نگرش سیستمی و جهانشمول در پیامهای حج امام خمینی

نگرش سیستمی و جهانشمول در پیامهای حج امام خمینی (س)

 پدیدآورنده (ها): پور نجاتی، احمد

آدرس ثابت: ۹۳۸۱۴۴https: / / www. noormags. ir / view / fa / articlepage /

 مقالات مرتبط

مقاصد الشریعة

دکترین، خط مشی عمومی، آینده پژوهی، استراتژی در مدیریت اسلامی (۲) مدل های خط مشی گذاری عمومی

نگرش سیستمی و مسئله کارآمدی نظام جمهوری اسلامی ایران با تاکید بر ظرفیت های نهاد ولایت

عناوین مشابه

حج در کلام رهبر و بنیانگذار جمهوری اسلامی حضرت امام خمینی (س)

 نگرش سیستمی و جهانشمول در پیامهای حج امام امام خمینی (س)

احمد پور نجاتی

اشاره:

درباره مراسم آیینی حج، گفته ها و نوشته های بیشماری از سوی عالمان و اندیشه مندان ارائه شده است. بی تردید آنچه از کلام و سیره پیشوایان معصوم (علیهم السلام) در اختیار جویندگان معارف ناب قرار گرفته، تابندگی و گره گشایی خاصی دارد.

حج همواره در نگاه ژرف اندیشان، عبادتی پر رمز و راز و حیرت افزا بوده؛ به گونه ای که هر کاوشگری برای دریافت حقیقت آن، ناگزیر از اکتفا به وجهی از وجوه و بُعدی از ابعاد گردیده است. به گواهی پاره ای پژوهش ها در زمینه کتابشناسی حج، تاکنون صدها اثر مکتوب و مدوّن در زمینه های گوناگون موضوعی و به زبان های مختلف، در قلمرو این عبادتِ شگفت انگیز انتشار یافته است.

انکار نمی توان کرد که در بخش عمده ای از آثار محققان و مؤلفان درباره حجّ، تنها به حوزه فقهی و آداب شکلی آن پرداخته شده و از جنبه های دیگر غفلت گردیده است. با این وصف در گستره میراثِ مکتوب حجّ، نمونه هایی بس ارزشمند و آموزنده و اعجاب آور از تلاش فکری و ذوقی و علمی مؤلّفان و مصنّفان می توان دید که به عرصه های تربیتی، عرفانی، سیاسی و جامعه شناسی این مراسم آیینی پرداخته اند. هنوز تا واگشایی تمامی رمز و رازهای حج راهی بس دراز پیش روی کاوشگران است و البته چنین چشم اندازی اختصاص به حج ندارد بلکه تمامی احکام و آداب و عبادات اسلام چنین اند. در عصر ما، یکی از شایسته ترین عرصه گشایی ها در زمینه معارف اسلامی از سوی حضرت امام خمینی (س) صورت گرفته است.

مهمترین ویژگیِ نگرش امام خمینی (س) به مباحث اسلامی، آزمودگی آن در عرصه تجربه عملی است، آنهم نه تنها در محدوده رفتار فردی بلکه در مقیاس اجتماعی و حتّی در ابعاد حکومتی است.

دیدگاه های امام خمینی (رحمه الله) در زمینه مسائل و موضوعات اسلامی، اگر در بدایت امر جنبه نظریه پردازانه داشته امّا سر انجام در فرایند تحقق تجربی مُهر تأیید و صحّت و توثیق خورده است.

در این نوشته که به مناسبت یکصدمین سال تولّد امام خمینی (س) سامان یافته، کوشش شده تا با بهره گیری از شیوه تحلیل محتوای پیام ها و سخنان امام خمینی (س) درباره حج، دو ویژگی اساسی و مهمِّ نگرش ایشان در مورد یکی از فروعِ اسلام، از چشم اندازی جامعه شناسانه مورد توجه قرار گیرد. دو ویژگی مورد نظر عبارتند از: «نگرش سیستمی» و «نگرش جهانشمولی». نگارنده بر این باور است که رویکردِ نظریِ حضرت امام (قدس سره) نسبت به کلّیت اسلام، به مثابه کاملترین آیین آسمانی برای رستگاری بشر، از همین دو ویژگی برخوردار است.

