امام خمینی نه بنیاد گرا بود و نه تقدیر گرا

دکتر صادق خرازی سفیر اسبق ایران در فرانسه، با نگارش یادداشتی به تبیین بیداری اسلامی شکل گرفته در منطقه پرداخت وی در این یادداشت ضمن بررسی آغاز و خاستگاه بیداری اسلامی و نخستین کنشگران آن از نقش موثر امام خمینی در بیداری اسلامی یاد می کند و می‌گوید: «امام خیمنی ادبیات نهضت بیداری را بر الگو برداری و گرته برداری از ادبیات حماسی بنا می‌کند تا کلام و بیان او در عمق جامعه جریان پیدا کند.»

****

آرمان و آرزوی امت اسلامی از ازمنه قدیم واز مدینة النبی تا دوران معاصر عطف تاریخی دارد و بسیاری از نهضت های سیاسی و اجتماعی و حتی اقامه های حکومت های محلی و یا مختصر از منظر همان نگاه آرمانی بوده است که آرمان غایی آن به تجلی حکومت اسلامی ختم می شود. پس از حوادث قرون اولیه اسلامی به­ویژه انحراف واستبداد اموی و عباسی و بعد از آن ریشه و بن­مایه از بسیاری از تفکرات انقلابی است که در اقصی جهان اسلام رخ داده است. از درون مدینه تا دیگر سر حدات اسلام در ایران و مصر وشامات و در شمال افریقا تا جهان عرب از صنعا و سعده مارب تا عثمانی دیروز و ترکیه امروز، از سر حدات آسیای میانه تا کوه های چچن و مرز های اینگوش صدای اعتراض به انحراف و فریاد اقامه حکومت اسلامی با الگوی نبوی - علوی بگوش می رسید. برای بیداری و آرمان اسلامی نه زمان می توان تعیین کرد و نه جغرافیایی را محدود ساخت. برداشت ها و قرائت های مختلف ، آرمان و نوستالوژی های خودش را هم به­وجود می آورد.

با تحولات پس از سقیفه بنی ساعده، انحراف های تدریجی آرمان نبوی را با دو خطر انحراف و نابودی روبرو ساخته بود. ولایت که رمز اعلای اعتقاد دینی است، آسیب های جدی دیده بود. در جدول بندی های آن­روز ادبیات سیاسی واژه استکبار فاقد گفتمان بود و جایگاهی نداشت. درست است که خرده قدرت هایی در جهان مسیحی مثل بیزانس ویونان و ایران عاملی در جهت استبداد و مانعی برای پیشرفت محسوب نمی شدند، ولی عصبیت اشرافی سرکوب شده در دوران پیامبر اسلام، سر سازگاری با آرمان های نبوی و هویت اسلام ناب نداشت. هویتی که اصالت خود را در تجلی امت به­جای قبیله عدالت، به جای غنیمت وحدت، به­جای عصبیت مبنای ایمان وتفکر اسلامی، در آموزه های اسلامی بدست آورده بود.

نا سازگاری و انحراف پدید آمده آثار تلخی را بر جای نهاد ، بازگشت روح اشرافی به قلمرو مدینه النبی و تحمیل مجدد آن عصبیت عربی که آرمان اعراب اشرافی بود، آرمان های عدالت خواهانه امت اسلامی را با چالش جدی روبر کرده بود. انتقام وخون و قتل نفس، جوهر و ذات اشراف عرب بود و این رفتار به­دور از فرهنگ حکومت اسلامی بود و با احکام نورانی قرآن هیچ ساز گاری نداشت. با رویش مجدد جاهلیت عرب، آرمان امت اسلامی در به­دست آوردن و رجعت به سرچشمه های زلال و معنوی اسلام پیامبر و اسلام امیر المومنین که تحقق آرمان عدالت و وحدت امت و اسقرار عدالت بود، با هزار مشکل روبرو کرد و بسیاری از کنش ها و ناهنجاری های تاریخی را نصیب جامعه اسلامی کرد.

