جایگاه حقوق بشر دوستانه از منظر امام خمینی (س) در دوران دفاع مقدس

پدیدآورنده (ها): رحیمی (روشن)، حسن

چکیده

امروزه حـقوق بـین المـلل شاخه ای خاص را به عنوان حقوق بشردوستانه ایجاد نموده است که هدف از آن حمایت از افراد غیرنظامی اسـرا و حتی احترام به اجساد کشته شدگان در زمان بروز جنگ های داخلی و بین المـللی است. از جمله اصول اسـاسی نـظام حقوق بشردوستانه میتوان به اصل رفتار انسانی و عدم تبعیض، اصل تفکیک، اصل محدودیت و مواردی دیگر اشاره کرد که باید در حین جنگ، مورد احترام طرفین مخاصمه قرار بگیرد. انقلاب اسلامی ایران با فـاصله اندکی پس از پیروزی با جنگ هشت ساله عراق علیه ایران مواجه شد. از این رو سؤال این مقاله این است که حقوق بشر دوستانه در اندیشه امام خمینی (س) به عنوان ایدئولوگ و فرمانده و معمار نظام سیاسی- اجتماعی پس از انقلاب، که جنگ طـولانی ٨ سـاله را فرماندهی کرده است چه جایگاهی دارد؟ گمان براین است که حقوق بشردوستانه - منبعث از اسلام - جایگاهی والا در اندیشه امام (س) دارد و ایشان در طول حیات سیاسی خود به شدت به اصول حقوق بشر دوستانه و به خـصوص در دوران جـنگ هشت ساله تأکید داشته است. روش پژوهش این نوشتار، توصیفی- مقایسه ای است که از طریق بررسی اسناد و مدارک به صورت کتابخانه ای انجام میگیرد. مهمترین یافته مقاله این است که حقوق بشردوستانه در اندیشه رهـبری انـقلاب اسلامی به صورت مستقل از حقوق بشر دوستانه غربی، وجود داشته و به صورت عملی در هشت سال دفاع مقدس به کار گرفته شده است.

کلید واژه ها: حقوق بشردوستانه، جنگ تحمیلی، امـام خمینی (س)، حـقوق بشر

مقدمه

مقررات حقوق بـشردوستانه ریشـه در تـاریخ دارد، زیرا از ابتدای حیات جوامع بشری تاکنون همواره جنگ بین انسان ها وجود داشته و این جنگ ها، همیشه تابع نوعی مقررات بوده انـد؛ کـه دولت هـا طی قرن ها، آنها را مورد توجه قرار دادهـ و رعـایت یا نقض کرده اند. آن گونه که یافته ها و تحقیقات تاریخی نشان میدهند، تفکر و رفتار انسان دوستانه در تمدن های قدیمی و قـبایل بـدوی نـیز موجود بوده است. برای نمونه ، در میان سومریان نهاد سازمان یافـته ای وجود داشته است که در آن قواعدی مانند اعلام جنگ، حکمیت، مصونیت سفیران و قرارداد صلح رعایت میشده است (پورمـحمدی، ١٣٨٥: ٢٤). از قـرن هـفدهم و با ظهور «گروسیوس» (Hugo Grotius) حقوقدان هلندی و ارائه نظریات جدید در مورد حقوق بین المـلل ، حـقوق بشردوستانه وارد مرحله نوینی شد. از طرفی، نظر نویسندگان دوران پس از رنسانس در اروپا ، چون جان لاک و ژان ژاک روسو در فراهم آوردن زمینه برای ظهور حـقوق بـین بـشردوستانه نوین مؤثر بوده است. نخستین قانون (فرانسیس لیبر، یکـ حـقوقدان ، فیلسوف سیاسی و دانشمند سیاسی آمریکایی آلمانی الاصل بود. لیبر یکی از مهمترین حـقوقدانان زمـان خود بود، او تلاش های فراوانی در راه تـوسعه ی حقوق بین الملل، خـصوصا در احـترام به انسانیت در قانون جنگ داشـت) بشردوستانه مدون و منظمی که از سوی یکـ دولتـ بـرای نیروهای مسلح تدوین شد، مجموعه قوانین لیبر بود. در سال ١٨٦١ فرانسیس لیبر، استاد آلمانی - مـریکایی عـلوم سـیاسی و حقوق دانشگاه کلمبیا، از طرف آبراهام لینکن (Abraham Lincoln) رییس جمهور آمریکا نظامنامه ای بر مبنای حقوق بین المـلل (کـد لیبر) تنظیم کرد که برای نخستین بار در سال ١٨٦٣ به اجرا گذاشته شد و در جـنگ داخـلی بـرای نیروی زمینی ایالات متحده (١٨٦١ -١٨٦٥) لازم الاجرا بود و از آن به بعد به تدریج معاهدات دو یا چند جانبه ای در حوزه حـقوق بـشردوستانه میان دولت ها منعقد گردید (عزیزی، ١٣٩٢: ٨٦). در واقع در این زمان لزوم تدوین و رعایت مقررات این شاخه از حـقوق مـورد تـوجه دولت ها و محافل انسان دوستانه قرارگرفت و در قرن بیستم، به ویژه پس از جنگ جهانی دوم، توسعه یافت و رسما از سال ١٩٧٠ مـورد اسـتقبال واقع گردید. حقوق بشردوستانه - که در واقع حقوق زمان جنگ است - به دو دسـته تـقسیم مـیشود «الف» قواعدی که به انجام بالفعل عملیات جنگی مربوط میشوند (حقوق جنگ) که در مجموع ابزار و روش هـای جـنگیدن را تـنظیم میکند و «ب» قواعدی که حداقل حمایت را برای افراد مقرر میدارد (حقوق بشردوستانه) کـه از طـبقات معینی از قربانیان جنگ همچون غیرنظامیان، اسرایجنگی، فراریان و زخمیان ، حمایت میکند.

مورد «الف» اصولا ، در کنوانسیون های (١٨٩٩) و (١٩٠٧) یافت مـیشود (حـقوق ژنو) و حال آنکه مورد «ب» در چهار کنوانسیون ١٩٤٩ ژنو و دو پروتکل الحاقی سال ١٩٧٧ منظور شـده انـد (حقوق لاهه) (عزیزی ، ١٣٩٢: ٨٧) رسمیت یافته و امروزه جـزو مـقرات و مـعاهدات بین المللی الزام آور برای همه دولت ها میباشد. حـقوق بـین الملل، برای حقوق بشردوستانه در زمان جنگ اهمیت بسیاری قائل شده و عنوان نموده اسـت کـه کشورها باید حقوق بشردوستانه را، چـه در زمـان بروز جـنگ هـای داخـلی و چه بین المللی رعـایت کرده و اجراکنند. رعایت این قواعد و توجه به آنها، از آنرو، ضروری است که پیدایش وضعیت جـنگی، خـود، برهم زننده بسیاری از قوانین و مـقررات اسـت. بـه عبارت دیگر، حـقوق بـشر دوستانه، یک حقوق اضطراری قـابل اجـرا در مخاصمات مسلحانه است؛ که کنوانسیون های چهارگانه ژنو ١٩٤٩ و دو پروتکل الحاقی ژنو ١٩٧٧ مهم ترین مـنابع آن را تـشکیل میدهند. این حقوق، در واقع، پلی بین دکترین حـقوق بـشر و قواعد حـقوق بـین المـلل قابل اجرا، در مخاصمات مـسلحانه ایجاد کرده است. لااقل به طور مسلم از زمانیکه دیوان بین المللی دادگستری حقوق بشر دوستانه را نـسبت بـه حقوق بشر حقوق خاص قلمداد کـرد، این دیدگـاه کـه «حـقوق بـشر در مخاصمه مسلحانه» بـه حـقوق بشردوستانه اشاره دارد در حدی وسیع مقبول واقع شده است (البرزی ورکی ، ١٣٨٩: ٢٢). حقوق بشر دوستانه بین المللی، در سـه سـطح اجـرا میشود، یعنی از طریق انجام یک عمل فردی در طـول یک مـنازعه مـسلحانه و از سـوی جـامعه، در بـرابر کسی که اقدام میکند. و سرانجام از رهگذر تلاش های جامعه بین المللی (دوسوالد، ١٣٧٩: ٨٨). حقوق بشردوستانه نسبت به حقوق بین الملل و حقوق بشر قاعده ای خاص و جزئی میباشد که در زیر قـواعد حقوق بشر، قرار میگیرد و عمدتا، در زمان جنگ کاربرد دارد. در این عرصه نظام حقوقی اسلام نیز مستقل از تحولات این چنینی در جهان و پیش از سایر نظام های حقوقی جهان ، قواعد حقوق بشردوستانه را به جوامع بشری در راستای حـرمت و پاسـداشت انسان و انسانیت عرضه نموده است. بسیاری از این اصول پیش از اینکه در قرون اخیر مورد پذیرش قرارگیرند، مورد تأکید اسلام و پیشوایان دین بوده است.

