انسان شناسی: ویژگی ها و انواع، از دیدگاه امام خمینی

انسان شناسی: ویژگی ها و انواع، از دیدگاه امام خمینی (س)

پدیدآورنده (ها): حسینی شکوه، سعاده؛ کریمی نیا، محمدمهدی؛ انصاری مقدم، مجتبی

چکیده

در میراث اسلامی سخن بسیاری از سوی عالمان دینی درباره ی انسان با صبغه ی روایی، کلامی، فلسفی و عرفانی بیان شده است. در این میان امام خمینی (س) نیز به مباحث انـسان شناسی های بشری و انسان شناسی قرآنی و تفاوت های این روش ها پرداخته اند و علم انسان شناسی وحیانی، صحیح و جامع را برای زندگی فردی و جمعی ضروری می دانستند. امام خمینی (س) بر اساس قرائت ویژه ای که از هستی دارد و بر مبنای اعتقاد بـه اصـل توحید و بسط آن در حرکت انسان در فرآیندهای سیاسی و اجتماعی، ابعاد مختلف وجودی انسان را مورد توجه قرار می دهند و با در نظر گرفتن آموزه های اسلامی، جهت به فعلیت رساندن استعدادهای او توصیه هایی را مطرح می کنند. در این مـقاله بـه انواع انسان سناسی به لحاظ نگرش و روش، که به لحاظ نگرش شامل (انسان شناسی کل نگر و انسان شناسی جزءنگر) و در انسان شناسی به لحاظ روش به انسان شناسی طبیعی، فلسفی، عرفانی و وحـیانی تـقسیم شده است. در این تحقیق روش گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و فیش برداری بوده، روش تحقیق نقلی -تاریخی و روش پردازش توصیفی – تحلیلی است.

واژه های کلیدی: انسان، امام خمینی (س)، انسان شناسی

مقدمه

انسان شناسی علم به انسان و احـوالات انـسانی در بـعد امور کلی و جزئی، فردی و اجـتماعی، تـئوریک و عـملی است. بر این اساس علم انسان شناسی حوزه های بسیار گسترده ای از علوم را در برمی گیرد. لذا باید ریشه های علم انسان شناسی را در علوم انسانی، هنر، علوم تجربی و عـلوم اجـتماعی جـستجو کرد. با ظهور اسلام و تعالیم وحیانی، قرآن بـه عنوان مـهم ترین منبع، افق های جدیدی را درباره ماهیت انسان گشود. انسان در کانون عالم هستی قرار دارد و برای رهایی از گمراهی و سرگردانی و شناخت طریق هـدایت و نـیل بـه کمال و نیز به منظور جلوگیری از تباه سازی خود و دیگران نیازمند به مـربیانی است که خود در علم و عمل به کمال رسیده باشند و از طرفی «انسان» و راه رشد وی را در تمام ابعاد آن به خوبی بشناسند.

پس از انـبیای الهـی و ائمـه معصومین (که مسئولیت اصلی این مأموریت عظیم بر عهده ی آنان اسـت و اصـولاً فلسفه ی نهضت و دعوت آنان تربیت و تهذیب نفوس است، انسان های صالحی که در وادی علم و عمل راه ها پیموده و جـان خـویش را بـه زیور آگاهی و تهذیب نفس آراسته باشند، به تناسب رفعت جایگاه، قدرت انجام ایـن مـهم را خـواهند داشت. از جمله نوادر این بزرگ مردان الهی حضرت امام خمینی (س) است، امام خمینی (س) بـر ایـن اعـتقادند که غایت جهان، «انسان» است؛ یعنی اصولاً جهان خلق شده تا کارخانه ی انسان سازی بـاشد. اهـمیت و دلیل انتخاب این مسئله ی مهم مکتبی و اجتماعی و انسانی فراوان که عمدتاً برمی گردد بـه ایـن حـقیقت که انسان به اصطلاح شاه بیت آفرینش است که دارای مراتبی است؛ یک مرتبه ظاهر، یک مرتبه باطن، یـک مرتبه عـقلیت، یک مرتبه بالاتر از مرتبه ی عقل. که به صورت بالقوه در انسان تا اینکه از این عالم سـیر بـکند تـا برسد به آنجایی که وهم ماها نمی تواند برسد و همه ی این ها محتاج تربیت است. بدون شـناخت صـحیح و درست انسان شناخت درست جهان امکان پذیر نیست. بنابراین هدف از خلقت جهان، خـلقت انـسان و هـدف از خلقت انسان هم تحقق انسانیت و به فعلیت رسیدن استعدادهای اوست. انسان سبب ایجاد عالم و نـیز بـقای آن اسـت. علت ایجاد و بقای عالم، وجود انسان است. پس هدف از نوشتن این مقاله بـررسی و تـحول نظریات حضرت امام خمینی (س) و منویات ایشان در زمینه ی انسان شناسی می باشد. در پیشینه مقاله کـتابی یـا پایان نامه ای به صورت جامع و یک جا به تمام مطالب موضوع نپرداخته ولی در کتب و مقالات مـختلف اشـاراتی به بعضی از جایگاه انسان از منظر امام خمینی (س) شده است از جمله:

حسن پناهی آزاد در کتاب انـسان شناسی فـلسفی در اندیشه ی امام (س) در بحث مفهوم شناسی انسان اشاره می کنند که اهمیت شناخت انـسان بـر کسی پوشیده نیست.

محمود رجـبی در کـتاب انسان شناسی بـه ایـن اشـاره می کنند ما در انسان شناسی دنبال شناخت انـسان هـستیم و از آن-جا که انسان موجودی بسیار پیچیده و دارای ابعاد و شئون وجودی مختلف اسـت کـه بررسی و تحقیق همه ی آن ها در یک شـاخه علمی امری ناممکن بـه نـظر می رسد.

مرضیه اخلاقی در کتاب انـسان شناسی در انـدیشه ی امام خمینی (س) اشاره ای به ارزش والای انسان و مقایسه با حیوان کـردند.

انـسان شناسی بر اساس یک تقسیم بندی از دو جـهت مـورد بـررسی قرار می گیرد:

۱- انـواع انـسان شناسی به لحاظ نگرش

انـسان شناسی کـل نگر و جزءنگر

در انسان شناسی کل نگر، انسان به طور کلی و با صرف نظر از بُعد، شرایط، زمان و مکان خاص مـورد تـوجه است و لذا کلیت انسان مورد نظر اسـت امـا در انسان شناسی جـزءنگر، بـُعدی خـاص از ابعاد انسان - مثلاً روان انـسان در روان شناسی - مورد بررسی قرار گرفته و به پرسش های مربوط به آن پاسخ داده می شود. (رجبی، ۱۳۷۹: ۱۹-۱۸)

در انسان شناسی کل نگر مـسائلی چـون: چگونگی پیدایش انسان، ماهیت انسان، حـقیقت وجـودی انـسان، گـرایش های انـسان، هدف خلقت انـسان، کـرامت انسانی و... مطرح می شود، اما در انسان شناسی جزءنگر مسائلی چون: چگونگی تغییر و تحول جسم انسان، رفتارشناسی انسان، احـساسات و عـواطف انـسانی، ذهن شناسی و... مورد بررسی قرار می گیرند.

برخی از مـهم ترین مـسائل و مـحورهای انـسان شناسی کـل نگر در انـسان شناسی امام (س) به بیان زیر است:

از نظر امام خمینی (س)، انسان موجودی جامع و چندبعدی است. (ر. ک: صحیفه امام) و در عین برخورداری از شخصیت واحد، دارای مراتب سه گانه است که در آن مراتب سـیر نموده و با حرکت جوهری از طبیعت به طرف تجرد و کمال سیر می کند. (اردیبلی، ۱۳۸۱: ۳/ ۳۱۷ - ۳۴۴) انسان دارای جسم و روح است، هرچند جسم و روح باهم وحدت دارند و یکی هستند. و حقیقت و انسانیت انسان به روح اوست. (ر. ک: صحیفه امام)

از نظر امام (س) نفس انسان در بستر طبیعت شکل گرفته و مولود عناصر طبیعت است. لذا موت انسان نیز به معنی استقلال نفس از بدن طبیعی است و استقلال نفس به این است که خود را از آخـرین مـرتبه ی طبیعت برهاند. بنابراین پیدایش نفس انسان به صورت جسمانی است، هرچند بقا و حیات ابدی آن روحانی است. (اردیبلی، ۱۳۸۱: ۷۵-۶۸)

