انسان کامل به روایت امام خمینی(س)

پرتال امام خمینی- رضا نهضت-در نوبت گذشته در باره حضرات خمس و نحوه پدید آمدن عالم خلق از نظر عارفان و امام خمینی (س)، به تفصیل سخن گفتیم. در این نوبت، که آخرین مقاله از سلسله مقالات بررسی جهان شناسی عرفانی امام خمینی است، به مسئله انسان کامل از نظر ایشان خواهیم پرداخت.

عالم انسان کامل (کون جامع)

چنان که  در نوبت های پیشین، بیان کردیم، بر مبنای عرفان ابن عربی، یکی از حضرات خمس، کون جامع یا حضرت انسان کامل است.

عطار نیشابوری اولین بار لفظ انسان کامل را استفاده کرد 

به نظر می رسد که اصطلاح «انسان کامل» اول بار توسط عطار نیشابوری به کار گرفته شده است:

شناس انسان «کامل مصطفی» را/بدانی مظهر نور خدا را

بدان انسان کامل انبیاء بود/ولی بهتر ز جمله مصطفی بود

امیرالمؤمنین سلطان عادل/امیرالمؤمنین انسان کامل

شـود او را شـنـاسایـی چـو حاصل/بـدانـد در جـهــان انـسـان کـامـل

انسان کامل نزد بایزید بسطامی

آن چه که پیداست، عارفان اسلامی، مفهوم انسان کامل را همواره مدّنظر داشته‌اند و درباره ی چنین انسانی سخن بر زبان رانده‌اند. چنان که بایزید بسطامی سخن از «الانسان الکامل التمام» بر زبان آورده است(ابوالقاسم القشیری، الرسالة القشیریه، ص 262) و او را انسانی می‌دانسته که به مقامات والای معنوی نائل شده است.

عین القضات انسان کامل را کسی می داند که به لب دین رسیده است

همچنین عین القضاة همدانی، سخن از آدمیانی به میان می‌آورد که به لبّ دین رسیده‌اند و حقیقت یقین را چشیده‌اند و در حمایت غیرت الهی مانده‌اند که: «اولیائی تحت قبابی لا یعرفهم غیری»(عین القضاه همدانی, تمهیدات، ص 42).

نگاه جدید ابن عربی به انسان کامل

با این وجود، این ابن عربی است که در هستی شناسی خویش به بررسی انسان کامل می‌پردازد و شاگردانش به خوبی این مفهوم را گسترش می‌دهند. صدرالدین قونوی فصل مفصلی از مفتاح الغیب را به بحث از انسان کامل اختصاص می‌دهد و عزیزالدین نسفی و عبدالکریم جیلی هر کدام دست به تألیف کتابی با این عنوان می‌زنند.

ویژگی های انسان کامل

حال باید دید که این انسان کامل، واجد چه خصوصیات و ویژگی هایی است؟ با توجه به آثار عارفان اسلامی می‌توان ویژگی های زیر را برای انسان کامل برشمرد:

انسان کامل خلاصه موجودات از اعلی تا اسفل

1ـ انسان کامل خلاصه موجودات از اعلی تا به اسفل است و همه ملائکه عرش و کرسی خادمان وی می‌باشند( عزیزالدین نسفی,کتاب الانسان الکامل،ص 269). درواقع انسان کامل عبارت است از همه ی مراتب الهیه و کونیه از عقول و نفوس کلی و مراتب طبیعی تا آخرین تنزّلات وجود(قیصری, شرح فصوص الحکم، ص 24)

انسان کامل روح عالم است

ـ انسان کامل روح عالم و عالم به مانند جسد وی است. اوست که در عالم تصرف کرده و آن را اداره می‌کند و چنان که نباشد، عالم از همه کمالات تهی می‌شود. ( ابن عربی, فصوص الحکم, فص آدمی، ص 50). در واقع تمامی عوالم جبروت، ملک و ملکوت کمالاتشان را به واسطه انسان کامل کسب می‌کنند.

انسان کامل مظهر اسم الله

ـ انسان کامل خلیفه ی خداوندی و مظهر کامل اسماء و صفات وی است. او مظهر اسم جامع الله است و همان گونه که «الله» واجد همه اسماء و صفات است، خلیفه وی نیز که همان انسان کامل است، جامع همه ی کمالات هستی است.

همه صفات خداوند به جز وجوب ذاتی را داراست

 انسان کامل به جز صفت «وجوب ذاتی» همه صفات دیگر خداوند را داراست.

حقیقت عقل اول

5ـ انسان کامل حقیقت عقل اول و یا خود اوست(سید حیدر آملی, جامع الاسرار و منبع الانوار,  ص 182-181)

جامع شریعت، طریقت و حقیقت

6ـ انسان کامل انسان بالغی است که به حدّ کمال رسیده است و در علوم شریعت , طریقت و حقیقت کامل است.(سید حیدر آملی، نص الفصوص در شرح فصوص الحکم، ترجمه محمدرضا حوزی،  ص 441)

مرشد ظاهری و باطنی خلائق

7ـ  انسان کامل مرشد ظاهری و باطنی خلایق است. او به آفات و امراض نفوس خلق و کیفیت معالجت آن ها آگاهی دارد(همان)

مرآت الحق

8- انسان کامل آئینه ای تمام نما در مقابل حق است و به همین دلیل او را مرآة حق گویند.