اما برای نخستین بار تدوین قواعد و مقررات جنگ در مذهب حـنفی و بـا نوشته های محمدحسن شیبانی؛ که برخی از اندیشمندان اروپائی از او بـه عنوان گـروسیوس اسلام نام برده اند انجام شد (البرزی ورکی، ١٣٨٩: ٢٣). بنابراین ایده های بشر دوستانه در آثـار حـقوقدانان مسلمانی چون اوزاعی، شیبانی و بـعدها مـاوردی بیان شده اند (البرزی، همان، به نقل از محقق داماد، ١٣٨٣: ٢٥). کتب آسمانی از جمله قرآن هم در بردارنده قواعدی در مورد جنگ ها هستند. در قرآن مجید به کـرات بـه رعایت اصول انسانی در هـدایت و اداره جـنگ ها تأکید شده است. قرآن میفرماید «وقاتلوا فی سبیل الله الذین یقاتلونکم ولا تعتدوا إن الله لا یحب العتدین» (بقره/٩٠) (و در راه خدا، با کسانی که با شما میجنگند ، بجنگید، و[لی] از انـدازه درنـگذرید، زیرا خـداوند تجاوزکاران را دوست نمیدارد.) اسلام اجرای حقوق بشردوستانه را از مقتضیات و ضروریات دانسته است (پورمحمدی، ١٣٨٥: ٢٥). به نظر میرسد که امروزه جمهوری اسـلامی ایران و رهـبری انقلاب اسلامی به تأسی از اسلام به حقوق بشر دوستانه بیتوجه نباشد. از این رو، در رابطه با موضوع حقوق بشردوستانه در اندیشه امام خمینی (س) شایسته است نگاهی واقع گرایانه به این حوزه صورت گیرد؛ سؤال این مـقاله این اسـت که حـقوق بشر دوستانه در اندیشه امام خمینی (س) چه جایگاهی دارد؟ گمان براین است که حقوق بشردوستانه -منبعث از اسلام - جایگاهی مـهم در اندیشه امام (س) دارد؛ ایشان در طول حیات سیاسی خود به شدت به اصـول حـقوق بـشردوستانه - و به خصوص در دوران جنگ هشت ساله - تأکید داشته است. روش پژوهش این نوشتار ، توصیفی- مقایسه ای است که ازطـریق بـررسی اسناد ومدارک بصورت کتابخانه ای انجام میگیرد. مطالب این مقاله از دو بخش تشکیل شده که در بخش اول حقوق بین المـلل ، حقوق بشر و حقوق بشردوستانه و مفاهیم و کلیات آن در عرصه حقوق بین الملل بررسی میشود و در بـخش دوم اصول اساسی این حقوق بـانظرات و دیدگـاه های امام در این باره مطابقت داده میشود.

مفهوم حقوق بین الملل (Law of Nations)

حقوق بین الملل عمومی شاخه ای از حقوق عمومی است که نه تنها حاکم بر روابط دولت ها میباشد بلکه پایه و اساس روابط ملت هـا با یکدیگر را تعیین میکند. حقوق بین الملل مجموعه اصول و قواعدی است که دولت ها، یعنی اعضای اصلی جامعه بین الملل، خود را ملزم به رعایت آنها میدانند و در روابط با یکدیگر اجرا میکنند. عـلاوه بـر این، حقوق بین الملل شامل قواعدی است که طرز تشکیل و وظایف سازمان های بین المللی و روابط این سازمان ها را با یکدیگر و با دولت ها و هم چنین دربعضی موارد حقوق و تکالیف افراد را تـعیین مـیکند (صفدری، ١٣٤٢: ١٣-١٥). قواعد حقوق بین الملل در سه حوزه گسترده شده است. اول قواعدی که دولت ها در روابط خود ملزم به اجرای آن هستند؛ دوم قواعد مربوط به تأسیس و وظایف سازمان های بین المللی ، و سـوم قـواعدی که به موجب آنها حقوق و تکالیف بین المللی برای افراد ایجاد میشود (موسی زاده، ١٣٨٥: ٧). در حال حاضر، حقوق بین الملل به یک حوزه انحصاری از امور داخلی نفوذ کرده است تا روابط بـین حـکومت هـا و شهروندانشان را، به ویژه از طریق ارکان در حـال رشـد حـقوق بشری و حقوق بین الملل کیفری، تنظیم نماید. اما حتی در این نمونه ها، حقوق بین الملل تمایز صریحی بین موضوعات سیاسی درون حـکومتی و بـین الدول قـائل شده است (اسلوتر و وایت، ١٣٨٥: ٨٢٣).

مباحث زیادی بین حقوقدانان مبنی بـر بـرتری حقوق داخلی یا برتری حقوق بین المل وجود داشته است اما نظریه متأخر و معاصر بر تساوی نظام حقوق داخلی و حـقوق بـین المـلل تأکید دارد (موسی زاده، ١٣٨٥: ٢٤). بنابراین تساوی حقوق داخلی و بین المللی از لحاظ اعـتبار و ارزش منجر به این شده است که دولت ها و سازمان های بین الملل و افراد تابعین حقوق بین الملل میباشند (موسی زادهـ ، ١٣٨٥: ٣٤). بـه عـبارت بهتر ، دولت ها و سازمان های بین المللی و افراد، هر سه، مـوضوع حـقوق بین الملل اند و تحت قواعد آن قرار میگیرند. افراد یا «نوع بشر» به دو شکل مورد حمایت حقوق بـین المـلل قـرار میگیرند یکی از طریق قواعد عام حقوق بشر و دیگری از طریق حقوق بشر دوسـتانه بـه خـصوص در زمان جنگ. بنابراین با توجه به اینکه افراد (نوع انسان) موضوع حقوق بین المـلل اسـت، حـقوق بشر و حقوق بشر دوستانه - به عنوان زیر شاخه های حقوق بین الملل و در طول همدیگر شـکل گـرفته اند. که در ذیل به مختصری درباره آنها می پردازیم.

مفهوم حقوق بشر (human riqhts)

حقوق بین المـلل مـعاصر تـحت عنوان «حقوق بشر» از حقوق افراد حمایت میکند (موسی زاده، ١٣٨٥: ٨٥). بسیاری از اندیشمندان اذعان نموده اند کـه بـه دلیل تمایزات تاریخی، تفاوت های فرهنگی، اقتصادی، تنش های سیاسی غیرهمگون و بنیان های فـلسفی نـامتقارن، نـمیتوان تعریف جامع و کاملی از «حقوق بشر» ارائه داد. اما اغلب حقوق بشر را، آزادیها، مصونیت ها و منافعی میدانند کـه از طـریق ارزش های پذیرفته شده تمام انسان ها باید قادر به ادعای آن به عـنوان یک حـق، در جـامعه ای که در آن زندگی میکنند باشند. این حقوق برای هرفرد، بنیادین یا طبیعی به حساب میآیند. همه افراد از جـهت انـسانیت دارای حـد اقل حـقوقی هستند که ربطی به حیثیت و تابعیت یا مذهب یا نژاد یا رنگ یا جـنس آنـها ندارد (لنگرودی، ١٣٧٦: ١٣٢). بنابراین حقوق بشر مجموعه ای از ارزش ها، مفاهیم، اسناد حقوقی بین المللی و سازوکارهایی است که در هـمه ی زمـان ها و مکان ها از مقام، منزلت و کرامت انسانی همه ی افراد و یا گروه ها صـرفا بـه دلیل، اینکه انسانند در مقابل همه ی دولت ها حمایت مـیکند (ضـیائی بـیگدلی ، ١٣٨٢: ٨١).

حقوق بشر اصولا مجموعه قواعدی است کـه در زمـان صلح بر روابط فرد و دولت حاکم میباشد و وی را از رفتارهای خودسرانه و غیرقانونی حکومت و گروه حاکم بـر کـشور حمایت مینماید. این حقوق دارای سـه نـسل یعنی حـقوق مـدنی و سـیاسی (نسل اول)، حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (نـسل دوم) و حـقوق همبستگی (نسل سوم) میباشد. در گذشته، حقوق بشر و حقوق بین الملل بشردوستانه بـه صـورت مجزا شکل گرفته و توسعه یافتند، حـقوق بشر را حقوق زمان صـلح و حـقوق بین الملل بشردوستانه را حقوق زمـان جـنگ قلمداد میکنند (ضیایی بیگدلی، ١٣٨٢: ٨١). ارکان سازمان ملل متحد، بانیان اصلی جنبش حقوق بـشر بـوده اند و این ارکان تا مدتی طـولانی، عـلاقه چـندانی به توسعه قـواعد درگـیریهای مسلحانه نداشته اند. دلیل عـمده این امـر، اصرار ملل متحد بر بند ٤ ماده ٢ منشور، یعنی «منع توسل به زور بوده» که بـه نـظر میرسد با رعایت آن دیگر مسأله تـوسعه حـقوق درگیریهای مـسلحانه مـنتفی اسـت. اما از آنجایی که جـنگ خواه ناخواه وجود داشته، کمیته بین المللی صلیب سرخ با توجه خاص به مسأله درگـیریهای مـسلحانه، چشم پوشی سازمان ملل متحد در این خـصوص را جـبران نـمود و بـا تـشکیل کنفرانس های مـتعدد و تـرغیب دولت ها به انعقاد معاهدات ناظر بر درگیریها به توسعه و روزآمد کردن حقوق بین الملل درگیریهای مـسلحانه اهـتمام ورزید. دولت هـا که از فجایع جنگ جهانی سال های ١٩٤٥-١٩٣٩ مـطلع بـودند و از سـوی کـمیته بـین المـللی صلیب سرخ تحت فشار قرار داشتند، سرانجام چهار معاهده ژنو «١٩٤٩» را به تصویب رساندند که محصول این تلاش، شکل گیری حقوق بشر دوستانه است. حقوق بین الملل بشردوستانه مـعاصر، عموما تنها بر حقوق درگیریهای مسلحانه متمرکز بوده و خود به دو عرصه اصلی تقسیم میشود: قوانین حاکم بر انجام مخاصمات در طول درگیریهای مسلحانه؛ و قوانین ناظر بر حمایت از قربانیان این مخاصمات (ارادت ، ١٣٨٣: ٦٤). البـته شـباهت هایی در هدف های حقوق بشردوستانه

بین المللی و قواعد حقوق بشر بین المللی وجود دارد. از جمله موارد شباهت دو حقوق میتوان به مواردی چون ، حق حیات، منع بردگی، منع شکنجه و تضمین هـای قـضایی ، اشاره کرد. در هیچ یک از اسناد حقوق بشر و حقوق بشردوستانه تلاقی و همگرایی این دو شاخه حقوق بین الملل و اعمال متقابل آنها منع نگردیده است و از واگرایی آنها یاد نـشده اسـت. اما در هر حال، نباید حـقوق بـشردوستانه بین المللی با حقوق بشر بین المللی در هم آمیخته شود (ارادت ، ١٣٨٣: ٥٣). حقوق بشر، مجموعه قواعدی را در بر میگیرد که هدف آن ، بهبود وضعیت فرد در جـامعه اســت؛ ولی هـدف اصلی هر دو (در هـرشرایط) حـمایت و پاسداری از کرامت (راعی ، ١٣٧٩: ١٦٥) انسانی است. اما در هر صورت حقوق بشر دوستانه در ذیل حقوق بشر و اخص تر از آن میباشد.