همچنین از نظر امام (س)، قوای نـفس انـسان چون سمع و بصر و غیره، از شـئون نـفس انسان است زیرا طبق اصل مهم و ضروری «النفس فی وحدتها کل القوی» نفس و قوای آن متحدند. هدف از خلقت انسان عبودیت خداست و عالم طبیعت عبادتگاه حـق اسـت. (الموسوی الخمینی، ۱۳۸۰: ۱۰۲)

مهم ترین نیاز فـطری انـسان عشق به کمال مطلق است و به تبع آن فطرتاً از هر نوع نقصی انزجار دارد و با توجه به اینکه کمالات مطلق تنها در خداوند متعال یافت می شود انسان فطرتاً عاشق جمال خداوند متعال است هـرچند از آن غـافل است. بنابراین خداوند متعال غایت الغایات است و این گونه غایت خلقت انسان نیز بشمار می رود. (الموسوی الخمینی، ۱۳۶۲: مترجم سیداحمد فهری/ ۸۷-۸۵) کرامت و شرافت انسان به روح مجرد اوست که خداوند متعال آن را به خود نـسبت مـی دهد و به جـهت این شرافت است که ملائکه امر به سجده بر انسان می شوند. (اردبیلی، ۱۳۸۱: ۳/ ۴۵-۴۴)

امام (س) با تـوجه به این نکته که هدف از بعثت انبیاء را انسان سازی می دانند، معتقد مـی شوند کـه انـسان باید از لحاظ تربیتی جهات معنوی خودش را تقویت کند تا در نتیجه ی آن جهات طبیعی اش نیز قوی شود.

از بررسی اجـمالی مـباحث انسان شناختی امام خمینی (س) این نکته به دست می آید که عمده ی مسائل مـطرح شـده در قـالب انسان شناسی کل نگر می گنجد، چرا که مباحث ایشان، منطبق بر این نوع نگرش است.

بنابراین، مـی توان نتیجه گرفت که اگر ایشان در خلال مباحث انسان شناختی خود، نگرش جزءنگر داشته اند هـمچون بحث از انسان تربیت یـافته ی غـربی در جهان غرب یا بحث از بُعد مادی انسان در راستای نگرش کل نگر است. (ر. ک: صحیفه امام)

در تأیید این نتیجه، می توان به نظر امام (س) در خصوص شناخت هر دومرتبه ی غیب و شهادت انسان اشاره کرد کـه اگر تنها یک مرتبه ی انسان شناخته شود، شناختی ناقص است.

یا این مطلب که انسان در مکتب انبیاء و دین اسلام به صورت جامع - از مرتبه ی طبیعت تا مرتبه ی روحانیت و فوق روحانیت - تربیت می شود. (ر. ک: صحیفه امام)

۲- انـواع انـسان شناسی از لحاظ روش

اگر معیار و جهت بررسی انسان شناسی، روش های گوناگون بررسی و مطالعه ی انسان باشد، در این صورت انسان شناسی شامل انواع چهارگانه ی زیر است:

۱. انسان شناسی طبیعی (تجربی)؛

۲. انسان شناسی فلسفی؛

۳. انسان شناسی عرفانی؛

۴. انسان شناسی دیـنی (وحـیانی).

اکنون هر یک از این روش های چهارگانه، با تکیه بر اندیشه ی امام خمینی (س) مورد بررسی قرار می گیرند:

۲-۱- انسان شناسی طبیعی (تجربی)

در این نوع انسان شناسی که به انسان شناسی علمی نـیز مـعروف است، انسان به روش تجربی مورد بررسی قرار می گیرد و در حال حاضر چنین روشی شامل همه رشته های علوم انسانی می شود. (خسروپناه، ۱۳۸۵: ۴۰) با توجه به اینکه در روش تجربی، انسان تنها از بعد ظـاهری و مـادی مـورد بررسی قرار می گیرد، چنین روشـی نـمی تواند بـه شناخت جامع و دقیق از انسان دست یابد. اگرچه عمده ی مباحث انسان شناختی غرب با توجه به غلبه ی مادیگری در جهان غرب به این جـهت سـوق یـافته است.

