیره ـ اجاق نیمه جان دیگر ‏

‏‏گرمایش از تن رفته و خاکسترش در حالِ مردن بود‏

‏‏گفتم: خداحافظ، کسی پاسخ نداد و آسمان یکسر‏

‏‏پوشیده از ابری شبیه آرزوهای سترون بود‏

‏‏تا قله شاید یک نفس باقی نبود، اما غرور من‏

‏‏با چوبدستِ شرمگینی در مسیر باز گشتن بود‏

‏‏چون ریگی از قله به قعر دره افتادم، هزاران بار‏

‏‏اما من آن مورم که همواره، به دنبال رسیدن بود ‏

‏‏محمد علی بهمنی، شاعر شنیدنی است، ض 197 و 198 ‏

‏
‏‎

‎‏

در نوعِ «غزل ـ داستان» یا «غزل ـ حکایت» یکپارچگی مضمون و وحدت عمودی خیال‏‎ ‎‏دیده می شود. این نوع غزل از حیث داستان پردازی، شیوه ی بیان، ساخت و زبان و نو آوری‏‎ ‎‏و مضمون سازی قابل بررسی است.‏‎[3]‎

‏‏یکی دیگر از ویژگیهایِ غزل امروز، استفاده از اوزانِ جدید و غیر معمول است. بررسی‏‎ ‎‏غزل از این حیث نیز نکات جالب و ارزشمندی را به دست خواهد داد. در اینجا به بررسی‏‎ ‎‏نوعی از این نوع آوری در وزن می پردازیم که از آن به وزنِ «سنگین و نامطبوع» تعبیر کرده اند.‏‎ ‎‏قبل از پرداختن به موضوع، درباره ی تأثیر وزن سخن به میان می آوریم. در باب تأثیر وزن‏‎ ‎‏در شعر و تأثیر آن در نفوس آدمی دیدگاه های گوناگون و متفاوتی مطرح شده است. هر چند‏‎ ‎‏در تعریف شعر به درستی عاطفه و خیال را مهم تر از صورت و وزن آن دانسته اند، اما وجود‏‎ ‎‏عنصر وزن را برای شعر، مطلوب و مؤثر دانسته اند. «با در نظر گرفتن ارتباطی که عاطفه با‏‎ ‎‏صوت و صوت با موسیقی، و موسیقی با عاطفه دارد، می توان گفت که اگر قدرت موسیقی را‏‎ ‎‏در بیان و انتقالِ عواطف، با قدرت کلام ـ که وسیله ی بیان عواطف و اندیشه های ناشی از آن‏‎ ‎‏در شعر است ـ همراه کنیم، قدمی مؤثر در جهت مقصود هنر برداشته ایم. به نظر می رسد که‏‎ ‎‏به علت همین تأثیر عنصر موسیقی در انتقال عواطف بوده است که از قدیم عنصر موسیقی‏‎ ‎‏به صورت وزن، مهم ترین عنصر شعر تلقی شده و حتی گاهی آن را تنها فصل مشخص میان‏‎ ‎‏نثر و نظم پنداشته اند»‏‎[4]‎‏؛ همچنانکه شمس قیس رازی شعر را «سخنی اندیشیده، مرتب‏‎ ‎‏معنوی، موزون متکرر، متساوی حروف، آخر آن به یکدیگر ماننده»‏‎[5]‎‏ می داند، اما دقیق تر از‏‎ ‎‏آن خواجه نصیر طوسی در این باب سخن گفته است؛ او پس از تعریف شعر به صورت کلامِ‏‎ ‎‏مخیل، وزن را از جمله «اموری که اقتضاء تخییل کند در قول» نام برده است. خواجه نصیر‏‎ ‎‏درباره ی تأثیر وزن و نوع آن معتقد است: «بباید دانست که هر یکی را از تخییل و وزن و قافیه‏‎ ‎‏مراتب بسیار بود در جودت و رداءت؛ چه تخییلی بود که اقتضاء انبساط مفرط کند و باشد که‏‎ ‎‏اقتضاء انقباض مفرط کند و همچنین در دیگر انفعالات ... و همچنین وزنی بود در کمال‏‎ ‎‏تناسب به حدی که ایقاعاتش حیوانات دیگر را در حرکت و اهتزاز آورد و وزنی بود از‏‎ ‎‏تناسب دور، چنانکه انتظامش بعضی مردم احساس نکنند.»‏‎[6]‎

‏‏از نظریه ی خواجه برمی آید که وزن در محاکات و انفعال نفسانی مؤثر است. نگاهی به‏‎ ‎‏اوزان غزلهای شاعران برجسته ی ادب فارسی از جمله سعدی، مولانا و حافظ، دلیل روشنی‏‎ ‎‏بر این مدعاست. از دیدی دیگر «تأثیر وزن تشخص دادن به لغات است یعنی لغات را متمایز‏‎

