مقدمه
عنایت مرجعیت دینی به مقوله ی هنر و ادبیات در قرن های گذشته موضوعی قابل تأمل است. ادبیات در تقسیم و تفکیک علوم چه در بین فلاسفه ی یونانی و چه در میان حکمای مسلمان جزو مقدمات علوم محسوب می شده و از میان هنرها، موسیقی نیز در شاخه ریاضیات قرار داشته است.
برای شناخت نقش ادبیات در فرهنگ مرجعیت دینی و حکمای مسلمان می باید اغراض توجه و عنایت فقیهان و حکما را به شعر و مقوله ی ادبیات بررسی کرد.
الف: بیان حالات عارفانه
برخی از حکیمان و عالمان دینی و به خصوص عارفان، شعر را وسیله ای می دانستند برای توصیف حالات شهودی خود و بیان حالات و مقامات عرفانی چنانکه مولانا، حافظ، جامی و بسیاری دیگر چنین بوده اند.
ب: استحکام بحثهای فلسفی و تدریس مبانی علوم نظری
برخی دیگر از حکما چون ابن سینا، خواجه نصیر الدین طوسی، حاج ملاهادی سبزواری و شیخ محمود شبستری در توجه به عالم شعر و ادبیات به استحکام بحثهای فلسفی و تدریس مبانی علوم نظر داشتند.
ج: اخلاق و سیره عملی
شیوه ی برخی دیگر از عالمان دین، چون شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی بیان موضوعات اخلاقی، پند و اندرز و سیره ی عملی حکیمان و عالمان و پیامبران صلی الله علیه و آله بوده است. با این تقسیم و تفکیک اجمالی جایگاه امام در بین گروههای مختلف و عالمان و اغراض گوناگون آنان روشن می شود.
عمده ی اشعار حضرت امام(س) موضوع نخستین است یعنی بیان حالات عارفانه شبیه به آنچه که حافظ و مولانا گفته اند.
البته قصاید و مسمط های امام در موضوع انتظار و میلاد ائمه(س) از جهت محتوایی بیان حالات درونی و علایق خاص آن حضرت است، به عصر ظهور و از جهت فنی تداوم فن قصیده. متأثر از دوره ی بازگشت ادبی توأم با نو آوری در برخی واژه ها است.
کشف سیر رابطه مرجعیت دینی با هنر و ادبیات می تواند روشن کنندۀ بسیاری از معضلات امروز در بحث های پیچیده این دو حوزه باشد. جهان شمولی اندیشه حکیمان و عالمان و ابزارنگاری ادبیات و سوق دادن آن به سوی طرح کلیات هستی چون توحید آخرت، اخلاق و خیر و شر باعث شده است تا سنت سرودن شعر در حلقۀ حکیمان و عالمان بر همین مبنا استوار شود و تاکنون ادامه یابد. این در حالی است که شعر معروف به «نو» در روزگار ما با سنت گریزی از طرح کلیات معرفت هستی به حوزه ی طرح جزییات وارد شده است.
[[pa41ge 7]]
شعر در حلقه حکیمان و عالمان اعتباری خاص داشت که ابتدا کسب شده از موضوع حکمت و معرفت بود یعنی غلبۀ موضوع از جهت اعتباری؛ اما در دست شاعران امروز شعر صرفاً فنی تخصصی شده و موضوع آن نیز بر ذمۀ شاعر نهاده شده است. شاعر در عصر ما موجودی است نه لزوماً فیلسوف یا عالم یا عارف، او البته می تواند در مقولات اجتماعی و سیاسی و حتی علمی نظریه پردازی کند. اما شعر او بدون موضوع است و التزامی ویژه به موضوعی خاص ندارد.
در عوض صورت شعر به شکل تخصصی مورد توجه شاعران قرار گرفته است و شناخت فنون تازه ای که می شود بر محمل صورت قرار داد هدف شاعر امروز است تا حدی که این عروس از آرایش مفرط، کریه لقا شده است و اعتبار و شهرت شاعر امروز به کشف همین رابطه ها و محمل تراشی هایی از این دست است. اگر به نیما یوشیج احترام گذاشته می شود تنها به این دلیل است که او صورت تازه ای را در بیان شعر آفرید که به شعر نو یا شعر نیمایی مشهور است. اما تأملات عرفانی مولانا و فلسفی خیام چیزی فراتر از این «بدعتها و بدایع» است. مایه تعجب است که در سایه غفلت بزرگی که ذکر شد هنوز عده ای می پرسند چرا مولانا و حافظ تکرار نمی شوند.
تکرار حافظ و مولانا در حقیقت تکرار تاریخ علم و حکمت است. تکرار حلقه های حکیمان و عالمان، تکرار بی نیازی هایی از آن دست است که تنها یک جامعه ی ژرف نگر دینی قادر به انجام آن است.
البته سیر توجه مرجعیت دینی به ادبیات یک سیر نزولی است به طوری که هم زمان با کم رنگ شدن شکوه حکمت و طرح کلیات هستی در شعر سبک هندی و دوره ی بازگشت، تعداد فقیهان، عالمان و حکیمان شاعر کم می شود و حضور آنان در متن ادبیات کمرنگ تر. ملااحمد نراقی، غروی اصفهانی، میرزا حبیب خراسانی، حاج ملاهادی سبزواری و حتی واعظی چون اشرف الدین قزوینی، در اندازه های واقعی یک حکیم شاعر ظاهر نمی شوند.
به منظور ارزیابی ادبیات معاصر و میزان تأثیر پذیری آن از مرجعیت دینی و درک پرتوهای روشن اندیشۀ امام خمینی(س) در گسترۀ ادب معاصر فراخوانِ کنگرۀ تأثیر امام خمینی(س) و انقلاب اسلامی بر ادبیات معاصر منتشر شد. حاصل این فراخوان حدود یکصد مقالۀ علمی و مستند بود که گزیده ای از آن مقالات به تشخیص کمیتۀ علمی در اختیار دانش پژوهان قرار می گیرد؛ تعدادی از این مقالات در جلد نخست به چاپ رسیده و اینک چند مقاله ی برگزیده ی دیگر خدمت علاقه مندان عزیز ارائه می شود.
کمیته ی علمی کنگره
کتابادبیات انقلاب، انقلاب ادبیاتصفحه 8