نباید این نوع انسان شناسی را با انسان شناسی بـه مـفهوم Anthropology خلط کرد، چرا که آنتروپولوژی هم یکی از شاخه های علوم انسانی است که تحت انسان شناسی تجربی قرار می گیرد. در آنتروپولوژی بـه مـسائلی از قـبیل منشاء پیدایش انسان، توزیع جمعیت و پراکندگی آن، رده بندی انسان ها، پیوند نـژادها، خصیصه های فیزیکی و محیطی و روابط اجتماعی و موضوع فرهنگ، با روش تجربی پرداخته می شود. واژه ی علوم انسانی نیز در فارسی گاه مـعادل واژهـ ی (Humanities دانـش های انسانی) است که امروزه در مورد دانش هایی به کار می رود که بـه زنـدگی، رفتار و تجربه ی انسانی می پردازند، و گاهی هم معادل واژه ی (Social sciences علوم اجتماعی تجربی) است که به معنای مـجموعه ی عـلوم تـجربی انسانی در برابر علوم تجربی طبیعی به کار می رود و شامل جامعه شناسی، روان شناسی، عـلوم سـیاسی، اقـتصاد و حتی علوم تربیتی، مدیریت و شاخه هایی از علم حقوق می شود. (رجبی، ۱۳۷۹: ص۱۷)

بنابراین، نگاه امام خمینی (س) بـه چـنین روشی، با رویکرد انتقادی است.

امام (س)، مدعیان شناخت انسان در جهان را مخاطب قـرار داده، مـی فرمایند که این ها تنها ظاهر انسان را شناخته اند و حتی همین ظاهر را هم به طور کامل نـشناخته اند بـلکه تـنها شبحی از حیوانیت انسان را شناخته اند و گمان می کنند که انسان همین است.

امام (س) مـعتقدند که مکاتب غیرتوحیدی، انسان را در بُعد حیوانی اش خلاصه کرده اند و تمام برنامه هایی که برای انـسان آوردهـ اند، جـهت تأمین همین بُعد است. در حالی که انسانِ به خاطر حجم مادی، انسان نیست؛ چرا که ایـن حـجم مادی را سایر حیوانات، حتی بیشتر از آن را هم دارند، بلکه انسانیتِ انسان به مـعنویت اوسـت.

از نـظر امام (س)، شناخت غیر الهی نسبت به انسان، شناختی محدود به حدود طبیعت و لذا نـاقص اسـت. زیـرا در این شناخت تنها به احتیاجات طبیعی و جسمانی انسان توجه شده است و در مـقابل آنـ شناخت توحیدی و الهی به انسان، شناختی همه جانبه است. ایشان در تعلیل چنین نگرشی می فرمایند که در مکاتب مـادی و غـیرتوحیدی تنها حفظ دنیا مورد توجه است. (ر. ک: صحیفه امام)

۲-۲- انسان شناسی فلسفی

اگر ماهیت انـسان بـه صورت کلی و با روش عقلی و از راه تعقل و اندیشه ی فلسفی مـورد بـررسی قـرار گیرد بدان «انسان شناسی فلسفی» می گوییم چرا کـه فـیلسوف به دنبال شناخت مفاهیم کلی است. (خسروپناه، ۱۳۸۵: ۴۰)

این نوع مطالعه انسان از چند ویـژگی بـرخوردار است:

اولاً چون مستدل است از قـطعیت و یـقین برخوردار اسـت.

ثـانیاً بـه جهت کلیت از جامعیت برخوردار است و شـامل تـمامی افراد و مصادیق انسانی می شود.

ثالثاً به جهت بررسی کلی ماهیت انسان از مـباحث جـزئی و شخصی به دور است.

از بررسی اجمالی دیـدگاه های انسان شناختی امام خمینی (س) ایـن نتیجه به دست می آید کـه عـمده ی مباحث انسان شناختی ایشان به ویژه در مجموعه ی «تقریرات فلسفی» با روش فلسفی مستدل گردیده است، بـه گونه ای کـه این مباحث، پشتوانه ی انسان شناسی دیـنی و عـرفانی قـرار گرفته است.

از جـمله ی مـهم ترین مباحث انسان شناسی با ایـن روش، مـباحث مربوط به نفس ناطقه ی انسان است. از نظر امام (س)، نفس انسانی اگرچه حـقیقتی واحـد است، امّا دارای سه مرتبه (سه نـشئه) مـی باشد که عـبارتند از:

۱. نـشئه ی دنـیوی و ظاهری، که مظهر آن حـواس ظاهری انسان است و به بدن جسمانی نزدیک است؛

۲. نشئه ی برزخی، که مظهر آن حواس باطنی اسـت و بـدن برزخی یا قالب مثالی به آن نـزدیک اسـت؛

۳. نـشئه ی غـیبی بـاطنی، که مظهر آن قـلب و شـئون قلبیه است.