 ‎
‏‎

‎‏

 و توجه را به آنها معطوف می کند.»‏‎[7]‎‏ بر اساس آنچه ذکر شد مراد از وزن یقیناً وزنهای خوش‏‎ ‎‏آهنگ و مطبوع است و هر وزنی نمی تواند به محاکات کمک کند. وزن باید با محتوا و‏‎ ‎‏عاطفه ی شعر تناسب داشته باشد و طبیعتِ موضوع ما را به انتخاب وزنی مناسب هدایت‏‎ ‎‏کرده باشد.‏‎[8]‎‏ نه آنکه جستن وزنِ جدید سبب قربانی عاطفه و معنی شود.‏

‏‏ابن سینا در کتاب «الشفا» وزنها را به سبک و سنگین و موقر تقسیم بندی کرده است‏‎[9]‎‏ و‏‎ ‎‏خواجه نصیر نیز معتقد است «اوزان در رزانت و خفت مختلف باشند چه به حسب اختلاف‏‎ ‎‏و اتفاق  اجزای دورها و چه به حسب کثرت و قلت حرکات در هر دوری.»‏‎[10]‎‏ از کلام خواجه‏‎ ‎‏چنین برمی آید که او کثرت حرکات را باعث رزانت می داند.‏‎[11]‎‏ خواجه نصیر در «اساس ‏‎ ‎‏الاقتباس» اعتدال در وزن را پسندیده و طول مصراع ها را ناپسند می داند: «و بباید دانست‏‎ ‎‏تسجیع و وزن و تقابل و امثال آن اقتضاء سهولت حفظ کند اما در همه ی ابواب اعتدال نگاه‏‎ ‎‏باید داشت چه طولِ مصرع ها ممل بود و قصرش استحقار.»‏‎[12]‎‏ بررسی ها نیز نشان داده است‏‎ ‎‏که «همیشه تألیفی از الفاظ که در آن شماره ی نسبی هجاهای کوتاه یا شدید بیشتر باشد‏‎ ‎‏حالت عاطفی شدیدتر و مهیج تر را القاء می کند و به عکس برای حالات ملایم تر که مستلزم‏‎ ‎‏تأنی و آرامش هستند، وزن هایی به کار می رود که هجاهای بلند یا ضعیف در آنها بیشتر‏‎ ‎‏باشد.»‏‎[13]‎‏ «در عرف شعر فارسی بلندترین قطعه ی سلسله ی اوزان که قابل ادراک ذهن است‏‎ ‎‏بیست ضرب یا بیست هجا می باشد، اما ادراک قطعه ی بیست هجایی نیز مستلزم کوشش‏‎ ‎‏ذهن است و به این سبب بحر کامل مثمن‏‎[14]‎‏ در فارسی رواجی نیافته است؛ بنابراین بلندترین‏‎ ‎‏قطعه ای که در شعر فارسی به سهولت قابل ادراک ذهن است قطعه ی 16 متری یا 16 هجایی‏‎ ‎‏اوزان می باشد.»‏‎[15]‎‏ از سوی دیگر «ساختمان واژه های زبان فارسی طوری است که هجاهای‏‎ ‎‏کوتاه آن کمتر از هجاهای بلند است، لذا معمولاً زیادترین حد هجاهای کوتاه نسبت به‏‎ ‎‏هجاهای بلند در اوزان نصف به نصف است.»‏‎[16]‎

‏‏بر اساس تحقیق مسعود فرزاد، تعداد 23 وزن از 220 وزن شعر فارسی در دیوان حافظ‏‎ ‎‏به کار رفته است که از اوزان مطبوع و دلنشین و خوشایند به شمار می روند. اگر به بررسی‏‎ ‎‏چهار وزن پراستعمال در تحقیق مذکور توجه کنیم، دلیل خوش نوایی و آهنگین و دلنشین‏‎ ‎‏بودن آن آشکار خواهد شد:‏

‏‏1 ـ وزن فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلات یا فعلن: در 143 غزل حافظ آمده است.‏

‏‏2 ـ وزن مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن: 125 بار تکرار شده است.‏

‏
‏‎ 

‎

3-وزن مفعول فاعلات مفاعیل فاعلات: 77 بار تکرار شده است.‏

‏‏4 ـ وزن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن یا فاعلات: 34 بار تکرار شده است.‏

‏‏«از مطالعه در اوزان فارسی چنین برمی آید که وزنهای کوتاه یا بلند (مانند چهار مفاعیلن،‏‎ ‎‏چهار مستعفلن، چهار فاعلاتن) برای قصیده و متفرعات آن (غزل، قطعه و ترجیح بند) کمتر‏‎ ‎‏از وزنهای متوسط به کار می روند و غزلها و قصائد خوب بیشتر به وزنهای متوسطند؛ به‏‎ ‎‏گفته ی دیگر دلنشینی وزن هایی که کمیت هجاهای آنها برابر است، بیشتر است مثل سه‏‎ ‎‏وزنی که در بالا ذکر شد.»‏‎[17]‎

‏‏نتیجه ی بحث خصوصیات وزن های سنگین و بلند و طولانی را به شرح زیر می توان‏‎ ‎‏برشمرد:‏