مفهوم حقوق بشردوستانه

در جامعه انسانی از جنگ گریزی نیست و از طرفی برخلاف آنچه که برخی از صـاحب نـظران مسائل سیاسی و حقوقی بر آن اعتقاد دارند ، جنگ نه تنها موجب اختتام و یا پایان قواعد و مقررات بین المللی نمیشود بلکه در پاره ای از موارد موجد قوانین و مقررات جدید نیز میشود که هدف آنها به نـظم کـشیدن و یا قانونمند کـردن رفتار متخاصمان و انسانی کردن جنگ میباشد. حقوق جنگ و یا حقوق بشردوستانه و تلاش های منجربه انعقاد و یا وضع چنین قـوانینی، معمولا پس از وقوع جنگ های مخرب و خانمان سوز که موجب کشتار بـیرحمانه مـردم و تـخریب اموال و داراییهای آنها شده، صورت میگیرد (پورمحمدی ، ١٣٨٥: ٢٤). حقوق بشردوستانه نیز همچون حقوق بشر، ریشه در حقوق طبیعی دارد، حـقوق بـشردوستانه، بنا به تعریف ، مجموعه اصول و قواعدی است که در زمان درگیری مسلحانه بر رفـتار طـرف هـای درگیر در آن مخاصمه و همچنین دولت های بیطرف حاکم است که هدف آن اصولا انسانی ساختن منازعه و تحدید آثـار زیان بار آن میباشد (ارادت، ١٣٨٣: ٥٠). در تعریفی دیگر گفته شده که حقوق بین الملل بشردوستانه، به آنـ بخش از حقوق بین المـلل عـمومی اطلاق میشود که بر کاربرد نیروی مسلح و رفتار با افراد در جریان درگیری مسلحانه حاکم شده است (شریفی طرازکوهی، ١٣٧٥: ٧٩-٧٨). پیدایی اصطلاح «حقوق بشردوستانه» نیز به نحوی ارتباط این شاخه از حقوق بین الملل با حـقوق بشر را نمایان میسازد؛ گرچه قواعد دو شاخه مذکور به طور مستقل توسعه یافته اند. حقوق بشردوستانه، اصول و قواعدی است که استفاده از خشونت را در زمان منازعات مسلحانه محدود میکند و هدف آن، عبارت است از: حمایت از افـرادی کـه مستقیما درگیر جنگ نیستند یعنی بیماران ، زخمیها ، کشتی شکسته ها ، اسیران ، افراد غیر نظامی و محدود کردن آثـار خشونت در جنگ برای دستیابی به اهداف جنگ، پرهیز از انتقام جویی، آزار و اذیتی که تـأثیری در اهـداف جنگ ندارند (راعی ، ١٣٧٩: ١٥٧). (برای آگاهی بیشتر ر. ک: حسین مـهرپور، نـظام بین المـللی حـقوق بشر ، تـهران، اطـلاعات، ١٣٨٣ش ، ص ٢٤٦) تـعریف دیگر میگوید «حقوق بشردوستانه، شاخه ای از حقوق بشر است که در منازعات مسلحانه بین المللی و در برخی اوضاع و احوال مـعین و مـحدود در منازعات مسلحانه داخلی مورد استفاده قرار میگیرد (سلیمی، ١٣٨٢: ٣١٧). بنابراین تعریف، حقوق بشر دوستانه علاوه بر منازعات بین دولت ها، منازعات داخلی یک کشور را نیز بـرای گـروه هـای درگیر (دولت و معارضان یا معارضان با هـمدیگر) را شـامل مـیشود.

حقوق بشر دوستانه داخلی

همان گونه که اشاره شد حقوق بشر دوستانه در درگیریهای مسلحانه بین المللی (مـنظور از این درگیری ها، جنگ هایی است که در آن ارتش منظم (حداقل) دو دولت با یکـدیگر وارد جـنگ شوند.) و نیز درگیریهای مسلحانه غیر بـین المـللی (منظور از درگیریهای مسلحانه غیربین المـللی جنگهایی است که در یک طـرف آن نـیروهای مسلح مخالف دولت و در طرف دیگر نـیروهای مـسلحئ دولتی قرار دارند.) قـابل اجراست. این حقوق بر تمام طرف های درگیر و بـدون تـوجه به اینکه چه کسی آغازگر درگیری است، اعمال میشود. و به عنوان حقوق حمایتی؛ حمایت از افراد نظامی و غیرنظامی و کرامت آنـها در زمـان مـخاصمات مسلحانه، مبنای عمل خود میداند. از این رو پیوندی وثیق بین حقوق بـشردوستانه حاکم بـر مخاصمات داخلی و حقوق بشر وجود دارد زیرا در هر دو مورد، هدفی به غایت مشابه وجود دارد که همانا واداشتن دولت بـه رعـایت شـأن و مرتبت انسانی انسان هاست. زیرا آنچه که غیر انسانی است و در نتیجه انـجام آن در مـخاصمات بین المللی ممنوع میشود ممکن نیست در مخاصمات داخلی، عملی انسانی و پذیرفتنی به حساب آید (دلخوش، ٩٨٨: ١٣٨٧). در خصوص اقـدامات شــورایامنیت سـازمان ملل متحد در مورد مخاصمات غیر بین المللی با توجه به اختیارات اعـطا شـده بـه این شورا در ماده ٣٩ منشور ملل متحد که بر اساس آن مسئولیت اولیه احراز تهدید صلح بین المـللی بــر عـهده این شورا است، از آغاز دهه ٩٠، شورای امنیت با قرائتی جدید از فصل هفتم منشور و تفسیری مـوسع از مـفهوم تهدید صلح بین المللی، نه فقط جنگ را بلکه عوامل دیگری را نیز که جـنبه نـظامی نــدارند، تهدیدی بـرای صلح و امنیت بین المللی میداند و لذا نقش شورا در مخاصمات مسلحانه غیر بین المـللی و آثـار آن نیز مطرح شد و مخاصمات غیر بین المللی نیز تهدیدکننده صلح بین المللی مـحسوب گـردید. بـراساس این مـنطق، شورای امـنیت در مقام اجرای فصل هفتم منشور، قطعنامه ٨٠٨ مورخ ١٩٩٣ مبنی بر تشکیل دادگاه بـین المـللی جهت تعقیب اشخاص مسئل نقض حقوق بین الملل بشردوستانه در یوگسلاوی سابق از ١٩٩١ بـه بــعد را صـادر نمود (همان). همچنین با تصویب قـطعنامه ٩٥٥ مـورخ ١٩٩٤ دادگاه بین المللی کیفری «روآندا» تأسیس گردید و بـا قـطعنامه ١٣١٥ سـال ٢٠٠٠ دادگاه «سیر الئون» تشکیل شد. لازم به ذکر است که با فعالیت های این دادگـاه هـا، حقوق بین الملل عرفی حاکم بر مخاصمات مسلحانه غیر بین المللی شناسانده شد. به ویژه در رأی مربوط بـه پرونـده تادیچ در سال ١٩٩٥، علاوه بر روشن شدن قواعد بین المللی عرفی ناظر بـر حـقوق مخاصمات مسلحانه غیر بین المللی، این نکته نـیز اثـبات شـد که نقض ایـن قـواعد، مسئولیت کیفری فـردی مـرتکب را بـه بار میآورد. به همین دلیل، حقوقدانان، اثبات وجود حقوق بشردوستانه عرفی اصیل و موثق قـابل اجـرا در حقوق مخاصمات غیر بین المـللی را مــرهون رأی ١٩٥٥ دادگاه یوگـسلاوی مـیدانند (دلخـوش، ٩٩١: ١٣٨٧). با این توضیحات اکنون اصول مهم حـقوق بشر دوستانه ، مانند اصل تفکیک، اصل محدودیت و... را مروری کوتاه خـواهیم داشـت و سپس این اصول را در آرا و اندیشه های امـام (س) ارزیابـی خـواهیم نمود.

اصل تـفکیک (The Principal of Distinction) در حـقوق بشردوستانه

هدف اصلی حـقوق بـین الملل بشردوستانه این است که طرفین مخاصمه را ملزم نماید تا بین نظامیان و غیر نظامیان تـفکیک قـائل شود. چنین هدفی مورد قبول هـمه نـظام های حـقوقی مـیباشد. و حـقوق بشردوستانه موقعی به اینـ هدف خود نائل میشود که در عمل نیز مورد توجه طرف های مخاصمه قرار (ر. ک:. ٣٢٩٦٧= www. pajoohe. com/fa/index. php?Page=definitionUID// http: دسترسی در ٩٤/٧/٢٣) گیرد. بـنابراین اصـل تفکیک مفهومی جز تمایز ندارد؛ تـمایز مـیان اهـداف نـظامی و اهـداف غیرنظامی. در جنگ هـای قـرون وسطایی که جنگ را ارتباطی بین تمام ساکنان کشورهای درگیر در مخاصمه تلقی میشد تمام ساکنان کشور دشـمن را در بـرابر جـنگ، مشابه و مشمول رفتار واحد و یکسان میدانستند. امـا بـا پیدایشـ فـلسفه اسـاسی تـکوین اصل تفکیک نظامیان از غیرنظامیان تأکید و تلاش شد آثار مخرب هر منازعه مسلحانه به خصوص درباره غیرنظامیان به حداقل ممکن کاهش یابد (پورمحمدی، ١٣٨٥: ٣٦).