استبداد جاهلی عرب مهمترین انحراف ها را در مسیر تاریخ تحول امت اسلامی باقی گذارد و در مسیر تاریخ سلسله های سلطنتی و دار الخلافه های دروغین، اندام اندیشه های اسلامی را آلوده ساختند. از اسلام و مسلمانی، از قرآن وتجلیات احکام نورانی قرآن، چیزی باقی نمانده بود. در چنین رویش منحرفانه ای زمینه را برای فرصت طلبان پدید آورده بود. نه از عقیده خبری بود و نه از جهاد.

همواره در بستر استبداد تاریخ نشان داده است که قدرت غرب و قدرت اروپا آن­روزگار مغرور از دستاوردهای مهم دوران پس از تحولات انقلاب صنعتی در فکر طمع بیفتند و از فاکتور استبداد سلاطین و انحراف حکومت ها بهره جویند. در این فرآیند بدبختی دیگری بر آلام امت اسلامی افزوده شد. عامل دیگری به­نام استعمار غرب مسیحی همراه با ورود ایسم های مبتذل لیبرالیسم فرهنگی غرب اضافه شد و جوامع اسلامی را مشحون از ظواهر آلوده به نماد های کفر وشرک ساخت .

پیشگامان تحول خواه و بیداراندیشه امت اسلامی، با گفتمانی اسلامی و بیدار گرایانه به مصاف با دو نماد طاغوت یعنی استبداد داخلی و دخالت و استعمار خارجی با هدف بیداری اسلامی روی آوردند. اگرچه برخی از این رویش ها وگرایش ها تحت تربیت خاص اسلامی گرفتار نوعی باور و رفتار انتزاعی گشت، پس از یک دوره کوتاه، چالش هایی با روح بیداری به­خود گرفت، ولی به دلیل فقد عالمان آگاه و نکته دان در میان جامعه ، آلودگی هایی را در سطح جهان اسلام به­وجود آورد. طی این دوران واقعیت مبارزات ماهیت دیگری به­خود گرفت. برخی از نحله ها، ماهیت سلفی و برخی ماهیت بنیاد گرایی، حتی در دوره جنگ سرد ماهیت برخی از جنبش ها با اینکه ماهیت انقلابی داشت از مارکسیسم الهام گرفته بود و بدتر از همه التقاط اندام اندیشه های اسلامی را آلوده ساخته بود و انحراف و آلودگی های فکری در مسیر آن آرمان های بلند عامل عقب ماندگی از یک سو و بی نتیجه شدن بسیاری از جنبش های بیداری از سوی دیگر شد.

حقیقتا بدون آسیب شناسی از واقعیت های دنیای اسلام نمی توان به کنه و ریشه اندیشه های اسلام ناب امام خمینی پی برد. اسلامی که امام معرفی کرد، اسلام ناب محمدی بود. اسلامی بود که با واقعیات دنیای اسلام پیوند روحی و عاطفی داشت . با اسلام اصیل و اسلام واقع گرایانه میتوان تحول آفرید. نه با نهضت ها وجنبش های به تاریخ پیوسته و هویت ناپیدای دیگر دل بست که هیچگاه نتوانسته بودند در بستر تاریخ تحول آفرینی کنند.

امام خمینی در حقیقت نه بنیاد گرا بود و نه تقدیر گرا. او در قامت رهبری امت اسلام احیا گر بود و احیاگری می کرد. او در طبقه بندی اندیشه سیاسی از جمله کسانی است که با تمام وجود در دلبستگی و وابستگی به اجرای احکام نورانی قرآن بود، موفقیت آن پیشوای بزرگ در این بود که فرزند زمانه خویش بود و ازجمله احیاگران دینی نقش و هویت تاریخی داشت.