‏‏1 ـ کثرت حرکات (مصوتهای کوتاه)؛‏

‏‏2 ـ طولِ مصراعها و بیشتر بودن تعداد هجاها؛‏

‏‏3 ـ غیر قابل ادراک بودن و دیر فهمی معنای شعر؛‏

‏‏4 - غیر معمول بودن و به کار نرفتن در اشعار شاعران معروف [بند 4 درباره ی اوزانی‏‎ ‎‏است که تعداد هجاهای آن بیش از 16 باشد].‏

‏‏غزلسرایان دوره ی انقلاب اسلامی معمولاً در اوزان متنوع و دلنشین شعر سروده اند؛ اما‏‎ ‎‏نو آوری در وزن و نوجویی بیشتر آنان را به سمت اوزانِ سنگین و بلند و گاه ناخوشایند و به‏‎ ‎‏اصطلاح وزنِ «کَدر»‏‎[18]‎‏ کشانده است و می توان گفت اغلب شاعران، مرتکب این نوع وزن در‏‎ ‎‏سرودن شده اند!‏

‏‏به کارگیری اوزان جدید، بدیع و سنگین و طولانی از ویژگی های سبکی غزل امروز‏‎ ‎‏است؛ زیرا هم بسامد دارد و هم هنجار گریزی و انحراف از نُرم (‏‎Norm‎‏) در دستگاه زبانی.‏

‏‏در این بخش در سه محور به این گونه اشعار نظری می افکنیم؛ شایان ذکر است متن کامل‏‎ ‎‏نمونه های انتخابی در پایان همین مقاله، به ترتیب شماره آورده شده است و در اینجا ابیاتی‏‎ ‎‏که لازم باشد نقل می شود و به بقیه موارد ارجاع داده  می شود.‏

‏‏الف)‏‏ اوزان 16 هجایی یا ضربی، در گذشته مرسوم بوده است اما در غزل امروز در این‏‎ ‎‏زمینه نو آوری هایی صورت گرفته است. به منظور استناد کلام نمونه هایی در پایان این نوشتار‏‎ ‎‏آمده است، از جمله در نمونه ی (1) با مطلع:‏

‏
‏‎

‎‏ 

نوری دیگر در دل شاید، شوری دیگر بر سر باید ‏

‏‏«رب اشرح لی صدری» گویان با او رازی دیگر باید‏

‏‏شاعر تنها از هجاهای بلند‏‎[19]‎‏ و از ساخت هجایی ‏‎cv‎‏ (یک صامت + یک مصوت بلند)‏‎ ‎‏بهره جسته است و وزن از تکرار پایه «فع لن» (= تن تن) پدید آمده است که کوبیدن طبل را‏‎ ‎‏تداعی می کند و حضور در سنگر و گستردن سجاده ی خون را فرایاد می آورد. تقسیم مصراع‏‎ ‎‏به دو پاره ی موزون و متساوی و لحن خطایی و رزمی از دیگر ویژگی های این شعر است.‏‎ ‎‏سراینده ی همین شعر در غزلی دیگر (نمونه 2) به مطلع:‏

‏‏در این زمان به چه کار آید دلی که رمز تپیدن نیست‏

‏‏سری که سبز به دانایی کسی که شاد به دیدن نیست‏

‏‏با افزودن یک هجا به آخر پاره های موزون مصراع، شعری بر وزن «مفاعلن فعلاتن فع»‏‎ ‎‏سروده است که نسبت هجای کوتاه به بلند 9 / 8 است. ساخت دستوری و ترتیب اجزای کلام‏‎ ‎‏در این نمونه و لحن خطابی شعر آن را به زبان محاوره تبدیل و از نظر بیان به طبیعت نثر‏‎ ‎‏نزدیک کرده است. در هر دو نمونه عنصر عاطفه و تخیل کم رنگ است و مضمون تازه ای‏‎ ‎‏وجود ندارد.‏‎[20]‎

‏‏در نمونه ی (3) یک رکن دو هجایی [فع لن] به وزن معروف حاصل از تکرار چهار  باره ی‏‎ ‎‏«مستفعلن» (بحر رجز مثمن سالم) افزوده شده است. با وجود کمیت هجاهای بلند شعر از‏‎ ‎‏خوشنوایی به ناهمواری در افتاده است. با دقت در ترکیب الفاظ و ردیف شعر به وجود‏‎ ‎‏«حشو» پی می بریم و اینکه نیازی به این تغییر نمی بینیم. با حذف واژه ها و هجاهای غیر لازم‏‎ ‎‏می توان به وزن طبیعی و خوشاهنگ و ضربی دست یافت، مثلاً در بیت زیر با نادیده گرفتن‏‎ ‎‏آنچه در میان [ ] نوشته شده به وزن سالم دست می یابیم.‏

‏‏ای آفتاب زرد پاییزی بیا از گوشه ای [بیرون]‏

‏‏تنها شدن با تو در این جنگل همیشه آرزو [یم بود]‏

‏‏در نمونه ی(4) از مرحوم سلمان هراتی، شعر در همان 16 ضرب یا هجا سروده شده‏‎ ‎‏است (بر وزن مستعفلاتن فعولن فعولن) اما در مصراع های دوم که مقفی و مُردَّف است چهار‏‎ ‎‏هجای کوتاه پشت سر هم قرار گرفته است و همین به نوعی وزن شعر را سنگین کرده است‏‎ ‎‏اما محسوس نیست؛ در دستگاه واژگان وجود تکرار و در دستگاه دستوری، جمله بندی‏‎ ‎‏طبیعی و دستورمندی اجزای کلام باز این شعر را به طبیعت نثر و سخن گفتاری نزدیک‏‎ ‎