هر یک از این مراتب نسبت به مرتبه ی بعدی ظاهریت و نسبت به مرتبه ی قبلی خـود بـاطنیت دارد و آثـار و خواص و انفعالات هر مرتبه ای به مرتبه ی دیـگر سـرایت مـی کند. (المـوسوی الخمینی، ۱۳۸۸: ۳۸۶)

نـکته ی مـحوری در انسان شناسی فلسفی امام خمینی (س) طبق اصل مختار بودن انسان، سیر و حرکت ارادی انسان است و این که انسانیت انسان با آزادی او ارتباطی سخت پیدا می کند، چرا که سرنوشت انسان درگـرو نحوه ی اختیار و انتخاب اوست.

از نظر امام (س)، انسان تنها موجودی است که در فرآیند آفرینش خویش مؤثر است و تنها موجودی است که با اختیار و اراده اش، سرنوشت و ماهیت خویش را تعیّن مـی بخشد.

بـه همین دلیل است که ایشان، «عزم» را جوهره ی انسانیت و فصل ممیز انسان از حیوانات و بلکه از همه ی موجودات می داند. آگاهی و یقظه ی انسان نیز مقدمه ی به فعلیت رسیدن عزم است تا اینکه عـمل بـر اساس عزم و اراده شکل یابد.

ایشان بر اساس روایتی که از حضرت عیسی (نقل شده است، برای این آگاهی و عزم برای حرکت به سوی مقصد اصلی، تـعبیر «ولادت ثـانویه» یا «ولادت ملکوتیه» را بکار می بردند، بـدین تـرتیب که حقیقت انسان در ولادت اول، حیوان محض متولد می شود و در ولادت دوم، انسان. (همان، ۱۳۸۸: ۱۶۹-۱۶۸)

۲-۳- انسان شناسی عرفانی

در انسان شناسی عرفانی از راه علم حضوری به مطالعه و بررسی انسان و معرفی انسان کامل و همچنین نـحوه ی دسـتیابی انسان به کمال پرداخـته مـی شود. (خسروپناه، ۱۳۸۵: ۴۱)

مباحث مربوط به حقیقت وجود انسان و ارتباط انسان و خدا در آثار عرفانی امام (س) به ویژه کتاب «مصباح الهدایة» با این روش ارائه شده است.

اهمیت مباحث انسان شناختی عرفانی در ایـن اسـت که این مباحث کلید حل بسیاری از غوامض پیچیده ی فلسفی است و در عین حال مبین تأویل آیات و راهگشای فهم دقیق بسیاری از روایات درباره ی انسان شده است. بنابراین روش عرفانی مکمل روش های قـبلی (دیـنی و فلسفی) در انـسان شناسی امام (س) است.

از جمله ی مهم ترین مسائل انسان شناختی عرفانی امام خمینی (س)، مسئله ی خلافت و مظهریت انـسان است.

از نظر امام (س)، انسان مظهر اسم الله الاعظم است، و چـون اسـم اعـظم حق تعالی جامع همه ی مراتب اسماء و صفات است، حقیقت انسان نیز این گونه است و از چنین جامعیتی برخوردار است. (المـوسوی الخمینی، ۱۳۶۰: مـترجم سیداحمد فهری/ ۷۱)

ایشان معتقدند که انسان واجد تمام مراحل و مراتب خلقت است. از پایـین ترین مـرحله طـبیعت تا بالاترین مراتب روحانیت و ملکوت و جبروت. و همین امر باعث اختلاف شدید انسان ها شده است. ایـشان آیات: ﴿لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ * ثُمَّ رَدَدْنَاهُ أَسْفَلَ سَافِلِینَ﴾ (تین / ۵-۴) را بـه گسترده وجودی انسان از احـسن تـقویم (نیکوترین اعتدال) تا اسفل سافلین (پست ترین پست ها) تفسیر می نمایند. و این آیه ی قرآن: ﴿وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ کُلَّهَا﴾ (بقره/ ۳۱) را بدین معنی می گیرند که تمام اسماء یعنی تمام مراتب عینیه، مثالیه، حسیّه، عوالم غـیب و عوالم شهادت همگی در انسان وجود دارند. (الموسوی الخمینی، ۱۳۹۵: ۴۰-۳۷)

از جمله ی مباحث عرفانی در انسان شناسی امام (س)، جایگاه قلب انسان به عنوان یکی از الطاف الهیه و از جنود الهیه است.