اصل ایجاد تفکیک بین افـراد غیرنظامی و رزمندگان نخستین بار در اعلامیه سن پطرزبورگ سال ١٨٦٨ وضع شد و این اصل اظهار میدارد که «تنها هدف قانونی که دولت ها حین جنگ باید تلاش کنند بدان دست یابند آن است کـه قـوای نظامی دشمن را تضعیف کنند». اصل تفکیک در مواد ٤٨ و ٥١ و ٥٢ از پروتکل اول الحاقی سال ١٩٧٧ تدوین گردیده و اعمال هیچ گونه حق شرطی در مورد آنها پذیرفته نشده است (عزیزی، ١٣٩٢: ٨٩-٨٨). در ماده ٤٨ صریحا ضرورت تفکیک و تمایز بـین اهـداف نظامی و غیرنظامی و نظامیان از غیرنظامیان و رعایت احترام و حمایت از افراد غیرنظامی مورد تأکید قرار گرفته است. این قاعده قبلا در قطعنامه موسسه حقوق بین المللی مورخ ٩ سـپتامبر ١٩٦٩ و در قـطعنامه مجمع عمومی سازمان ملل مـتحد شـماره ٢٦٧٥، مورخ ٩ سپتامبر ١٩٧٠ به عنوان یک عرف بیان شده بود. مجمع عمومی سازمان ملل متحد نیز در بیست و پنجمین اجلاس خود در ٩ سپتامبر١٩٧٠، قطعنامه شماره ١٣٧٥ خود درباره اصـول اسـاسی حمایت از جمعیت غیرنظامی در مـخاصمات مـسلحانه تصویب کرد (پورمحمدی، ١٣٨٥: ٤٩). به موجب بند ٦ ماده ٥١ پروتکل اول الحاقی ١٩٧٧ «حمله به سکنه غیرنظامی یا غیرنظامیان به عنوان اقدام تلافی جویانه ممنوع است». حتی اصل ضرورت نظامی نیز چنین اقدامی را توجیه نـمیکند. امـا سابق بر این ، در مقررات بین المللی و رویه دولت ها ، موارد فراوانی از موارد دست یازی دولت ها به اقدامات تلافی جویانه دیده میشود (عزیزی، ١٣٩٢: ٩٢).

اصل محدودیت در حقوق بشردوستانه

پروتکل مورخ ١٧ ژوئن ١٩٢٥ ژنو مهم ترین سـند بـین المللی در زمـینه منع استعمال سلاح های شیمیایی و حتی میکروبی است که از سال ١٩٢٨ اجرا شد. مفاد این پروتکل که در واقع یک مـعاهده بین المللی مستقل است، تقریبا همان مقررات ١٩٢٢ واشنگتن است. در این پروتـکل کـه بـیش از ١٤٠ کشور جهان آن را امضا کرده اند، به کارگیری سلاح های شیمیایی در جنگ ها، بدون قیدوشرط ممنوع شـده اسـت. مضمون این پروتکل ممنوعیت مطلق کاربرد سلاح های شیمیایی و توسل به این سلاح مرگ زا را تـحت هـر شـرایطی در بر میگیرد؛ اما واقعیت این است که کشورها پس از جنگ جهانی دوم بارها این پروتکل را نقض کرده اند (پورمـحمدی، ١٣٨٥: ١٤٥- ١٤٤). کنوانسیون ها و پروتکل های مربوط به ممنوعیت کاربرد سلاح های شیمیایی به گـونه ای عبارت پردازی شده است کـه خـود، بر عرفی بودن چنین ممنوعیتی دلالت دارد.

قطعنامه ٥ سپتامبر ١٩٦٦ مجمع عمومی سازمان ملل تأیید کرد که پروتکل ژنو ١٩٢٥ مشتمل بر ممنوعیت عامی است که تمامی کشورها را صرف نظر از عضویت یا الحاقشان به آن معاهده مـلزم میکند.

ممنوع کردن کاربرد سلاح هایی که در جنگ جراحت های شدیدی ایجاد میکنند، از اواخر قرن نوزدهم به عرصه حقوق بین الملل قراردادی راه یافت (پورمحمدی ، ١٣٨٥: ١٤٧). در ماده ٢٢ مقررات لاهه ١٩٠٧-١٨٩٩ و تقریبا به صورت مـشابه در بـند یک ماده ٣٥ پروتکل الحاقی سال ١٩٧٧ منضم به کنوانسیون های چهارگانه اوت ١٩٤٩ ژنو آمده است که در هر مخاصمه مسلحانه ای حق طرف ها در انتخاب روش ها و یا وسایل جنگ نامحدود نیست (پورمحمدی، ١٣٨٥: ٢٠١- ٢٠٠).

اصل رفتارانسانی و عدم تـبعیض درحـقوق بشر دوستانه (اسرای جنگی)

قوانین حاکم بر رفتار اسیران جنگی یکی از جنبه های بارز حقوق بین الملل بشردوستانه در مخاصمات مسلحانه بین المللی است که نسبت به دیگر مقررات مـربوط بـه مخاصمات، قدرت اجرایی بیشتری دارد و در مقررات کنوانسیون های چهارگانه ژنو به آن پرداخته شده است. طبق این مقررات، در زمان جنگ، سربازان زخمی و اسیران جنگی باید تحت حمایت قرار گیرند و طرف های درگـیر جـنگ حـق بدرفتاری با آنها را ندارند (پورمـحمدی، ١٣٨٥: ٩٤). در دوران بـاستان و قـرون وسطی، اسیرجنگی معنی و مفهوم امروزی را نداشت. اسیران جنگی و یا به طور کلی شکست خوردگان در جنگ، محکوم به قتل یا بردگی بودند. آنان از لحـاظ جـانی و مـالی در اختیار شخص اسیرکننده و یا مقامات نظامی کشور اسیرکنند مـحسوب مـیشدند و آنها میتوانستند به هر نحو که مایل بودند با آنان رفتار نمایند (ضیایی بیگدلی ، ١٣٦٦: ١٦٠).

اما تاریخ اسلام مملو از جـریانات و رویدادهـایی اسـت که بیانگر نحوه رفتار پسندیده انسانی اسلام در قبال جنگجویان دشـمن است که به اسارت نیروهای اسلام در میآیند (ضیایی بیگدلی، ١٣٦٦: ١٦١- ١٦٠).

حقوق حاکم بر رفتار با اسیران جنگی تا قـبل از اعـلامیه ١٨٧٤ بـروکسل و عهدنامه های ١٨٩٩ و ١٩٠٧ لاهه عمدتا مبتنی بر عرف بود؛ اما امروزه عـهدنامه هـای بین المللی در این مورد نقشی اساسی دارند که مهم ترین آنها را میتوان عهدنامه سوم ژنو مورخ ١٢ اوت ١٩٤٩ دانـست. طـبق مـقررات مذکور اصولا برخورداری از وضعیت اسیران جنگی، از لحظه اسارت تا پایان آن است (ضـیایی بـیگدلی، ١٣٦٦: ١٨٠) عـهدنامه سوم ژنو مورخ ١٢ اوت ١٩٤٩ در مورد رفتار با اسیران جنگی میباشد. این عهدنامه ضمن تأیید مقررات ١٩٠٧ لاهـه و عـهدنامه ١٩٢٩ ژنـو، آنها را مورد تجدیدنظر قرار داده و تکمیل نمود (پورمحمدی، ١٣٨٥: ١٠٤). همچنین مواد ١٢و ١٤ قرارداد نخست، مواد ١٢ و ١٦ قرارداد دوم ژنـو و مـاده ٤٤ پروتکل نخست منضم به کنوانسیون های ژنو چنین مقرر کرده اند: «دولت های مـتحارب در صـورت بـه اسارت گرفتن مجروحان، بیماران و... نیروهای مسلح دشمن باید از آنها مانند مجروحان خود مراقبت کـنند» (پورمـحمدی، ١٣٨٥: ١٠٥). اسارت یکی از نتایج اجتناب ناپذیر جنگ است و هدف از اسیرکردن افراد رزمنده، جلوگیری از مـشارکت مـجدد آنـها در جنگ میباشد. لیکن مقررات بین المللی کنترل اسیران جنگی را طبق میل دولت بازداشت کننده، جـایز نـمیشمرد. از بین مسئولیت هایی که دولت بازداشت کننده در قبال اسیران جنگی دارد، رفتار انسانی بـا آنـان مـهم ترین مسئولیت است.