جهان اسلام طی دو قرن اخیر شاهد ظهور پدیده های پر فراز و فرود نحله ها ونهضت ها و جنبش های متنوع سیاسی و زایش های فکری درگیر بوده که هر کدام پژواک آلام و درد های پر بیم بحران زمانه خودش بوده و هر زمان اوج و فرود آن بر فهم و عمق بینش مردم آثار و تاثیر فراوانی گذارده است. تحولات فکری دنیای اسلام دارای عمق و جهت فراگیر بر مسایل سیاسی- اجتماعی بوده و مخاطبان و توده های عظیم انسانی را در این حرکت بیداری به­خود معطوف داشته است ، ریشه و بنیاد انقلاب عظیم امام خمینی در واقع با پشتوانه تطور بیداری و خرد مندی وآگاهی مردم بنا شده است. امام خمینی رهبری با برخورداری از سبک و شیوه و روش خود در مسیر اگاهی مردم است. او دارای دکترین و نقشه راه برای نهضت بیداری خود است. او به هیچوجه از نهضت های پیشین الگو نمی گیرد، بلکه مخاطب خود را آحاد مردم ، خیل وسیع توده ها و آماده سازی نخبگان بن مایه می داند. امام خمینی نه چپ گرایی را بر می تابد و نه قائل به افراط و تفریط است. ادبیات نهضت بیداری را بر الگو برداری و گرته برداری از ادبیات حماسی بنا می کند تا کلام و بیان او در عمق جامعه جریان پیدا کند. امام در عمق روح مردم نفوذ می کند. و از همه مهمتر نهضت بیداری وانقلاب اسلامی را توامان در نفی استبداد و رد استعمار بنا می کند. صبوری و مهجوری ومشتاقی را زیرکانه طی چند دهه برای نهادینه شدن فکر مردم، مبنای رهبری خویش قرار میدهد.

با توضیحاتی که از عطف تاریخ نهضت های بیداری طی قرون ماضی دادم شاید بتوان بهتر به عمق نهضت بیداری امام پی برد

تحولات پس از انقلاب صنعتی در اروپا مواجهه شد با جهانگیری و جهان گشائی غربیان و ظهور استعمار در ممالک اسلامی ، بسیاری از انقلاب ها و نهضت های معاصر طی دو قرن گذشته، ماهیت ضد استعماری داشته و دارد. به همین جهت دنیای اسلام به دلیل حاکمیت های وابسته و دالیته و سیستم های سیاسی مردم گریز ، وام دار دول استعمار گر اروپائی شدند. فرانسه بخشی از شمال افریقا و خاورمیانه را و انگلستان بخش دیگری از خاورمیانه و منطقه ما و هندوستان را و روسیه آسیای مرکزی و قفقاز را به چنگ خویش در آوردند. بیداری اسلامی مهمترین مولفه بسبح آحاد مردم و بهره گیری از حس نوستالژیک ضد استعماری ملت های خود بهره گرفت. البته بیداری اسلامی در برخی نقاط توانست به نفی استعمار ومهار استبداد دست پیدا کند و اما در برخی نقاط به دلیل بحران رهبری و فقد بینش و دانش گرفتار اشفته بازار منازعات فکری شد و پدیده های سلفیسم سیاسی از آبشخور منازعات سیاسی وعقیدتی سر برون آورد.

استعمار واستبداد هدف مشترک نهضت های بیداری بوده است. در جایی که ظرفیت رهبری مثل بن مایه علمی و بینش و دانش امام خمینی با هوش خارق العاده ایشان پیوند داشته است، ما استبداد و استعمار را در یک هدف مشترک حذف شده می بینیم. اتفاقی که در ایران رخ داد همه ظرفیت های ملی ودینی را بکار گرفت و توانست توأمان نفی استعمار و حذف استبداد را در یک سبد ببیند. یکی از دلائل متقن در موفقیت نهضت بیداری ایران در مصاف با استعمار واستبداد، باور به نقش سازنده و تاثیر گذار دین در تحولات عصر حاضر بود .

بیداری اسلامی در کشورهای عربی از جمله مصر

مصر هم مثل ایران برخوردار از بلوغ فکری است. زادگاه بسیاری از نهضت های فکری است. مصریان دارای بینش و دانش هستند، ولی نتوانستند از فرصت های استثنائی پیش آمده در فرایند نفی استعمار و نقد کردن استقلال موفق ما یشاء باشند. دلیل آن فقد بینش و دانش رهبری مصر معاصر بود. مصر سه دوره اسلام گرایی، ملی گرایی و تجدد گرایی را طی کرد. از درون اسلام گرایی مصریان رادیکالیسم و افراط بوجود آمد. از نهضت ملی گرایی ناصریسم استبداد پدید آمد و از تجدد گرایی مصر، باستان گرایی دین ستیزی پدید آمد. ریشه همه این تضاد ها و منازعات و دوگانگی ها فقد رهبری و عدم وجود نقشه راه یا مانیفست سیاسی است.