ایشان با استفاده ی از روایات، قلب را محل تـجلی خـدا به شمار آورده و چون انسان را آینه ی اسم جامع حق که جامع جمیع تجلیات اسمائیه است می دانند نتیجه می گیرند که هزار اسم کلی الهی بر قلب انسان هزار تجلی خواهد داشت و قـلب انـسان که قابل این تجلیات است، خود مظهر جمیع اسمای الهی و به طریق کلی، مظهر هزار اسم است. (الموسوی الخمینی، ۱۳۹۲: ۲۳-۲۲)

امام خمینی (س) قلب را مرکزِ حقیقتِ فطرت دانسته و برای آن دو وجـهه قـائل می شوند: وجهه ای که به عالم غیب و روحانیت باز می شود و دیگری که به عالم شهادت و طبیعت است. ایشان با استفاده از روایت: «اِذا فَسَدَ العالِم، فَسَدَ العالَم» این نکته را در نسبت بین عـالِم و عـالَم بـه دست می آورند که قلب شـخص عـالِم، عـالَم صغیر است و خود عالِم، قلب عالَم کبیر است و اینگونه است که با فاسد شدن قلب عالِم، عالَم کبیر به فساد و تـباهی کـشیده مـی شود. (الموسوی الخمینی، ۱۳۸۰: ۱۰۳)

این نمونه ها کافی است تا معلوم شـود کـه قوت استدلال امام (س) در مباحث انسان شناسی دینی و فلسفی مدیون رویکرد عمیق عرفانی ایشان است.

۲-۴- انسان شناسی دینی (وحیانی)

در ایـن نـوع از انـسان شناسی ابعاد، ویژگی ها، حقایق و ارزش های گوناگون انسانی از طریق مراجعه به مـتون مقدس دینی - کتاب و سنت - به دست می آید. به بیان دیگر در انسان شناسی دینی به جای بهره گیری از روش های تجربی، عقلی یـا شـهودی بـرای شناخت انسان از روش نقلی استفاده می شود. پاره ای از اشکالات در انسان شناسی های تجربی و فلسفی و عـرفانی بـاعث شده که بهترین راه برای شناخت انسان، روش دینی و وحیانی باشد، چرا که حقیقت انسان، همانند کتابی اسـت کـه نـیازمند شرح است و شارح این کتاب هم کسی جز مصنف آن یعنی پروردگار آفـریننده ی آن نـمی تواند بـاشد و خداوند سبحان هم حقیقت انسان را به وسیله ی انبیاء و اولیاء و فرشتگان خود شرح کرده است و بـا بـیان ایـنکه آدمی از کجا آمده، به کجا می رود و در چه راهی گام برمی دارد، او را با خویشتن، با آفـریدگار، بـا گذشته، حال و آینده اش آشنا کرده است.

البته باید توجه داشت که در ادیانی مـانند مـسیحیت و یـهودیت تحریف صورت گرفته است و لذا بر اساس متون مقدس آن ادیان نمی توان به شناخت انسان دسـت یـافت. ولی این مشکل در مورد اسلام که متن مقدس آن یعنی قرآن، مصون از هرگونه تحریف بـوده و بـیانات مـفسران واقعی آن یعنی اهل بیت (هم، موجود است، وجود ندارد. لذا می توان با مراجعه به این ثقل اکـبر و تـفسیر آن به وسیله ثقل اصغر (ائمه () به انسان شناسی دینی واقعی دست یافت.

مهم ترین رویـکرد امام خمینی (س) در مباحث انسان شناسی رویکرد دینی و وحیانی است، به گونه ای که می توان آن را اساس سایر رویکردها دانست. در ایـن راسـتا، قـرآن کریم به عنوان مهم ترین منبع دینی نقش ویژه ای دارد.

شاید مهم ترین مباحث انسان شناختی امـام (س) مباحث مربوط به فطرت انسان باشد که الهام گرفته از آیات قرآن به ویژه آیه ی فطرت (روم: ۳۰) اسـت.