جایگاه حقوق بشر دوستانه در اسلام

مکاتب مختلف با توجه به دیدگاهی کـه در رابـطه بـا انسان دارند ، دیدگاه آنان جنگ نیز متفاوت است جنگ و چگونه جنگیدن در اسـلام و در مـتون اسلامی و تعالیم معصومین (ع) مورد توجه قرارگرفته است. از آنجا که اسلام دینی اجتماعی بوده و غایت آن، تشکیل جـامعه و اصـلاح جهان است نمیتواند قانون جهاد، نداشته باشد (مطهری، ١٣٧٣: ٢٣). در اسلام، انسان، اساس روابـط اسـت و مرزهای جغرافیایی، رنگ و نژاد و عوامل عرضی دیگـر اعـتباری نـدارد. بنابراین، جنگ، در اسلام، اصل نیست ، اما در مـقاطعی گـذرا، اجتناب ناپذیر است. در قرآن کریم آیات فراوانی درباره ی جهاد در راه خدا آمده است علامه طـباطبایی این آیات را بـه اعتبار دشمنانی که باید بـا آنـها جنگید بـه آیات جـنگ بـا مشرکان مکه، آیات جنگ با اهل کـتاب آیاتـ جنگ با همه مشرکان و آیات جنگ با همه کافران تقسیم کرده است. (. ر. ک. به تفسیر المیزان جلد دوم نسخه الکترونیکی) جـنگ در اسـلام نوعی استراتژی نظامی دفاعیاست و حرکتی تـجاوزکارانه نیست و موازین آن به گـونه ایسـت که آن را مشروط به شـرایط ویژه ای مـیکند که ثابت میشود؛ بینش اسلامی، جنگ را اساس روابط بین الملل نمیداند (نقیب زاده، ١٦٠: ١٣٧٣). جـنگ هـایی که ریشه در نژادپرستی و تعصبات خـشک جـاهلانه دارد؛ از نـظر اسلام مردود اسـت. جـنگ برای اهداف اسلام و بـه رهـبری پیشوای اسلامی - که مشروعیت اسلامی و مقبولیت مردمی داشته باشد- هرگز در راه امیال جاه طلبانه و قـدرت فـردی و کشورگشایی نخواهد بود. امیرالمؤمنین علی (ع) در فـرازهای مـتعددی از «نهج البـلاغه» بـه آداب و احـکام چگونه جنگیدن اشاره داشـته و سپاهان اسلام را بـه احترام و رعایت این آداب سفارش و ترغیب کرده اند. ایشان در یکی از نامه های «نهج البـلاغه» در اینـ خصوص چنین میفرمایند: «با دشمن جـنگ را آغـاز نـکنید تـا آنـها شروع کنند. اگـر بـه اذن خدا شکست خوردند و گریختند، آن کس را که پشت مـیکند ، نـکشید و افـراد بیدفاع را آسیب نرسانید و مجروحان را به قتل نـرسانید؛ زنـان را بـا آزار دادن تـحریک نـکنید، هـرچند آبروی شما را بریزند، یا امیران شما را دشنام دهند» (نهج البلاغه ، ١٣٤٨: ٥٢٣). در باب عدم جواز کشتار آن دسته از نظامیان دشمن، که با اجبار و اکراه به صحنه کارزار کشانده شده اند، نـیز احـادیث و اخبار متواتری از جنگ های صدراسلام نقل شده است؛ براساس یکی از احادیث در جنگ بدر پیامبر اسلام (ص) افراد سپاه خود را از کشتن «حارث بن عامر بن نوفل» نهی فرموده بود؛ زیرا که او را از کـسانی مـیدانست که مجبورش ساخته بودند که به جنگ بیاید (واقدی، ١٦٣١: ٦). عدم جواز محاصره ء اقتصادی شهرها از دیگر موارد مهم در تاریخ جنگ های صدر اسلام است؛ دستور پیامبر (ص) به لغو حصر اقـتصادی مـکه و ارسال آذوقه به مردم این شهر، که قـبل از فـتح مکه به دست سپاهیان اسلام رخ داد، از مصادیق این اصل است (ضیایی بیگدلی، ١٣٥٦: ١٧١).

امیرالمؤمنین علی (ع) سپاهان اسلام را بــه احـترام و رعایت این آداب سفارش و ترغیب کرده انـد و در این زمـینه میفرماید: خدایا تو میدانی که جنگ ما برای سلطه جویی و دنیاطلبی نبود، بلکه میخواستیم تا شعائر از میان رفته ی دین تو را بازگردانیم و اصلاح امور را در دیار و بلادت آشـکارسازیم تـا بندگان مظلومت امنیت یابـند و احـکام و حدود تعطیل شده ات تجدید شده و برپا گردد (نهج البلاغه، خطبه ی ١٢٩).

امام علی (ع) جنگ را تا آنجا لازم میدانست که حق مظلوم گرفته شود و متجاوز سر جای خود بنشیند و شعائر اسلام آشکار گـردد، بـدون اینکه به بیگناهی آسیبی برسد یا حتی دشمن متجاوز، کیفری غیرانسانی و غیر عادلانه ببیند. ایشان پیش از آنکه جنگ صفین برپا شود، لشکریانش را این گونه سفارش میکند: چون به اذن خدا دشمن شکست خورد، پشـت کـننده را نکشید، مـکشوف العوره را نزنید، زخم خورده را نکشید و زنان را با آزار خود تحریک نکنید. اگرچه آبروی شما را بریزند و امیران شما را دشـنام دهند (نهج البلاغه، نامه ١٤). پیروان واقعی اسلام و معصومین (ع) همین روش را در قدامات خود بـه کـار بـرده اند.

نمونه آن در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران است. توصیه امام (س) در مباحث دفاعی این بود که اصلا تعرضی بـه مـردم مظلوم عراق نشود.

حقوق بشردوستانه در اندیشه امام خمینی (س)

موضع امام (س) نسبت بـه جـنگ و چـگونه جنگیدن از متون اسلامی و تعالیم معصومین گرفته شده است. در اندیشه های امام خمینی رحمۀ الله دین و اخلاق از جـایگاه ممتازی برخوردار اسـت. اندیشه های ایشان که برگرفته از مبانی دینی و اسلام است، اهـمیت بسیاری را به حقوق بـشردوستانه در زمـان جنگ داده اند، به گونه ای که در زمان جنگ عراق علیه ایران ، تبلور عینی و عملی یافت. امام، نیروهای ایرانی را از حمله به مناطق و مکان های غیرنظامی نهی میکردند ؛ رهنمودهای اساسی ایشان به رزمندگان و مـدافعین کشور در عدم استفاده از سلاح های کشتار جمعی، برخورد انسانی با اسرای عراقی پرهیز از حملات هوایی به محدوده های غیرنظامی و اماکن دارای مصونیت در جنگ، نمونه های برجسته ای از مراعات حقوق حتی در شرایط جنگی نـابرابر و روابـط خصمانه است. حتی شرایط سخت جنگ و خشونت های دشمن در بمباران مناطق مسکونی و... باعث ایجاد تغییر در عقیده ایشان در این باره نشد. از نظر ایشان هیچ کدام از حـقوق و آزادیهای انسانی نمیتواند با موازین شـرعی مـغایرت داشته باشد، حدود تمام این حقوق و آزادیها مقررات شریعت اسلام است (کاوسی ، ١٣٧٨: ١٣٨). نیز در شـیوه تـفکر حضرت امام رحمۀ الله ارزش های اخلاقی و تربیتی یکی از مـفاهیم بنیادی است، که در استخوان بندی نظام حـقوق بــشر از دیـدگاه ایشان ، بایستی به کارکرد مهم آن توجه داشت. در منظومه فکری حضرت امام رحمۀ الله، تربیت فصل مشترک اخلاق و حقوق است، چه آنکه اساسا «در اسلام همه امور مقدمه انسان سازی اسـت» (کـاوسی ، ١٣٧٨: ١٣٨). تـربیت یا تهذیب نفس از عقاید بنیانی حـضرت امـام اسـت، این عنصر در قاموس اجتماعی آن حضرت از چنان معنا و مفهوم ویژه ای برخوردار است که بایستی آن را محور دیگر امور قرار داد و برایش گستره بسیار وسیعی قـائل شـد. در حـوزه های مختلف حقوق بشر که آن حضرت نـسبت بـه آنـها اظهار نظر داشته است ، جای پای یک نظرگاه اخلاقی استحکام یافته است. با این مقدمه در ادامه بحث، به تطبیق اصول حقوق بـشر دوسـتانه بـا مواضع امام در این مورد میپردازیم.

١- اصل تفکیک در اندیشه امام خمینی (س)

امـام خمینی (س) در قسمتی از بیاناتشان به مناسبت وقوع جنگ تحمیلی در جمع گروهی از مردم مرزنشین کشور به تفاوت قوای مسلح ایران بـا عـراق اشـاره داشته اند که از این سخنان ایشان میتوان اصل تفکیک را استنباط نمود: «عمده حرف این است که فرق است ما بین قوای مسلّح ایران با قوای مسلّح عراق، فرق است ما بین فرماندهان قوای مسلّح ایران با فرماندهان قوای مسلّح عراق و آن این است که اینها به اسلام فکر می کنند و روی قواعد اسلام می خواهند عمل بکنند، و لهذا، به شهرهایی که دفاع ندارند، به مردم بازار و به مردم و فقرای جاهای دیگر کاری ندارند... ما دستمان بسته است از این جهت که نمی خواهیم مردم عادی و مردم بی گناه تلف بشوند... ما باید روی قواعد اسلامی عمل بـکنیم... آنها خیال کردند قدرتی در کار نیست. حالا فهمیدند آنها که نه، قدرت هست، لکن قدرتمندان اینجا روی یک قواعد عمل می کنند.» (صحیفه امام، ج ۱۳، ص ۲۴۸).