امیدوارم آنچه در پی می آید، گامی هر چند کوچک در مسیر بازشناسی اندیشه های بلندِ آن حکیم بزرگ تلقی شود. در آغاز ناگزیرم به پاره ای مفاهیم مقدماتی بپردازم:

نگرش سیستمی

سیستم یا مجموعه معنادار، پیکره ای متشکل از اجزای متکثّر است که با یکدیگر ارتباطی هدفمند و متضمّنِ مقصود دارند. اجزای سیستم، جداگانه و مستقل از روابط سیستمی، فاقد هویّت و کارآمدی اند و بنابراین ماهیّتشان به نقش وجودی آنها در مجموعه وابسته است.

سیستمها انواع گوناگون دارند: برخی منطقی یا ذهنی اند، برخی مکانیکی؛ مانند انواع ماشین ها و پاره ای اُرگانیک اند؛ مانند موجودات زنده. شاید به گمان برخی، کاملترین سیستم ها، مجموعه های زنده و مشخصاً ارگانیسم انسانی باشد. اما به نظر می رسد وجوه فوق مادّیِ ارگانیسم انسان در چارچوب چنین برداشتی از سیستم وجودیِ انسان قابل تفسیر نیست؛ به بیان دیگر، انسان به عنوان یک سیستم یا مجموعه مادی معنوی، مختصّاتی فراتر و پیچیده تر از یک سیستم زنده جانوری دارد که با ساز و کارهای بیوشیمیایی تفسیر پذیر است.

پاره ای جامعه شناسان که برای «جامعه » و «تاریخ» نیز هویتی مستقل قائل شده اند، گاهی دچار چنین خطای تطبیقی میان انسان و دیگر ارگانیسم های زنده گردیده اند.

درست است که کُنشِ جامعه و حرکت تاریخ، از منطق خاصی پیروی می کند که بی شباهت به منطق سیستمی در ارگانیسم زنده نیست امّا عنصر فرامادّی وجود انسان، جنبه های والاتری را در رفتار جامعه و تاریخ به ما نشان می دهد.

مهمترین و شاخص ترین ویژگیِ نظریه سیستمی این است که فلسفه وجودی اجزای یک مجموعه را موکول به فلسفه غایی کلّ آن مجموعه می داند و کارآمدی و نقش آفرینی مجموعه یا سیستم را حاصل هماهنگی و همبستگی متقابلِ کنشِ اجزای آن می انگارد.

به طور خلاصه ویژگی های نگرش سیستمی بدین شرح است:

۱ هدفمندی کلّ مجموعه ۲ هدف پذیری اجزای مجموعه ۳ ارتباط متقابل اجزا با یکدیگر و با کلّ مجموعه ۴ بازخورد یا فیدبک؛ یعنی سازوکار تعادل بخش در رفتار اجزای مجموعه.

نگرش سیستمی در قلمرو راهبری و مدیریّت اجتماعی، یکی از کامل ترین الگوهای سامان دهی و اصلاح و توسعه جامعه بشری به شمار می رود.

با آنکه ادیان توحیدی و به ویژه کامل ترین آنها؛ یعنی اسلام، از قرن ها پیش با چنین رویکردی در میدان رستگاری و کمال انسان پا نهاده اند اما دانش بشری تنها در سده های اخیر توانسته است چنین منطقی را در مواجهه با واقعیات پیرامونیِ خویش و به ویژه در قلمرو حیات اجتماعی دریابد و به مثابه کشفی بزرگ و کارگشا به کار بندد.

نگرش جهانشمول

تلقّی واحد از هویّت تاریخی انسان، فارغ از زمان تاریخی (تقویمی)، مکان تاریخی، تحولات تاریخی و به طور کلّی آنچه به دگرگونی ها و گونه گونی های ظاهری و عَرَضی هویت انسان مربوط می شود، اساس و پایه نگرش جهانشمول است. در جهان بینی توحیدی اسلام، اعتقاد بر این است که تمامی انسانها، بی هیچ استثنا، بر فطرت آفریده شده اند. فطرت، مقوله ای بی زمان و غیر تقویمی است. در عین حال فطرت همزاد وجود نوعیِ انسان است. پس فطرت، یک مقوله تاریخی به مفهوم ذاتی و پایدار و لایتجزّای وجود انسان است.