در انـسان شناسی قرآنی امام خمینی (س) انسان اگرچه مفطور به توحید و معارف حقه اسـت، ولی از ابـتدای ولادت با تمایلات و شهوات حیوانی رشد و نمو مـی کند و تـنها تـفاوتی که این حیوان با سایر حیوانات دارد، در قـابلیت انـسان شدن است. این حیوان زمانی به عرصه ی انسانیت گام می نهد که بیدار شـود و بـه فطرت الهیِ خودآگاه گردد و ایـن بـیداری، اولین مـنزل انـسانیت اسـت. (الموسوی الخمینی، ۱۳۸۸: ۱۶۸)

امام (س) بر اسـاس آیـه ی: ﴿وَلَا تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْسَاهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ﴾ (حشر/ ۱۹) مقصد انسان را خـداوند مـی دانند که به اندازه ی دوری و فراموشی از این مقصد اعـلی، از انسانیت خویش دور می افتد.

از مـهارت های امـام (س) استفاده و برداشت نـکاتی دقـیق از آیات قرآن در تبیین های انسان شناختی است که با توجه به نگرش کلی و ناشی از تـأملات فـلسفی - عرفانی ایشان است.

مثلاً ایـشان احـتمال مـی دهد آیه ی شریفه ی: ﴿فـَأُمُّهُ هـَاوِیَةٌ﴾ (قارعه/ ۹) اشاره به ایـن مـطلب باشد که انسان مولود عالم طبیعت و فرزند نشئه ی دنیاست، لذا از بدو خلقت در غلاف طبیعت تـربیت شـده و کم کم احکام طبیعت بر آن احاطه مـی کند.

بـا الهام از آیـه ی: ﴿وَلَکِنـَّهُ أَخـْلَدَ إِلَی الْأَرْضِ﴾ (اعراف/۱۷۶) خلود در جـهنم را تابع انطفاء نور فطرت می دانند. (الموسوی الخمینی، ۱۳۸۲: ۷۸)

ایشان، رویکرد فلسفی و عرفانی را در تفسیر آیه ی: ﴿هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ وَالظـَّاهِرُ وَالْبـَاطِنُ وَهُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ﴾ (حدید/ ۳) بـه کـار بـرده و آن را ایـن گونه تـفسیر می نمایند که دسـت تـربیت حق تعالی در تمام مراتب هستی به تربیت انسان پرداخته است و لذا مراد از ضمیر «هُو» در آیه را انسان می دانند، یـعنی: «الانـسانُ هـو الاوّل و الآخر» (الموسوی الخمینی، ۱۳۸۰: ۲۶۲) یعنی همان حقیقت انسان یـا هـمان انـسان کـامل کـه تـجلی حق تعالی است و صفات حق تعالی را چون اول، آخر، ظاهر، باطن و... در خود متجلی ساخته است.

همان طور که در این عبارات ملاحظه می شود، امام (س) با مبنا قرار دادن آیات قرآن و اسـتفاده از روش های مختلف در تفسیر آیات، مفاهیم دینی درباره ی انسان را توسعه ی مفهومی داده و نکات جدیدی از آن ها به دست می آورند.

امام خمینی (س) خود تأکید فرموده اند که «قرآن آمده است که انسان را انـسان کـند». ایشان تمام عبادات و ادعیه را وسیله ای برای تکامل عقلی و ظهور انسانیت انسان می دانند؛ وسیله ای می دانند برای اینکه انسان بالقوه فعلیت یافته و انسان طبیعی، انسانی الهی شود. (الموسوی الخمینی، ۱۳۸۴: ۱۷۴)

بنابراین از انواع مـهم انـسان شناسی در اندیشه ی امام خمینی (س)، انسان شناسی دینی است که قرآن و سنت در آن نقش اساسی دارند، هرچند از صبغه های عقلانی و عرفانی خالی نیستند.

نتیجه گیری

نگرش کـلی انـسان شناختی امام خمینی (س)، اگرچه در مـیان انـدیشه های انسان شناختی ایشان، رویکردهای مختلف دینی، فلسفی و عرفانی یافت می شود، اما هیچ یک از این روش ها نمی تواند به تنهایی گویای روش خاص ایشان باشد، بلکه انسان شناسی ِامام خمینی (س) نقطه برخورد و اتصال روشـ های عـرفانی، فلسفی و دینی است، بدین صورت که شالوده و اساس انسان شناسی ایشان دینی و مبتنی بر قرآن و روایات است، اگرچه در مقام استدلال مؤید به روش عقلی و در مقام استنتاج برگرفته از روش عرفانی است. و جایگاه انسان در عالم، جـایگاه فـراگیری است که مسیر کمال و کمال جوئی را برای انسان روشن می کند و در نهایت او را به خلافت و جانشینی خدا بر روی زمین می رساند.