در سخنرانی تقدیر از پیروزیهای رزمندگان در تاریخ ٦٢/٨/١ در رابطه با سیاست عـدم حـمله به مناطق غیرنظامی افزودند: «و ما در عین حالی که الآن بسیاری از شهرهای آنجا زیر نظر ما هست، و رزمندگان ما می توانند آنها را بمباران کنند، ابداً همچو کاری نکردند و نباید هم بکنند، برای اینکه مردم شهرها گناهی ندارند. ما در جنگ باید جلوی او را بگیریم، در جنگ باید صدمات را به او وارد بکنیم و او را محطوم بکنیم و محکوم بکنیم و معدوم بکنیم.» (هـمان ، ج ١٨، ص ١٩٣). بـا آنـکه دشمن در طول جنگ از گلوله باران، بمباران و موشک باران مناطق مسکونی و مردم بیدفاع دریغ نمیکرد، اما بـا تـأکید بـر رعایت احکام اسلامی در جنگ و مصون ماندن مردم عادی و غیرنظامی عراق از خطر جـنگ فـرمود: «و اگر نبود خوف اینکه ملت شریف عراق صدمه ببیند، اگر ما هم و ارتش ما هم و مـلت مـا هم مثل صدام فکر میکرد که باید پیش برد ولو به کشتن ملت هـا... ، اگر یک همچو برنامه ای بود، امروز می دیدی که عراق دیگر کسانی را که بتوانند کاری انجام بدهند، ندارد.» (صحیفه امـام ، ج ١٤، ص ٢٧٩) امام خمینی (س) در این باره میفرمودند: «شما مواجه هستید با جمعیت هایی که بـه بـیمارستان و مدارس هم رحم نمیکنند» (تـبیان دفـتر٢٥، ١٣٨٦: ٥٠٤). (تـبیان مجموعه آثاری است که در هر مجلد از آن مواضع و رهنمودهای حضرت امام خمینی (س) درباره ی موضوع خاص، گردآوری و منتشر شـده است) همچنین در سـخنرانیای بـه تـاریخ ٦٢/٨/١٥ به مناسبت بمباران شهرهای مسجدسلیمان، انـدیشمک ، بـهبهان ، در توصیه های مؤکد خویش در رابطه با عدم حمله به مناطق غیرنظامی و اسـتفاده بـه جا از قدرت بار دیگر یادآور شدند: «من به آن قدرتمندانی که در جبهه ها ایستاده اند و الآن مستأصل کرده اند صدام و صدامی ها را عرض می کنم که مبادا این قدرت اسباب این بشود که یک انتقامی بر خلاف موازین الهی گرفته بشود. شما تا کنون بنایتان بر همین بوده است و ان شاء الله از حالا به بعد هم باشد که شهرهای عراق را که ما آنها را عزیز می دانیم مثل شهرهای خودمان و بعضی شان را بسیار بالاتر، باید توجه کنید اهالی آن شهرها به همان طور که اهالی شهرهای ما مبتلای به شرّ صدام است، آنها، بیشتر مبتلا هستند.» (صحیفه امام، ج ١٨، ص ٢١١) علاوه براصل تفکیک، وجود و اشاره به اصـل رفـتار انسانی و عدم تبعیض هم در این مورد از فـرمایشات ایشـان بـه چـشم مـیخورد. در پی گسترش حملات عـراق بـه منطق مسکونی، انتظار اقدام مقابله به مثل در افکار عمومی بالا گرفت. از این رو در چهارم آبان ١٣٦٢ جلسه ای با شـرکت سـران سـه قوه در حضور امام تشکیل و درباره حملات عـراق بـه مـناطق مـسکونی و نـحوه واکـنش به آن بحث شد. امام خمینی (س) در این جلسه دست یازیدن به اقدام مقابله به مثل و مورد حمله قراردادن مناطق مسکونی عراق را نپذیرفته و فرمودند: «این اقدام اشکال شرعی و سیاسی دارد». البـته در اواخر سال ١٣٦٦ و اوایل سال ١٣٦٧ که «جنگ شهرها» بالا گرفت و موشک های صدام حتی شهرهایی چون تهران و قم را نیز مورد هدف قرار داد، مسئولان جمهوری اسلامی تصمیم گرفتند که برای دفع شرارت هـای روز افـزون رژیم بعث، اقدامات متقابلی را انجام دهند که مورد موافقت امام قرار گرفت، اما امام به فرماندهان نظامی میگفتند جایی وارد نشوید که مردم عراق از خانه های خود آواره شوند و اگر میخواهید مـقابله بـه مثل کنید، ٤٨ ساعت قبل بگویید و اعلام کنید تا مردم بتوانند، خود را نجات دهند. (آیت الله هاشمی رفسنجانی در دیدار با فعالان سیاسی استان البرز. قابل دسترسی در پایگـاه اطـلاع رسـانی آیت الله هاشمیhttp:// hashemirafsanjani. ir) درپی این اقدام ، (مقابله به مثل محدود و با اعلام قبلی) برخی از کـشورهای عـربی و منطقه ای به ایران اعتراض کردند؛ امـام در پاسـخ فرمودندکه حمله به مناطق غیرنظامی هیچ گاه جزو اهداف نبوده و خواهان آسیب دیدگی آنها نمیباشیم و این اقدام درپی فشاری است که رژیم بعث درپی چهارسال حملات موشکی بـه ایران وارد آورده و هـر لحظه که حملات عـراق بـه این مناطق پایان یابد، ما نیز پایان خواهیم داد. این سخنان بیانگر این مطلب است که این اقدام مقابله به مثل ایران نیز با توجه به اصل ضرورت نظامی در حقوق بشردوستانه بین المللی، برای محدودیت و یا کاستن حـملات عـراق میباشد و از نظر ایشان حوزه دفاع تا جایی پیش برده میشود که دشمن توانایی آسیب وارد آوردن به ایران را نداشته باشد. ایشان این اقدام را نوعی دفاع در تعقیب دشمن متجاوز محسوب میکردند در همین رابطه امام در دیدار با مـردم خـراسان در تاریخ ٦١/٥/٣ میفرماید: «امروز که ما باز برای دفاع از کشور خودمان و دفاع از ملت مظلوم خودمان وارد شدیم در عراق، برای اینکه نگذاریم هر روز آبادان و اهواز و اینجاها مورد حمله آنها واقع بشود... - این یک دفـاعی اسـت کـه ما می کنیم -.... اسلام به ما اجازه نمی دهد که یک کشور مسلمی را ما تحت سلطه قرار بدهیم و ما نخواهیم [خواست ] هیچ وقت؛ توجه به این نخواهیم پیدا کرد.» (صحیفه امام، ج ۱۶، ص ۳۹۰-۳۹۲)

٢- اصل رفـتار انسانی و عدم تبعیض در انـدیشه امـام خمینی (س)

مطالعه و بررسی خاطرات و سرگذشت به جا مانده از اسرای عراقی که امام خمینی (س) آنان را مهمان قلمداد میکردند و اسرای ایرانی در بند رژیم عراق که مقام معظم رهبری آنان را آزادگان سرافراز نـام نهاند، تفاوت ها و واقعیت های مطرح در دو حوزه فکری مسئولان جمهوری اسلامی ایران و سردمداران رژیم بعث عراق را به وضوح نشان می دهد. امام خمینی (س) همواره مسئولین و افرادی که وظیفه نگهداری و نگهبانی از اسرا (عراقی) را بر عـهده داشـتند به دلایلی چون تسلیم شدن، نداشتن سلاح، فریب خوردگی و... به مدارا و رعایت اسلامی - انسانی با آنان توصیه میکردند که در ذیل به مواردی از این توصیه ها اشاره میشود: «این جانب در حالی که به حسب اخبار موثق می دانم ملت و قوای مسلح ما با آوارگان به طور اسلامی و انسانی رفتار می کنند، از همه آنان می خواهم که با اسرا؛ خصوصاً مجروحین و مصدومین آنان هر چه بیشتر محبت و خدمت کنند.» (صحیفه امام، ج ١٣، ص ٢٥٧) «ارتش ما و پاسدارهای ما با این اسَرایی که آوردند، به طور انسانیت عمل می کنند و باید بیشتر عمل کنند. من سفارش می کنم تمام کسانی را که این اسَرا در اسارت آنها هستند، به حسن سلوک و به رفتار انسانی، و مهمان اند اینها برای شما. و البته الآن در دست آنها اسلحه نیست. و من اعلام می کنم که هر کس از افراد ملت ما اسلحه را کنار بگذارد و بیاید در ملت ما وارد بشود مثل سایر افرادی که هستند، آنها در پناه اسلام محفوظ هستند.» (همان، ص ۵۱۱) «الآن این اشخاصی که اسیر مملکت اسلامی هستند اینها اسلحه ندارند، و اینها باید به طور انسانی، به طور خوب با آنها رفتار بشود که می شود.» (همان، ص۵۱۲). نظر رئوفانه امام فقط به اسـرای عراقی نبود حتی زندانیان گروهک های منحرف را نیز شامل میشد. امام در این باره میفرماید: «. چه گروههایی که بر ضد جمهوری اسلامی قیام مسلحانه نموده و مردم بیگناه کوچه و بازار را به خاک و خون کشیده اند؛ و چه کسانی که با فروش و توزیع مواد مخدره فرزندان کشور را به فساد کشانده اند؛ و چه سایر گناهکاران. اینان اکنون اسیران شما هستند، و به دست خود به اسارت کشیده شده اند. با اسرای خود، چه اینان و چه اسرای جنگی، رئوف و مهربان باشید و برادرانه رفتار کنید؛ و زندانها را به یک مدرسه آموزش و تربیت اخلاقی مبدل کنید، چنانچه تا کنون عمل کرده اید، تا منحرفان و گناهکاران شیرینی عدالت اسلامی را بچشند، و به اسلام و نظام اسلامی رو آورند؛ و از روی حقیقت توبه کنند و بازگشت به اسلام و خدای متعال نمایند.» (همان، ج ١٨، ص ٣٤٣). امام در مواردی که تعداد بسیار زیادی از نیروهای دشمن به اسارت در آمدند، خطاب به نـیروهای مـسلح فرمود: «افرادی از دشمن که به عنوان اسیر در اختیار شما قرار می گیرند، هر گز مورد خشونت و آزار قرار ندهید. همچنان که سنت اسلامی است به اسیران محبت و مهربانی کنید.» (همان، ج ٦، ص ١٢٦). «برادران، از اسرای جنگ که در دست شمایند، هر چند گناهکارند دلجویی کنید و با آنان رفتار اسلامی- انسانی داشته باشید.» (همان، ج ١٦، ص ٢٦٨). «آسیب دیدگان عراقی را به اسرع وقت به بیمارستانها بفرستید تا تحت معالجه قرار گیرند. و دکترها و پرستارهای بیمارستانها که کوششهای ارزنده آنان چه در جبهه ها و چه در بیمارستانها بر مردم شریف ما پوشیده نیست و باعث تشکر بسیار است، با آنان چون نزدیکان و برادران خود رفتار نمایند و تلخی آسیب و اسارت را با رفتار اسلامی خود از ذائقه آنان کاهش دهند.» (همان). امام در توصیه هـای خـود در رابـطه با نگهداری از اسرا به این موضوع نـیز تـأکید و توصیه داشته اند که مبادا شهادت رزمندگان ایران و جنایت های شخص صدام و حزب بـعث مـوجب این شود که مسئولین در ایران نـیز رفـتاری خلاف مـوازین اسـلامی - انـسانی و انتقام جویانه از اسیران عراقی داشته بـاشند: «ما در این جنگی که آنها هجوم آوردند و تحمیل به ما کردند، اسَرای بسیار از آنها داریم، پناهندگان بسیار از آنها داریم؛ لکن با اسَرا عملی کردیم که هیچ کس با اسَرای خودش آن عمل را نمی کند. ما مثل برادرهای خودمان با آنها عمل کردیم. در صورتی که اسَرایی که از ما آنها گرفتند تحت شکنجه هستند.» (همان، ج ۱۴، ص ۸۴). امـام در پاسخ به سـؤالاتی از این قـبیل که آیا میتوان اموال اسـرا را از آنـها گرفت، فرموده اند که اموال اسرا مربوط به خود ایشان میباشد و فقط باید ادوات جـنگی را از آنـان گرفت. ایشان اهانت به اسرا را جـایز نـدانسته و تأکید کـرده انـد کـه باید نسبت به آنـها اخلاق اسلامی را رعایت کرد و با اسرا پس از تسلط یافتن باید با اخلاق اسلامی رفتار کرد.