‏‎

‎‏

گردانیده است. نیمایوشیج پدر شعر نو، شعر امروز را شعری می دانست که «به حال طبیعت‏‎ ‎‏بیان نزدیکی گرفته باشد.»‏‎[21]‎‏ «من عقیده ام بر این است که مخصوصاً شعر را از حیث طبیعت‏‎ ‎‏بیان آن به طبیعت نثر نزدیک کرده و به آن اثر دلپذیر بدهم.»‏‎[22]‎

‏‏برجسته ترین ویژگی نمونه ی (4) در حوزه ی معنایی و در سطح فکری تقابل محتوایی‏‎ ‎‏موجود در بین مصراع های شعر و تکرار موضوع با مضمون جدید در ادبیات است (تقابل‏‎ ‎‏پاییز و بهار؛ غم و شادی؛ شب و روز؛ ظلمت و نور، ناپاکی و پاکی و ...). همین ویژگی همراه‏‎ ‎‏با صمیمیت بیان، این شعر را در مجموعه ی غزل های امروز ممتاز کرده است.‏

‏‏ب)‏‏ از دیگر اوزان به کار رفته در مجموعه ی غزلهای شاعران امروز، غزلهایی با 20 هجا‏‎ ‎‏و بیشتر از آن است. هر دو نمونه (5) و (6) بر وزن «فعل فعولن، فعل فعولن، فعل فعولن،‏‎ ‎‏فعل فعولن» از 20 هجا تشکیل یافته اند. هر چند تعداد هجاهای کوتاه سبب سنگینی وزن‏‎ ‎‏شده است (نسبت هجای کوتاه به بلند 12 / 8 است) اما تقسیم مصراع به دوپاره ی موزون و‏‎ ‎‏متساوی تا حدودی از رزانت آن کاسته است.‏

‏‏در نمونه ی (5) ابیات 2 و 3 قافیه ی درونی دارند و تکرار کلمات هم قافیه در بین‏‎ ‎‏مصراعها ضرباهنگ و موسیقی شعر را شدت بخشیده است و وزن را مسلسل آسا کرده‏‎ ‎‏است. این ویژگی در نمونه ی (6) نیز تا حدودی وجود دارد. در نمونه ی (5) بیت 2 و 3‏‎ ‎‏نسبت به 1 و 4 زود فهم تر است. البته تازگی مضمون بیت 4 نیز در تأملی بودن شعر مؤثر‏‎ ‎‏است. در نمونه (1) نیز از بیت 4 که مضمون نو و شیوه ی بیان همراه با ایجاز دارد، در بقیه ی‏‎ ‎‏ابیات همان مضامین پیشین مطرح شده است، البته صبغه ی امروزی زبان غلبه دارد؛ نظیر‏‎ ‎‏«دل به دریا زدن»، «نشانه ای جا گذاشتن»؛ تنها تعبیر «تغافل سرای هستی» بیدل وار است.‏

‏‏در مجموع تعداد کم ابیات غزل و وجود ارتباط در محور عمودی سخن، یکپارچگی‏‎ ‎‏مضمون و انتخاب وزن جدید، به غزل برجستگی داده است. شیوه ی بیان غزل با ساختار‏‎ ‎‏طبیعی اجزای جمله و استفاده از وزن مناسب لحن خطاب و گفت و گو، شعر را به حال‏‎ ‎‏طبیعی بیان و طبیعت نثر نزدیک ساخته است.‏

‏‏در نمونه ی (6) برخی از مصرع ها و ابیات نسبت به بقیه ی ابیات از آهنگ و موسیقی‏‎ ‎‏روان تری برخوردارند؛ آوردن کلمات هم قافیه در مصراع اول بیت 2 و 3 و 4 تا حدودی از‏‎ ‎‏سنگینی وزن کاسته است؛ نظیر:‏

‏
‏‎

‎‏ 

چگونه گم شد عصای ایمان، کجا شد آن روشنای پایان‏

‏‏که مثل قوم کلیم، حیران؛ به تیه وهم و گمان بیفتم‏

‏‏اما این نسبت به کل ابیات غزل ناچیز است.‏

‏‏هر چند شیوه ی بیان غزل، امروزی است و از عنصر تلمیح و اشارات داستانی مناسبِ‏‎ ‎‏موضوع (هبوط) استفاده شده،  اما مضمون کهنه است و در آن معنی بر عاطفه غلبه دارد و به‏‎ ‎‏سبب همین خاصیت اندیشگی شعر، تأثیر احساسی و عاطفی آن کمتر است و درک شعر‏‎ ‎‏نیاز به تأمل دارد؛ یعنی مفهوم همراه با وزن و ساخت زبانی منتقل نمی شود.‏