سرّ عالم

9- انسان کامل سرّ عالم و قطب عالم است.(عزیزالدین نسفی, کتاب الانسان الکامل، ص 472)

انسان کامل به روایت شاه نعمت الله ولی

شاه نعمه الله ولی ویژگیهای این انسان کامل را چنین به نظم می‌کشد:

کون جامع نزد ما انسان بود /ور نباشد این چنین حیوان بود

جامع انسان کامل را بخوان/معنی مجموع قرآن را بدان

نقش می‌بندد جمال ذوالجلال/در خیال صورت او بر کمال

جامی و انسان کامل

عبدالرحمن جامی که خود از پیروان مکتب ابن عربی است , انسان کامل را چنین توصیف می‌کند:

آدمی چیست, برزخی جامع /صورت خلق و حق در او واقع

نسخه مجمل است و مضمونش/ذات حق و صفات و بی‌چونش

متّصل با رقایق جبروت/مشتمل بر حقایق ملکوت

باطنش در محیط وحدت غرق/که نه در ذات او بود پیدا

هم علیم است و هم سمیع و بصیر/متکلّم, مرید و حّی و قدیر

همچنین از حقایق عالم/همه چیزی بود در او مدغم

خواهی افلاک, خواهی ارکان گیر/خواه کان , یا نبات و حیوان گیر

صورت نیک و بد نوشته در او/سیرت دیو و دد سرشته در او

گر نه مرآت وجه باقی بود/از چه رو شد فرشته را مسجود

بود عکس جمال حضرت پاک/اگر ابلیس پی نبرد چه باک

مولوی و انسان کامل

همان‌طور که گفتیم، وصف انسان کامل تنها اختصاص به مکتب ابن عربی ندارد. مولوی نیز سخن از انسانی می‌کند که «هرچه فرماید بود عین صواب» و «نایب است و دست او دست خداست» سالک باید بدون هیچ شک و تردیدی دامان او را بگیرد: دامن او گیر زودتر بی گمان/تا رهی در دامن آخر زمان و اندر این وادی بدون او گام نگذارد: اندرین وادی مرو بی این دلیل/لا احبُّ الافلین گو چون خلیل به امید آن که: «تا رهد در دامن آخر زمان». اینانند که آن زمان که خبری از عالم نبود «جان ایشان بود در دریای جود»:

پیشتر از نقش جان پذرفته‌اند/پیشتر از بحر درها سفته اند

پیش از این تن عمرها بگذاشتند/پیشتر از کشت بر برداشتند

ویژگی های انسان کامل از منظر امام خمینی(س)

ماجرای انسان کامل به اعتقاد امام(س)، از حضرت واحدیت آغاز می‌گردد. آن جا که به دلیل تجلّی مقام احدیت، اسماء و صفات خداوند پدید آمدند. در میان این اسماء و صفات، اسم اعظم الله به دلیل جامع بودن بر همه ی آنها برتری یافت. درواقع به واسطه ی اسم اعظم الله بود که دیگر اسماء و صفات پروردگار پدید آمدند. هریک از این اسماء، لاجرم برای خویش طلب مظهری می‌کرد؛ مظهری که بتواند آینه ی تمام نمای او باشد. در این میان انسان کامل، مظهر اسم اعظم «الله» می‌گردد و به همین دلیل، بر همه ی مظاهر دیگر برتری پیدا می‌کند. به اعتقاد امام، از آن جا که اسم اعظم با مقام جمع خود در هیچ مظهری تجلّی نمی‌کند بنابراین باید مظهر و آینه‌ای وجود داشته باشد که بتواند جلوه‌گاه رخ او گردد. (مصباح الهدایةالی الخلافة والولایة ، ص 35) 

عین ثابت انسان کامل آینه اسم جامع الله

این آینه، عینِ ثابتِ انسان کامل است. در واقع اگر عینِ ثابتِ انسان کامل نباشد هیچ عینی از اعیان ثابته ظاهر نمی‌گردد و در صورتی که اعیان ثابته نباشند، هیچ یک از موجودات در عالم عین و خارج ظاهر نمی‌شوند. پس می‌توان گفت که عین ثابت انسان کامل با همه موجودات معیّت قیّومی دارد( همان)

ویژگی های انسان کامل را براساس آثار امام خمینی(س) می‌توان چنین برشمرد:

1ـ انسان کامل وجودی است که تمام مراتب عینی، مثالی و حسی در او جمع شده است و او جامع عوالم غیب و شهادت است( شرح دعای سحر، ص 34). بنابراین، این انسان با ملکیان ملکی، با ملکوتیان ملکوتی و با جبروتیان جبروتی است(همان،ص35)