٣- اصـل مـحدودیت در اندیشه امام خمینی (س)

مهم ترین حـملات شـیمیایی بـه مـناطق غـیرنظامی پس از جنگ جهانی اول ، در سـال ١٣٦٦ بـه دست عراقیها انجام شد. حملات سنگین ارتش عراق هم در شهرهای ایران و هم در خاک عراق علیه اهداف غـیرنظامی بـارها انـجام شد. مهم ترین دلیل عدم استفاده ایران از سلاح شـیمیایی در طـول جـنگ نـاتوانی آن در سـاخت این سـلاح نبود، بلکه امام خمینی (س) به عنوان ولی فقیه استفاده از این سلاح ها را ممنوع کرده بود. پس از آنکه نیروهای عراقی شروع به استفاده از سلاح های شیمیایی کردند، مقامات نظامی ایران گزینه تـلافی به استفاده از این سلاح ها را مطرح کردند اما امام این گونه سلاح ها را مغایر با آموزه های دینی شناخته و کاربرد آنها را ممنوع اعلام کردند.

امام به واسطه مطرح شدن خطرات جدید نـاشی از حـملات گازهای شیمیایی عراق علیه غیرنظامیان نظر خود را تغییر ندادند. ایشان به فرمانده سپاه پاسداران اعلام کردند: مهم نیست که این تسلیحات در میدان جنگ استفاده شود یا در شهرها، ما با آن مخالفیم. تـولید چـنین تسلیحاتی حرام است. شما تنها اجازه دارید تجهیزات حفاظتی تولید کنید. (ر. ک: صحیفه امام) همچنین در خصوص استفاده عراق از سلاح های مرگبار علیه ایران عنوان نمودند: «بدون هیچ سابقه و بدون هیچ دلیلی با پایمال کردن تمام مواضع بین المللی، صدام اقدام به هجوم به ایران کرد، آن هم با اسلحه هایی که آن طور که اشخاص مطلع به من توضیح داده اند از اسلحه هایی است که تا کنون اسرائیل استفاده نکرده است و ایشان استفاده کرده است و بسیاری از پیرمردها و جوانها و کودکان ما را کشته و بسیاری از مخازن ما را خراب کرده است.» (همان، ج ١٣، ص ٢٨٢). ایشان در خصوص حملات شیمیایی رژیم عراق و سکوت مجامع بین المللی در این باره اظهار داشتند: «دشمن در بمباران شیمیایی مناطق مسکونی نهایت قساوت و درندگی خود را نشان داده است؛ و با حمله شیمیایی به مردم بی دفاع عراق حتی پایه های حمایت حامیان خود را نیز سست نموده است.» (همان، ج ٢١، ص ١٢). «شما میبینید که در حالیکه صدام آن کار را کرد، آن جرم را مرتکب شد، مـا را مـحکوم کردند بـه جای اینکه بنشینند با هم و بگویند کسی که روی مسلمین، روی ملت عرب ، روی ملت غیرعرب، روی فارس، روی همه چیزهای شـیمیایی میریزد، بمب های شیمیایی میریزد، این محکوم است در دنیا، لکن مجامع دنـیا یک کـلمه مـیگویند، باز هم میگویند باز معلوم نیست که مال آنجا باشد، معلوم نیست که اینها آن باشد و ما را مـحکوم مـیکنند در مقابلش...» (بنی لوحی، ١٣٧٨: ٣٢).

نتیجه گیری

با مروری اجمالی بر مطالبی پیرامون حقوق بـشردوستانه بـین المـللی دریافته میشود که این حقوق نتیجه تلاش مشترک نسل ها و فرهنگ های بسیاری است که بـر لزوم برقراری توازن میان اهداف بشردوستانه و اقدامات نظامی قانونمند توافق کرده اند. امروزه اینـ اصل کلی پذیرفته شـده اسـت که اگر دولت طرف مخاصمه حتی اگر عضو کنوانسیون های ١٩٤٩ ژنو هم نباشد، باید مقررات آن را رعایت کند. با وجود تصویب این قوانین ، نداشتن ضمانت اجرایی کافی و حاکمیت قدرت های بزرگ در شورای امنیت سـازمان ملل که اکثر جنگهای بین المللی به دست آنها یا با پشتیبانی آنها بروز میکند، این قوانین را ناکارآمد کرده و همچنان حقوق بشردوستانه بین المللی در جنگ ها، به ویژه به دست ارتش های تجاوزگر تـقض مـیشود.

این موضوع آشکار است که پدیدآورندگان حقوق بشردوستانه، جملگی از اهداف و انگیزه های واحد برای تحقق صلح واقعی و همزیستی مسالمت آمیز برخوردار نبوده اند؛ به ویژه اینکه امروزه که قدرت های بـزرگ بـا استفاده ابزاری از عامل حقوق بشر، علیه ملل مستضعف، ظلم و توطئه های پیدرپی روا میدارند. ذکر این نکته ضرورت داردکه دولت ها نباید نقض حقوق بین الملل بشردوستانه را توسط طرف های درگیر در درگیریهای مـسلحانه تـشویق کنند بلکه باید از نفوذ خود برای متوقف کردن نقض این حقوق استفاده کنند با این وجود از طرفی چنانچه قوانین اسلام در حوزه جنگ ، دفاع و صلح مورد مطالعه و دقت قرار گیرد، بیتردید قـوانین بـهتر و مـناسب تری در مقایسه با قوانین فـعلی حـقوق بـشردوستانه میتوان جایگزین کرد. امروزه کارشناسان بر این عقیده اند که حقوق بشردوستانه مدرن، شباهت های بیشماری با حقوق برخاسته از منابع اسلامی دارد.

امـام خمینی (س) نـیز با الهام از تعالیم قرآن و سیره و سنت ائمه (ع)، در مـقام بـنیان گذار نظام اسلامی و تبیین کننده نظری آن ، باب تازه ای را در عرصه حقوق بین الملل باز نمودند مبنی بر روشن نـمودن بـسیاری از قـواعد حقوق بین الملل در دین و مذهب. اصول و قواعد عنوان شده ازجـانب ایشان در عرصه بین الملل نیز برگرفته از مبانی دینی و اسلامی ایشان میباشد و بسیاری از مسائل دین را در عرصه حقوق بین الملل طـراحی نـمود. دیدگـاه های امام در مورد جنگ ایران و عراق و مواضع ایران در آن نیز برگرفته از دیدگاه های فـقهی ایشـان بود و به فرماندهان نظامی خود میفرمود: «ما باید روی قواعد اسلامی عمل کنیم»؛ از نظر ایشان پایبندی و تـعهد بـه احـکام اسلام در زمینه جنگ و صلح، مهم ترین دلیل خودداری نیروهای قدرتمند نظامی از صدمه زدن بـه مـردم عـراق بود. در مقابل این دید و نگرش اسلامی و پایبندی به قوانین بین الملل ، کشورهای قدرتمند سلاح های مـخرب کـشنده و شـیمیایی در اختیار رژیم بعث قرار میدادند و مجامع بین الملل سکوت پیشه میکردند؛ زیرا همواره این رویه ابرقدرت هـا بـوده که برای رسیدن به منافع خود دنیایی از انسان ها را قربانی کنند. ایشان هـمان گـونه کـه به مبارزه قاطع و برخورد کوبنده نیروهای ایران با رژیم عراق توصیه داشتند ، با این حال در هر مـسئله و زمـان آن، پایبند به موازین اسلامی و بین المللی بودند و همین تعهد به حقوق بشردوستانه عـلیرغم اعـمال روش هـای غیرانسانی طرف مقابل، نمونه ای از نفی افراطیگری را در سیره امام نشان میدهد. در پایان به این جمع بندی میرسیم کـه اسـلام دینی است برای تمامی زمان ها و اصول و قواعد آن را میتوان با تمامی شـرایط و زمـان هـا تطبیق داد و در نتیجه اندیشه متفکرانی چون امام خمینی (س)، به طور کامل بر موازین اسلامی استوار اسـت. امـام (س) تـعدی و تجاوز به خاک کشور دیگر را بر طبق آموزه های اسلامی جایز نـمیشمردند امـا این اصل انسانی و بین المللی به ویژه در زمان معاصر به طور کامل نادیده گرفته میشود.