‏‏سراینده ی نمونه ی (6) در غزل آخرین قبیله ی شرقی (‏‏ نمونه ی7) با انتخاب وزن،‏‎ ‎‏«مفعول فاعلات مفاعیلن مفعول فاعلات مفاعیلن» شعری با 22 هجا سروده است. در این‏‎ ‎‏شعر تکرار واژه، آوردن قرینه های معنایی و مترادفات به شعر خصلت نثری بخشیده است و‏‎ ‎‏آن را به دلیل تکرارها و حشوها از مساوات به اطناب کشانده و آوردن جمله های ندایی،‏‎ ‎‏ترکیبات وصفی، صوت، واژه های تأییدی و تأکید بر مفاهیم و طرح پرسش به آن رنگ و بوی‏‎ ‎‏خطابه و سخنرانی داده است. عنصر عاطفه و موسیقی در این شعر بی رنگ است و در آن‏‎ ‎‏غلبه با اندیشه و فکر است و در مجموع تجانس و تناسبی میان صورت و محتوا برقرار نشده‏‎ ‎‏است. برای مثال کافی است به بیت 4 و طرز ترکیب و ادای آن توجه کنیم:‏

‏‏آیا در این زمان پر از بن بست، با این سکوت و تیرگی یکدست‏

‏‏سوسوی دوردست چراغی هست، در انتهای این شب بی هنگام؟‏

‏‏ج)‏‏ در نمونه هایی از قبیل (8) و (9) اشکال ها و سکته های وزنی وجود دارد و کثرت‏‎ ‎‏هجاهای کوتاه نیز بر ناهمواری وزن و دیر فهمی شعر کمک کرده است. شعر به دلیل ضعف‏‎ ‎‏در ساختار لفظی و تصویر آفرینی و وجود ترکیبات سنگین و ناموزون [همچون «ثقل آوار»]‏‎ ‎‏نه تنها برانگیزاننده نیست و نمی تواند ایجاد انفعال کند بلکه خسته کننده و کسالت آور هم‏‎ ‎‏هست.‏

‏‏این نوع شعرها یا به دشواری فهمیده می شوند، یا اصلاً قابل فهم نیستند. قابل فهم نبودن‏‎ ‎‏به دلیل غموض و ناهمواری و درشتی لفظ و وزن و هیأت کلام است نه ناشی از ابهام ادبی و‏‎ ‎‏هنری. بدیهی است چنین شعری هرگز نمی تواند «تحولی در تلقی ما نسبت به جهان ایجاد‏‎ ‎‏کند»‏‎[23]‎‏ و حتی انتخاب قالب غزل «نماینده ی وحدت هیجان ذوقی شاعر»‏‎[24]‎‏ نمی تواند باشد. ‏

‏‏تحلیل نمونه هایی از این دست نشان می دهد که برخی از غزل پردازان از تجربه ی

 ‏‎ ‎
‏‎

‎‏ 

شاعرانه و احساسات شخصی در غزل، سخن به میان نیاورده اند بلکه در ادامه ی سنت‏‎ ‎‏غزلسرایی، به این قالب روی آورده اند و طرح مضمون و معنا در آن عادی و تکراری شده‏‎ ‎‏است و حتی ساختار زبانی و تغییر و تحول در شکل و موسیقی نیز در آن بی تأثیر است و‏‎ ‎‏«وقتی غزل قالب و صورت مشخصی پیدا می کند و مضامین و معانی نیز در آن روی به تکرار‏‎ ‎‏می گذارد و تثبیت می شود، دیگر می توان غزلسرایی را هم صناعتی به حساب آورد که شاعر‏‎ ‎‏بدون عاشق شدن نیز می تواند نظایر آن را بسازد.»‏‎[25]‎

‏‏در باب تناسب وزن و محتوا و خصوصیات دیگر غزل امروز، مطالب و شواهد دیگری‏‎ ‎‏نیز قابل طرح است که به منظور اجتناب از اطاله ی سخن پرهیز می کنیم.‏