متصرف در بلاد خداوند

2ـ  انسان کامل متصرّف در بلاد خداست و خلعتهای اسماء و صفات خداوندی را بر تن کرده است(همان)

کون جامع الهی/گامل ترین موجود/آیینه حق/حامل امانت الهی

3ـ انسان کامل به دلیل آن که کون جامع و آئینه تمام نمای همه اسماء و صفات الهی است، تمامترین کلمات الهیه است(همان، ص 88)

4ـ  انسان کامل در میان همه مظاهر وجود کاملترین است.(همان، ص 102)

5ـ  انسان کامل به منزله آئینه‌ای است که حق، خود و تمامی اشیاء را در آن مشاهده می‌کند. (تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس ،ص 60-59)

6ـ انسان کامل نسبت به خداوند عبودیت مطلق دارد. ( آداب نماز، ص 10)

7ـ انسان کامل توانایی حمل امانت الهی را که همانا ظل الله مطلق است دارد. (مصباح الهدایه، ص 119)

نحوه دعای انسان کامل

به اعتقاد امام خمینی(س)، انسان کامل از آن جا که مظهر اسم الله است، با لسانی دعا می‌کند که مخصوص مقام اسم «الله» است. درواقع، اسم اعظم «الله» واسطه در استجابت و قبول دعاست؛ لذا همه ی دعاهای انسان کامل بدون تردید مستجاب خواهد بود( همان). همچنین تجلّی به جمیع شئونات، تنها مختصِ انسان کامل است؛ چرا که وی مظهر اسم الله است و دیگر موجودات تنها مظهر اسمی خاص هستند.(شرح دعای سحر ، ص 197)

مصادیق انسان کامل از نظر امام خمینی(س)

بدون تردید از نظر امام خمینی ،که خود یکی از پیروان مکتب شیعه است، پیامبر^(ص) و ائمه معصومین مصادیق انسان کامل اند. البته ایشان در جایی حضرت آدم^(ع) را نیز یکی از مصادیق انسان کامل تلّقی می‌کند( شرح چهل حدیث ص 635)  با این بیان، می‌توان گفت که از نظر امام، همه ی پیامبران در زمان خویش انسان کامل بوده‌اند. بزرگترین انسان کامل البته پیغمبر اکرم است.(صحیفه امام، ج 16، ص 234).  درواقع وی انسان کاملی است که در رأس مخروطه این عالم واقع است.(همان،  ج 12 ص 421).  وجود مبارک علوی نیز که سرّ توحید است، از مصادیق انسان کامل است. امّا در عصر ما انسان کامل حضرت مهدی^(عج) است. کسی که عصاره و فشردة عالم است.( آداب نماز, ص 298)

در این سلسله مقالات، سعی شد بنابر آثار امام خمینی(س)، تصویری واضح و شفاف از جهان بینی ایشان به خواننده محترم ارائه شود.امید که مفید واقع شده باشد.

منابع و ماخذ:

امام خمینی، شرح چهل حدیث، مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ هفتم، پائیز 1375

امام خمینی، مصباح الهدایه الی الخلافة و الولایه. مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ سوم

امام خمینی، شرح دعای سحر، ترجمه سید احمد فهری، فیض کاشانی، تهران، چاپ اول،۱۳۷۶

امام خمینیُُُُ آداب نماز، تهران، مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1380

امام خمینیُُ  تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، قم، پاسدار اسلام، 1410 ه‍ . ق

شاه نعمة الله ولی: دیوان شاه نعمة الله ولی، تهران، نشر نخستین،1374ُ

الفناری، محمد بن حمزه: مفتاح الغیب و شرحه مصباح الانس، صححه و قدم له: محمد خواجوی، تهران، مولی، 1376.

قشیری، عبدالکریم: الرسالة القشیریة فی علم التصوف، بیروت، دارالخیر، 1418 ه‍ . ق.

قیصری، محمد داوود: شرح فصوص الحکم، به کوشش سید جلال الدین آشتیانی، تهران، علمی و فرهنگی، 1375.

همدانی، عین القضاه: تمهیدات، تصحیح عفیف عسیران، تهران، منوچهری، 1377

ابن عربی، محیی الدین:  فصوص الحکم، التعلیقات علیه ابوالعلا عفیفی، بیروت، دارالکتاب عربی، 1400 ه‍ . ق.

عطار نیشابوری, پندنامه و بی سرنامه، تصحیح احمد خوشنویس (عماد)، سنائی، چاپ سوم، 1376

عزیزالدین نسفی,کتاب الانسان الکامل، تصحیح ماژیران موله، انتشارات طهوری، چاپ پنجم، 1379

سید حیدر آملی, جامع الاسرار و منبع الانوار, ترجمة سید جواد هاشمی علیا، قادر، چاپ اول، تابستان 1377

سید حیدر آملی، نص الفصوص در شرح فصوص الحکم، ترجمه محمدرضا حوزی، انتشارات روزنه، چاپ اول، زمستان 1375