منابع

- آن مـاری اسـلوتر، و ویلیام بروک – وایت (١٣٨٥)، آینده حقوق بین الملل، حقوق داخلی، ترجمه: هیبت الله نژندی مـنش و مـحمد علی صلح چی، مجله سیاست خارجی، شـماره ٨٠.

- ارادت، سـعید (١٣٨٣)، هـمگرایی حقوق بشر و حقوق بشردوستانه، نشریه اطلاع رسـانی حـقوقی، شماره ٩.

- البرزی ورکی، مسعود (١٣٨٩)، حقوق بشر دوستانه در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، مجله حـقوق، دوره چـهلم، شماره ١.

- امین زاده، الهام (١٣٨١)، حقوق بـشر و حـقوق بشردوستانه بـین المـللی در فـلسطین، مجله مجتمع آموزش عالی قم دوره ١٢، شـماره صـفر.

- بنیلوحی، سیدعلی (١٣٧٨)، مبانی دفاع از دیدگاه امام خمینی در دفاع مقدس با تحلیلی مـقایسه ای، چـاپ دوم، تهران: مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه مـعاصر.

- پورمحمدی، نعمت الله (١٣٨٥)، حقوق بـشردوستانه در جـنگ ایران و عراق: مرور رفتار عـراق. تـهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه.

- جنگ و دفاع در اندیشه امام خمینی، تبیان دفتر ٢٤ (١٣٧٨)، تـدوین، مـرندی، مهدی. چاپ اول، تهران: موسسه تـنظیم و نـشر آثـار امام خمینی.

- جـعفری لنـگرودی، محمد جعفر (١٣٧٦)، «ترمینولوژی حـقوق» تـهران: انتشارات گنج دانـش.

- خانی، محمد حسن (١٣٨٥)، بررسی تطبیقی مبانی حقوق بشر دوستانه در اسلام و مـسیحیت، مـجله دانش سیاسی، شماره ٤.

- خمینی (امام)، روح الله، صحیفه امام، مؤسسه تنظیم و نشر آثـار امام خمینی (س)

- دلخوش، علی رضا (١٣٨٧)، حقوق بشر دوستانه در مخاصمات مسلحانه بین المللی و غیر بین المـللی: تـفاوت ها و اشتراکات، مجله سیاست خارجی، شـماره ٨٧: ٩٨٨.

- راعـی، مـسعود (١٣٧٩)، حـقوق بـشر و حقوق اسلامی، تـعارض یا تـعامل ؟ مجله معرفت، شماره ٣٦.

- رضوی فرد، بهزاد (١٣٨٩)، جنگ ٢٢ روزه غزه در آیینه حقوق بین الملل کیفری با نگاهی بـه گـزارش گـلدستون.

- زمانی، سیدقاسم (١٣٧٨)، حقوق بشردوستانه بین المللی و اشـغال سـرزمین هـای ایرانـ در جـنگ تـحمیلی، مجله سیاست دفاعی، شماره ٢٨.

- سلیمی، عبد الحکیم (١٣٨٢)، نقش اسلام در تـوسعه حقوق بین الملل، قـم: مـؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.

- شریفی طراز کوهی، حسین (١٣٧٥)، مجموعه مقالات حقوق جـنگ، چاپ اول: تهران: دانشگاه امام حسین (ع)، پژوهشکده علوم دفاعی و استراتژیک.

- صفدری، محمد (١٣٤٢)، حقوق بین الملل عمومی، ج ١، تهران: انتشارات ابوریحان.

- ضیایی بیگدلی، محمدرضا (١٣٦٦)، حقوق جنگ و رفتار با اسیران جنگی، مجله حقوقی، شـماره ٨.

- ضـیایی بیگدلی، محمد رضا (١٣٦٥)، اسلام و حقوق بـین الملل، تهران: شرکت سهامی انتشار.

- ضیائی بیگدلی محمد رضا (١٣٨٢)، حقوق بشر دوستانه و حقوق بین الملل بشر، بررسی تحولات حقوق بشر دوستانه بین المـللی، دبـیرخانه کمیته ملی حقوق بشر دوستانه ، نشر نسیم.

- عزیزی، ستار (١٣٩٢)، مطالعه تطبیقی قواعد بنیادین حقوق بشردوستانه در «نهج البلاغه» و «گزارش قواعد عرفی حقوق بین المـلل بـشردوستانه»، فصلنامه پژوهشنامه نهج البلاغه، سـال اول شـماره ١، همدان، دانشگاه بوعلی سینا.

- کاوسی، محمد رضا (١٣٧٨)، بنیادیترین حقوق و آزادیهای بشر از دیدگاه حضرت امام ، مجله مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی، شماره ٩و١٠.

- کمیته ملی حقوق بـشر دوسـتانه (١٣٨٣)، رعـایت حـقوق بشر دوسـتانه بـین المللی، تهران: سـرسم،

- لوئیس دوسوالد-بک (١٣٧٩)، اجرای حقوق بشر دوستانه بین المللی در جنگ های آینده، ترجمه حسین شریفی طرازکوهی، مجله سیاست دفاعی، شماره ٣٢و٣٣.

- محقق داماد ، سید مصطفی (١٣٨٣)، حقوق بشر دوستانه، رهـیافت اسـلامی، تهران: مرکز نشر علوم انسانی (مجموعه کنوانسیون های لاهه و برخی اسناد بین المللی دیگر)، تهران، سرسم.

- مرندی، مهدی؛ سلیمانی، داود (١٣٨٦)، دفاع مقدس (جنگ تحمیلی) در اندیشه امام خمینی (س)، تبیان دفتر ٢٥. چاپ دوم، تـهران: مـؤسسه تنظیم و نـشر آثار امام خمینی.

- مروت، مجتبی (١٣٩٠)، نقش کمیته بین المللی صلیب سرخ در حمایت از قربانیان جنگی، فصلنامه پژوهش حـقوق. شماره ١٣.

- مطهری مرتضی (١٣٧٣)، جهاد، چاپ هفتم ، تهران: صدرا.

- مـهرپور، حسین (١٣٨٣)، نــظام بـین المـللی حقوق بشر ، تـهران: اطـلاعات، ص ٢٤٦.

- موسی زاده، رضا (١٣٨٥)، بایسته های حقوق بین الملل، چاپ چهارم، تهران: نشر ایران زمین.

-نـقیب زادهـ ، احمد (١٣٧٣)، نظریه های کلان درروابط بین الملل، تهران: قومس.

- نهج البلاغه (١٣٤٨)، ترجمه مـحمد دشـتی، مـنشور وحی ، مشهد.

- وارنر، دانی (١٣٨٢)، حقوق بشر و حقوق بشردوستانه: کنکاشی برای جهانی سازی، ترجمه: حبیبی ، امـین. سلاله تهران: دانشکده حقوق و علوم سیاسی.

- واقدی، محمد بن عمر (١٣٦١)، مغازی (تاریخ جـنگ های پیامبر)، جلد دوم، تـرجمه دکـتر محمود مهدوی دامغانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

آدرس ثابت: 1119978https:// www. noormags. ir/view/fa/articlepage/

مقالات مرتبط

بررسی تاثیر محافظه کاری بر مدیریت سود مبتنی بر اقلام تعهدی، مدیریت واقعی سود و سطح کلی مدیریت سود در شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران

سلـب تابـعیت از نگاه حقوق اسـلام و نظـام بین المـللی حقـوق بشـر

مسؤولیت مدنی ناشی از ترس (مطالعه تطبیقی در فقه امامیه، حقوق ایران و نظام حقوق عرفی)

شروط ابتدایی در فقه و بررسی ماده 10 قانون مدنی

تأثیر اندیشه های نوسلفیسم بر روند فکری ایدئولوژیک القاعده

نفی تروریسم در اندیشه سیاسی اسلام و مواضع سازمان همکاری اسلامی در قبال آن

حقوق بشر در نظام سیاسی مبتنی بر دموکراسی اسلامی

دیپلماسی عمومی سازمان همکاری های اسلامی

دیوان بین المللی دادگستری

نحوه و چگونگی پیدایش و شکل گیری گروه های تروریستی (بررسی موردی دولت اسلامی عراق و شام)

تاریخچه حل و فصل اختلافات بین المللی (4)

اختلاط مفهوم اشاعه و شرکت در قانون مدنی ایران

عناوین مشابه

جهاد دفاعی از منظر فقهای امامیه با تاکید بر آراء امام خمینی (س) در دفاع مقدس

جایگاه و حقوق سیاسی زنان در نظام اسلامی از دیدگاه امام خمینی (س)

جایگاه مؤلفه دفاعی - امنیتی در تحکیم و توسعه اقتدار ملی از منظر امام خمینی (س) و آیت الله خامنه ای

جایگاه اعتقادی امامت از منظر امام خمینی (س)

بررسی برخی از ضمانت اجراهای نظام حقوق بشر و آزادی های عمومی از دیدگاه امام خمینی (س)

گزارش: ایران دوران پهلوی و رسالت امام خمینی (س) از منظر مقام معظم رهبری

حقوق شهروندی از منظر امام خمینی (س)

دفاع همه جانبه، راهبرد تأمین امنیت نظام اسلامی از منظر حضرت امام خمینی (س) و مقام معظم رهبری

چهار مقاله: حقوق بشر و آزادی های عمومی از دیدگاه امام خمینی (س)

اهمیت و جایگاه امامت از منظر امام خمینی (س)

. انتهای پیام /*