تاریخ بشر در عرض و طول زمانی و جغرافیایی، جلوه گاه پاسخ او به «عهد الست» است. آغاز جهانشمولی فطرت را، همان لحظه بی زمانِ «عهد الست» باید دانست.

در نگرش جهانشمول، تمامی مظاهر و تطوّرات و تکثّرات فرهنگی، اجتماعی، آیینی و حتی سنّت های اخلاقی، جان مایه ای از آن فطرت نخستین دارند. پس سرانجام می توانند زبان مفاهمه ای با یکدیگر بیابند و به آن نقطه مشترک؛ یعنی هویت تاریخی عهد الست برسند. جهانشمولی نیازمند یک «مثال آرمانی» یا یک «نمونه مطلوب» از انسان و جهان و مناسبات این دو عالم صغیر و کبیر است. مفهوم حقیقی جهانشمولی چیزی جز «جهانی تلقی کردن انسان » و «انسانی تلقی کردن جهان» نیست.

گرچه طرح نگرش جهانشمول در دهه های اخیر به شدّت مورد تعرّض و نقد فلسفه «پُست مدرن» قرار گرفته امّا همگان می دانند که «پُست مدرنیزم » واکنشی تفریط کارانه و قابل پیش بینی نسبت به افراط کاری های فلسفه مدرنیزم است.

«نفی تمامی احکام عام و جهانشمول فلسفی و اخلاقی و علمی» از سوی جریان فلسفی پُست مدرن در واقع نفی غرب سالاری فرهنگی و فلسفی و اخلاقی و علمی است.

از آنجا که اساس نگرش جهانشمول، وحدت و یکسانی فطرت هاست، پس آیین مبتنی بر فطرت، آیینی جهانشمول و منطبق بر هویت تاریخی انسان است.

به طور خلاصه ویژگی های نگرش جهانشمول بدین شرح است:

۱ اعتقاد به هویت تاریخی انسان ۲ وحدت فطری انسان ها ۳ یگانگی نظام معنایی در جهان بشری ۴ کثرت فرهنگی ۵ اصل مسؤولیت مشترک مبتنی بر تقدیر مشترک

نگرش جهانشمول در قلمرو گسترش اندیشه نظام واحد جهانی، نقش مهمّی خواهد داشت. لازم به توضیح و تأکید نیست که اندیشه جهانشمول نمی تواند مبنایی برای توجیه نظام جهان تک قطبی باشد؛ زیرا از اساس با آن منافات دارد. اوّلی بر پذیرش تکثّر فرهنگی استوار است و دوّمی بر یکسان سازی فرهنگی ابتنا دارد.

چشم انداز اسلام درنگرش سیستمی و جهانشمول

اینک می بایست به این پرسش بپردازیم که نگرش سیستمی و جهانشمول در نظرگاه اسلامی چه نقش و تأثیری خواهد داشت.

به طور کلی دو گزاره ذیل می تواند چشم انداز اسلام را در نگرش سیستمی و جهانشمول بیان کند:

۱ برای تحقق اسلام به عنوان یک آیین آسمانی، هیچ راهی جز تحقق جامعِ آن به عنوان یک مجموعه (سیستم) نیست.

تحقق یک یا چند بخش یا یک یا چند وجه از مجموعه اسلام، از نیل به فلسفه غایی اسلام ناتوان است و بنابراین تمامی همّتِ متدیّنان به اسلام باید مصروف تحقّق مجموعه ای (سیستمی) اسلام گردد. لازمه عقلی و عقلایی چنین غایتی، فراهم ساختن امکان مدیریت یا اداره جامعِ جامعه است. فلسفه حکومت در اسلام جز با تبیین نگرش سیستمی امکان پذیر نیست؛ زیرا در غیر این صورت، نیازمند تمسّک به براهین عُرفی و عقلانی صِرف، به عنوان ضرورت اداره امور جامعه خواهیم شد. ۲ اسلام در اُس و اساس خویش یک آیین تاریخی، به مفهوم زمانیِ آن نیست. پس تعلّقات زمانی، چه در طول و چه در عرض، چه در پیشینه تاریخی و چه در گستره جغرافیایی و بالطّبع در قلمرو قومی، نژادی، تمدّنی و مانند اینها ندارد. پس اسلام آیین تاریخی به مفهوم مقدّس و ذاتی انسان است. همزاد و همراه انسان است. مقوّم ذات انسان است. از این رو آیینی جهانشمول است و از همین رو دین حنیف خوانده شده که با فطرت انسان سرشته و عجین است. در چنین چشم اندازی از اسلام، تمامی کوشش هایی که برای تحقق این آیین پاک صورت می گیرد، در واقع برای بازگرداندن جهان انسانی به تاریخیت معنوی و فطری خویش است.