منابع

قرآن کریم

۱. الموسوی الخمینی، روح الله، سرالصلوه، تهران، ناشر: مؤسسه ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، ۱۳۹۲.

۲. شـرح حدیث جنود عقل و جهل، چاپ هشتم، تهران، انتشارات: مؤسسه ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، ۱۳۸۲

۳. شرح دعـای سحر، تهران، ناشر: مؤسسظ تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، ۱۳۹۵

۴. طـلب و اراده، مـترجم سیداحمد فهری، بی جا، ناشر: انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۲

۵. آداب الصلوه، چاپ هشتم، تهران، انتشارات: مؤسسه تنظیم و نشر آثـار امام خمینی (س)، ۱۳۸۰

۶. آداب الصلوه، چاپ هشتم، تهران، انتشارات: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، ۱۳۸۰

۷. شـرح چهل حدیث، چاپ چهل و نهم، تهران، انتشارات: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، ۱۳۸۸

۸. صـحیفه ی امام، ج۴، چاپ چهارم، تهران، انتشارات مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام (س)، ۱۳۸۵.

۹. اردیـبلی، سیدعبدالغنی، تقریرات فلسفه امام خمینی (س)، ج۳، چاپ اول، تهران، انتشارات: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، ۱۳۸۱

۱۰. خسروپناه، عبدالحسین، انسان شناسی اسلامی، چاپ چهارم، قم، انتشارات دفتر نشر معارف، ۱۳۸۵

۱۱. رجبی، محمود، انسان شناسی، چاپ دوم، قم، ناشر: انتشارت مؤسسه ی آمـوزشی و پژوهشی امام خمینی (س)، ۱۳۷۹.

آدرس ثابت: ۱۸۰۵۰۱۳https: //www. noormags. ir/view/fa/articlepage/

مقالات مرتبط

انسان شناسی دینی

انسان شناسی در اندیشه امام خمینی (س)

انسان شناسی فرهنگی

تقدم خداآگاهی بر خودآگاهی در معرفت نفس از منظر علامه طباطبایی

جایگاه عدالت در الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت و الگوی لیبرالی توسعه با تاکید بر آراء امام خامنه ای مدظله

معیار علم دینی با تأکید بر علوم انسانی اسلامی (از منظر علامه طباطبایی)

نشست نقد و بررسی کتاب نقد عقل محض

نقد و بررسی رابطۀ عشق و ایمان فرد در سپهر های وجودی فلسفۀ سورن کرکگور

انسان شناسی عرفانی در سنت یهودی با تأکید بر زُهر

تأثیر گروه درمانی معنوی و وجودی بر میزان افسردگی، اضطراب مرگ و باور به ادامه ی حیات پس از مرگ با تکیه بر گزارش های افراد تجربه کننده ی مرگ در دانشجویان

انسان قرآنی در اندیشه و نهضت امام خمینی (س)

بررسی تطبیقی جبر و اختیار از دیدگاه لایب نیتس و علامه طباطبایی

عناوین مشابه

واکاوی قاعده میسور از دیدگاه امام خمینی (س) علیه و آیت الله خوئی رحمه الله علیه

ویژگی های فرهنگی - سیاسی روحانی انقلابی از دیدگاه امام خمینی (س)

عدالت در سیاست خارجی از دیدگاه امام خمینی (س)

وهابیت و آل سعود از دیدگاه امام خمینی (س)

مبانی حج ابراهیمی از دیدگاه امام خمینی (س) (۲)

مؤلفه های حوزه ی علمیه ی انقلابی از دیدگاه امام خمینی (س) و مقام معظم رهبری دام ظله

تکلیف محوری در اندیشه دفاعی امام خمینی (س) با الگوپذیری از اندیشه دفاعی امام حسین (علیه السلام)

اخلاق و آزادی از دیدگاه امام خمینی (س)

یک کتاب در یک مقاله؛ وحدت از دیدگاه امام خمینی (س)

جایگاه آموزه مهدویت و انتظار در ایجاد تمدّن اسلامی از دیدگاه امام خمینی (س)