‏‏ ‏

‏‏نمونه های بررسی شده‏

‏‏(1) دیدار او‏

‏‏نوری دیگر در دل شاید، شوری دیگر بر سر باید‏

‏‏«رب اشرح لی صدری» گویان با او رازی دیگر باید‏

‏‏با تنهایی مست از او شو، در معراج از ذکر هو شو‏

‏‏از خود بی خود حق حق گو شو، پروازی خوش بی پر باید‏

‏‏جایی باید در کویش خوش، جایی باید با بویش خوش‏

‏‏قلبی باید با سویش خوش، عیش و نوشی بی مر باید‏

‏‏جامی سرشار از می اینجا، جایی بیدار از وی اینجا‏

‏‏آری، آری ناب وحدت اینک اندر ساغر باید‏

‏‏هر دم گویی خورشیدی کو؟ بی تاریکی، رو، دیدی جو‏

‏‏داری دامن دامن اختر، خورشیدی بی خاور باید‏

‏‏دیدارش را در سنگر جو، بی جان، بی سر، بی پیکر جو ‏

‏‏مشتاقانش را دست از جان شسته بی جان بی سر باید‏

‏‏وصلش با این آسانی، نی، کافی داغ پیشانی، نی‏

‏‏مشتاقان او را اینجا، سجاده از خون تر باید‏

‏‏عباس خوش عمل‏‎[26]‎‏، در پگاه ترنم، 31 و 32‏

‏
‏‎

‎‏

(2) همای گلشن بالا‏

‏‏در این زمان به چه کار آید دلی که رمز تپیدن نیست‏

‏‏سری که سبز به دانایی کسی که شاد به دیدن نیست‏

‏‏صباحِ رویشِ ما دارد، صفای چشمه ی فهمیدن‏

‏‏اسیر طلب شب مانی تو را که ذوق چشیدن نیست‏

‏‏بر آز بیشه ی تنهایی که یار همسفر مایی‏

‏‏به گرد خویش چه می پایی، زمان پیله تنیدن نیست‏

‏‏بنای تفرقه ویران کن رها ز قید هوس جان کن‏

‏‏کنون که من تو، تویی چون من روا حصار کشیدن نیست‏

‏‏تو رشته های محبت را بزن به هم گره محکم کن‏

‏‏مگو خلاف زبان دل، که چاره غیر بریدن نیست‏

‏‏قدم شمرده به ره بردار مگو به شیوه های ناهنجار‏

‏‏که تا به مرحله ی ایثار مرا توان رسیدن نیست‏

‏‏تو ای شکفته در این ایام، سپیده باور خوش فرجام‏

‏‏به بال خود بپر از این دام، کنون که پای دویدن نیست‏

‏‏همای گلشن بالایی که در چنین قفس افتادی‏

‏‏پرنده را هوسی در سر به جز دوباره پریدن نیست‏

‏‏ز خاک مردم آزاده به غیر لاله نمی روید‏

‏‏چه لاله ای که ز هر خاکی به حال نشو و دمیدن نیست‏

‏‏غزل برای غزالان گو، نه بیدلان که ترا گویند‏

‏‏نکو سروده ای و ما را مجال شعر شنیدن نیست‏

‏‏عباس خوش عمل، در پگاه ترنم، ص 11 و 12 ‏

‏‏(3) غزل کوهی‏

‏‏طومار درد کهنه ای از روز اول روبرویم بود‏

‏‏شعری نگفتم، هر چه گفتم بغض پنهان گلویم بود‏

‏‏پیشانی ام تب داشت آن روزی که طومارم رقم می خورد‏

‏
‏‎ 

‎‏

هزیان دل، کابوس شب، پندار خواب و گفتگویم بود‏

‏‏پیش از من و دل، در ازل، عشق و جنون در کار من بودند‏

‏‏روزی که در عالم نبودم، خون مجنون در سبویم بود‏

‏‏گاهی دلم می سوخت بر حال خودم اما چه سودی داشت‏

‏‏جایی که لیلی کو به کو، محمل به محمل، رو به رویم بود‏

‏‏ای آفتاب زرد پاییزی! بیا از گوشه ای بیرون‏

‏‏تنها شدن با تو در این جنگل همیشه آرزویم بود‏

‏‏بر های و هوی از بوده و نابوده رخت آرزو بستم‏

‏‏در گوش هستی غفلتی، بر جا ز بانگ های و هویم بود‏

‏‏ای کاش می جستم دلی هموزن بار عقده های خود‏

‏‏ای کاش جایی کودک همبازی ام در جستجویم بود‏

‏‏عریانی ام را در سخن مدیون این خاک عطشناکم‏

‏‏شعرم شهادت می دهد عریانی ام از خاک کویم بود‏

‏‏روز جوانی شد و بال گردن روز پریشانی ‏

‏‏از من پریشانتر، دل من، هستی من، آبرویم بود‏

‏‏غلامحسین عمرانی‏‎[27]‎‏، غزل، خاک و خاطره، ص 9 و 10‏

‏‏(4) یک چمن داغ‏

‏‏دیروز اگر سوخت ای دوست غم برگ و بار من و تو‏

‏‏امروز می آید از باغ بوی بهار من و تو ‏

‏‏آنجا در آن برزخ سرد در کوچه های غم و درد‏

‏‏غیر از شب آیا چه می دید چشمان تار من و تو؟‏

‏‏دیروز در غربت باغ من بودم و یک چمن داغ‏

‏‏امروز خورشید در دشت، آیینه دار من و تو‏

‏‏غرق غباریم و غربت، با من بیا سمت باران‏

‏‏صد جویبار است اینجا در انتظار من و تو‏