بیداری اسلامی و تاثیر آن بر مناسبات شرق و غرب

پدیده دو جنگ جهانی و عواقب سیاسی و امنیتی، تجزیه امپراطوری عثمانی ، تحمیل دولت اسرائیل، نگاه انتزاعی به ثروت و منابع دنیای اسلام و تهدید و محدودیتهای جهان اسلام، در فرآیند های متفاوت گاه به گونه شرق شناسان در قبال واقعیت های دنیای اسلام، نگاه در رؤیا و نوستالژی به هنگام جنگ سرد که اقتدار نظامی غربیان برای حضور پر نفوذ در دنیای اسلام بود که ظاهراً رویائی بی پایان برای منافع شرق و غرب است وهر روز سیما وقامت خود را در شکل و هویت جدید تری نشان می دهد. شاید اینک رویکردی آشکارا و شرق شناسانه در مصاف با دنیای اسلام به صورت زشت گذشته مشخص نباشد، ولی عمق نگاه غرب نسبت به دنیای اسلام با همین رویکرد استعماری است که خودش را گهگاه در ابعاد دوست و یا شریک ویا متحد برای تطمیع و یا محور شرارت و یا تهدید امنیت جهانی برای تهدید وترس نشان می دهد، تقابل دنیای اسلام و منافع غرب تا زمانی که این قبیل سیاست ها هست، پایانی برایش متصور نیست

انقلاب اسلامی ایران و بیداری اسلامی

انقلاب اسلامی و بیداری اسلامی در ایران هم ملازم شدند. بیداری و انقلاب رشد واگاهی آحاد مردم را به­همراه آورد. شعار استقلال آزادی را در کنار جمهوریت نظام تبدیل به یک مانیفست عملی کرد و ساختار همسانی به هنجار های دنیای اسلام و درک متقابل و فهم مشترک داد و جهان اسلام را نسبت به صلح و امنیت و عدالت و آزادی و توسعه حساس کرد. فارغ از کاستیها که نتیجه بی تدبیری های جمعی و فردی است، مردم ایران را در شناخت تحولات سیاسی و فکری برخودار از رشد کرد. استقلال و استغنا و پیشرفت نتیجه این اگاهی است .

بیداری اسلامی و خاورمیانه امروزی

خاورمیانه میانه امروز با گذشته دارای تفاوت ماهوی است. بلوغ مردم و فرو پاشی نظام های توتالیتر نوید خوشایندی است. این اتفاق نشان دهنده است که کل دنیای عرب به مثاله یک شبکه متصل بهم خواهان حقوق شهروندی و آزادی های مدنی هستند. البته در شناخت این تحولات اجتماعی نبایست پیش داوری و غرض ورزی کرد. اگر چه ماهیت این تحولات امروزی خاستگاه مدنی و حقوق شهر وندی و آزادی و اسقرار مردم سالارانه دارد، ولی فراموش نبایست کرد که در نفی استبداد، باز هم هویت دینی همزاد هویت ملی خود را نشان می دهد. بزعم من آنچه امروز در ادبیات مردم خاورمیانه خود را با گذشته متمایز کرده است، ملازمت دین ودولت است. احترام به کرامت اسلامی ، حقوق شهروندی و مردم سالاری است. خزان استبداد سران وابسته و دلبسته به استعمار است، نوید خوشایندی همراه با رایحه دلنشین آزادی است. آزادی استقلال می آورد، آگاهی می آفریند و استبداد و استعمار را در هم می کوبد. آزادی به رشد و آگاهی آحاد امت عرب سر انجامی دلنشین می دهد و فریاد ها را با آرمان ها پیوند می دهد. بهار آزادی اعراب فرا رسیده و امید است این فرایند در جهت میل به پیشرفت ، توسعه و همگرایی منطقه ای و درون دنیای اسلام شود.

در پایان باید تاکید کرد که بیداری اسلامی در رویارویی با چالش ها هنوز هم نتوانسته رویکردی را برگزیند که تبدیل به یک مانیفست واقع بینانه شود. چگونگی مقابله و یا مصالحه در مصاف نهضت های بیداری نیاز مند تحلیل و بررسی است ، گام ها و حضور و مقابله مسلمانان هم از لحاظ مفهومی و هم از لحاظ جغرافیایی یکسان نبوده و فاقد هویت یکپارچه نیز بوده است.