‏‏این فصل، فصل من و توست، فصل شکوفایی ما‏

‏
‏‎

‎‏

برخیز با گل بخوانیم اینک بهار من و تو‏

‏‏با این نسیم سحرخیز برخیز اگر جان سپردیم‏

‏‏در باغ می ماند ای دوست گل یادگار من و تو‏

‏‏چون رود امیدوارم، بی تابم و بی قرارم‏

‏‏من می روم سوی دریا جای قرار من و تو‏

‏‏سلمان هراتی‏‎[28]‎‏، دری به خانه ی خورشید، ص 81‏

‏‏(5) کوچه های غربت‏

‏‏چرا غم از کوچه های غربت به سینه ات پا نمی گذارد‏

‏‏ترا تغافل سرای هستی به خویش تنها نمی گذارد‏

‏‏هنوز غمگین و سوگواری، دل به دریا زدن نداری‏

‏‏تو نسبتی با کرانه داری، مگو که دریا نمی گذارد‏

‏‏تو را فسونهای نقشبندان، شگفتی قامت بلندان‏

‏‏خیال گیسوی پایبندان، مسلسل آسا نمی گذارد‏

‏‏مرید آن آفتاب سرخم، که با عبور از میان آتش‏

‏‏به غیر خاکستر وجودش، نشانه ای جا نمی گذارد‏

‏‏عبدالجبار کاکایی‏‎[29]‎‏، مرثیه ی روح، ص 25 و 26‏

‏‏(6) هبوط‏

‏‏چگونه وهم زمین سبب شد که تا من از آسمان بیفتم؟‏

‏‏فرو بغلتم از اوج بودن، به دامن این جهان بیفتم؟‏

‏‏مرا مکان اوج لامکان بود، مرا سماع فرشتگان بود‏

‏‏ولی فریب گناه و گندم سبب شد از لامکان بیفتم‏

‏‏چگونه گم شد عصای ایمان، کجا شد آن روشنای پایان؟‏

‏‏که مثل قوم کلیم، حیران، به تیهِ وهم و گمان بیفتم؟‏

‏‏کجا شد آن روح عاشقانه، کجا شد آن حس همدلانه‏

‏‏که باید اکنون در این میانه، غریب و بی همزبان بیفتم؟‏

‏
‏‎

‎‏ 

چگونه بودم، چگونه گشتم! چه سرنوشت غم آفرینی‏

‏‏که از رهایی و بیکرانی به چنبر نام و نان بیفتم‏

‏‏مرا دگر شیوه ای نمانده است به غیر رسوایی تو ای عشق!‏

‏‏دگر ندارم ز خویش باکی، که باز هم بر زبان بیفتم‏

‏‏یدالله گودرزی‏‎[30]‎‏؛ آخرین قبیله ی شرقی، ص 8‏

‏‏(7) آخرین قبیله ی شرقی‏

‏‏ای آخرین قبیله ی شرقی، هان! ای عصمت قدیمی بی فرجام‏

‏‏با این غروب خسته چه خواهی کرد؟ با این غروب خسته ی بی انجام‏

‏‏از آن شکوه و شوکت دیرین سال، تنها طنین خاطره ای مانده است‏

‏‏آری! همین صدای مه آلود، از سالهای ابری پر ابهام‏

‏‏ای موج خشم و خیرگی و عصیان در نا کجای گمشده ی انسان‏

‏‏ای وسعت مجرد بی پایان، در تنگنای برزخ این آلام!‏

‏‏آیا در این زمان پر از بن بست، با این سکوت و تیرگی یکدست‏

‏‏سوسوی دور دست چراغی هست، در انتهای این شب بی هنگام؟‏

‏‏ای باد های موسمی محزون! با ناله های غمزده و موزون‏

‏‏آیا هنوز مانده نسیمی خوش، زان گیسوانِ وحشیِ زرّین فام‏

‏‏ای آخرین قبیله ی شرقی، هان! ای اوج بی پهنائی و تنهایی‏

‏‏آیا دوباره جاری خواهی شد در بستر توالی این ایام؟!‏

‏‏یدالله گودرزی؛ آخرین قبیله ی شرقی، ص 18‏

‏‏(8) خواب سنگ‏

‏‏خواب سنگ است و بهت شکستن روح شفاف بالی که دارم‏

‏‏سایه ی ضجّه ی آبشار است، این سراب زلالی که دارم‏

‏‏جای جای دلم را فرو ریخت، ثقل آوار «ای کاشکی ها»‏

‏‏لغت کاشکی های پوچ است آرزو های محالی که دارم‏

‏‏تاول چرکی و پینه ی زخم؟ اُجرت شانه هایم همین است‏

‏
‏‎

‎‏ 

رقص اشباح سرخ و کبود است بازتاب سؤالی که دارم‏

‏‏بار ها توبه کرد و قسم خورد تا پی هرزگی ها نگردد‏

‏‏باز هم کوچه گرد خیال است این دلِ لا ابالی که دارم‏

‏‏گر به چشم تو بی شاخ و برگم، باغِ احساساتم از گل تهی نیست‏

‏‏باز هم می توان کلبه ای ساخت، در پناه خیالی که دارم‏

‏‏آه ای باغ! ای سبزه! ای تاک! اطلسی! یاس! زنبق! شقایق!‏

‏‏خاک من عمر رؤیایتان باد، فصل کوچ است حالی که دارم‏

‏‏جلیل واقع طلب‏‎[31]‎‏، باغ آبی، ص 19‏

‏‏(9) دلخوشکُنک‏

‏‏زشت و زیبا، زیاد و کم، بد و خوب، از تمام زمین که می بینی‏

‏‏کیسه ای درد کوزه ای ز خماب، سهمم این است این که می بینی‏

‏‏دل به این وعده های پوچ مبند، عشق، دلخوشکنک نمی خواهد‏

‏‏هفت خوان دیو آدمی خوار است، راه را در کمین که می بینی‏

‏‏لهجه ی موذیانه ی لبخند، دستهای خیانت و ترفند‏

‏‏کوفه در کوفه دشنه پنهان است توی هر آستین که می بینی‏

‏‏عاشق سینه چاک باید شد، گردن آویز تاک باید شد‏

‏‏فرصت تازیانه یک زخم است، این کبود لعین که می بینی‏

‏‏نیزه و آفتاب، بام به بام، همه جام شام و کوفه، کوفه و شام‏

‏‏باز تکرار زخم های امام، بیعتی اینچنین که می بینی‏

‏‏جلیل واقع طلب، باغ آبی، ص 27‏

‏‏* * *‏

‎

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏‏‏پی نوشتها: ‏

‏‏ ‏

‏‎

‎

• -  شیخ فریدالدین محمد عطار نیشابوری، دیوان عطار، به اهتمام و تصحیح تقی تفضیلی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چ هشتم، 1374، ص 684
• - نام یکی از شعرهای علیرضا قزوه در مجموعه ی شعر «شبلی و آتش»، تهران، انتشارات اهل قلم، چ دوم، 1375، ص11
• - در مقاله ای دیگر به گزارش این نوع خواهیم پرداخت.
• - تقی پور نامداریان، سفر در مه، تهران، انتشارات زمستان، چ اول، 1374، ص 365 و 366
• - شمس الدین بن محمد بن قیس رازی، المعجم فی معایر اشعار العجم، به تصحیح محمد بن عبد الوهاب قزوینی و مدرس رضوی، تهران، کتابفروشی تهران، ص 196
• - خواجه نصیرالدین توسی، [متن] اساس الاقتباس، تهران، نشر مرکز، چ اول، 75، ص 423 و 424
• - ولک، رنه، وارن، آوستن، نظریه ی ادبیات، ترجمه ی موحد، ضیاء و مهاجر، پرویز، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، چ اول، 1373، ص 196
• - کولریج در بحث از شعر (حائز شرایط» می نویسد: در شعر حائز شرایط «اجزا متفقاً یکدیگر را تأیید و تفسیر کنند همه به تناسب خود با هدف و تأثیرات معروف نظام وزن شعر، هماهنگ و مؤید آن باشند» دیوید دیچز، شیوه های نقد ادبی؛ محمد تقی صدقیانی و غلامحسین یوسفی، تهران، علمی، چ چهارم، ص 173
• - ابن سینا، الشفاء، به کوشش عبدالرحمن بدوی، قاهره، 1964، ص 32
• - خواجه نصیرالدین توسی، معیار الاشعار، به تصحیح و اهتمام تجلیل، جلیل، تهران، جامی و ناهید، 1369، ص 24
• - کامیار وحیدیان، تقی، وزن و قافیه ی شعر فارسی، تهران، مرکز نشر 1367، پاورقی ص 4
• - خواجه نصیرالدین توسی، [متن] اساس الاقتباس، پیشین، ص 415
• - پرویز ناتل خانلری، زبان شعر [مقاله]، مجله سخن دوره ی 18، آبان 47، به نقل از وزن و قافیه شعر فارسی، ص 64
• - تکرار چهار بار متفاعلن
• - پرویز ناتل خانلری، وزن شعر فارسی، تهران، توس، چ دوم، 1367، ص 176
• - کامیار وحیدیان، پیشین، ص 64
• - خسرو فرشیدورد، درباره ی ادبیات و نقد ادبی، تهران، امیرکبیر، 1363، ج 1، ص 112
• - محمدرضا شفیعی کدکنی، موسیقی شعر، تهران، آگاه، چ دوم، 1368، ص 396 و 397
• - هجا های کوتاه در نمونه مذکور بر اساس اختیارات شاعری به بلند تبدیل می شود.
• - هر نوع نقد و داوری در اینجا فقط محدود به همان شعر های شاهد مثال است.
• - نیما یوشیج، درباره ی شعر و شاعری، تدوین طاهباز، سیروس، تهران، دفتر های زمانه، 1375، ص 227
• - پیشین، ص 347
• - جرج تامسون، خاستگاه زبان، اندیشه و شعر، ترجمه علوی نیا، جلال، تهران، حقیقت 1356، ص 73
• - لطفعلی صورتگر، سخن سنجی، تهران، کتابخانه ابن سینا، چ پنجم 1346، ص 46
• - تقی پورنامداران، عشق و غزل در ادب فارسی (مقاله)، نشریه زنان، شماره 43، ص 40
• - عباس خوش عمل، در پگاه ترنم، تهران، حوزه ی هنری، چ اول، 1368
• - غلامحسین عمرانی، غزل، خاک، خاطره، تهران، برگ، چ اول، 1369
• - سلمان هراتی، دری به خانه ی خورشید، تهران، سروش، چ دوم، 1376
• - عبد الجبارکاکایی، مرثیه ی روح، تهران، حوزه ی هنری، چ اول، 1369
• -  یدالله گودرزی، آخرین قبیله ی شرقی، تهران، حوزه ی هنری، چ اول، 1376
• - جلیل واقع طلب، باغ آبی، تهران، حوزه ی هنری، چ اول، 1375