حجّ، نماد جامع اسلامِ سیستمی و جهانشمول

آنچه تاکنون بیان شد، در واقع می بایست مدخلی برای ورود به موضوع اصلی این نوشته تلقی شود. به گمان نگارنده، حضرت امام خمینی (س) در پیام های حجِّ خویش، کوشیده اند جلوه هایی مهمّ از اسلام سیستمی و جهانشمول را ارائه دهند. در این فصل به نمونه هایی از این رویکرد امام خمینی (س) اشاره خواهیم کرد:

۱ «اسلام دارای فرهنگ غنی انسان ساز است که ملتها را بی گرایش به راست و چپ و بدون در نظر گرفتن رنگ و زبان و منطقه به پیش می برد و انسانها را در بُعد اعتقادی و اخلاقی و عملی هدایت می کند و از گهواره تا گور به تحصیل و جستجوی دانش سوق می دهد. اسلام در بُعد سیاسی، کشورها را در همه زمینه ها، بدون تشبّث به دروغ و خُدعه و توطئه های فریبنده، به اداره و تمشیت حکومت سالم هدایت می کند و روابط را با کشورهای دیگری که به زیست مسالمت آمیز و خارج از ظلم و ستمکاری متعهّد هستند محکم و برادرانه می کند، اقتصاد را به صورتی سالم و بدون وابستگی به نفع همگان در رفاه همه مردم، با اهمّیت به مستمندان و ضعیفان بارور می کند و برای رشد بیشتر کشاورزی و صنعت و تجارت کوشش می نماید و در بعد نظامی به همه کسانی که صلاحیّت دفاع از کشور را دارند برای مواقع اضطراری تعلیم نظامی می دهد و در این مواقع بسیج عمومی اختیاری و احیاناً اجباری می کند. و در حال عادی برای دفاع از مرزها و تنظیم شهرها و ایمنی جاده ها و حفظ نظم و انتظام، نیروی مؤمن ورزیده تربیت می کند.» (پیام امام خمینی به زائران بیت الله الحرام، ۲۵ / ۵ / ۱۳۶۴)

۲ «در لبیک، لبیک، نه بر همه بتها بگویید و فریاد «لا» بر همه طاغوت ها و طاغوت چه ها کشید و در طوافِ حرم خدا که نشانه عشق به حق است دل را از دیگران تهی کنید و جان را از خوف غیر حق پاک سازید و به موازات عشق به حق از بت های بزرگ و کوچک طاغوت ها و وابستگانشان برائت جویید که خدای تعالی و دوستان او از آنان برائت جُستند و همه آزادگان جهان از آنان بریء هستند. و در لمس حجرالأسود بیعت با خدا بندید که با دشمنان او و رسولانش و صالحان و

آزادگان، دشمن باشید و به اطاعت و بندگی آنان، هر که باشد و هر جا باشد، سر ننهید و خوف و زبونی را از دل بزدایید، که دشمنان خدا و در رأس آنان شیطان بزرگ، زبونند هر چند در ابزار آدم کشی و سرکوبی و جنایتشان برتری داشته باشند.

و در سعی بین صفا و مروه با صدق و صفا سعی در یافتن محبوب کنید که با یافتن او همه بافت های دنیایی گسسته شود و همه شک و تردیدها فرو ریزد و همه خوف و رجاهای حیوانی زایل شود و همه دلبستگی های مادی گسسته شود و از آزادگی ها شکفته گردد و قید و بند شیطان و طاغوت که بندگان خدا را به اسارت و اطاعت کشند درهم ریزد.

و با حال شعور و عرفان به مشعرالحرام و عرفات روید و در هر موقف به اطمینان قلب بر وعده های حق و حکومت مستضعفان بیفزایید و با سکوت و سکون، تفکر در آیات حق کنید و به فکر نجات محرومان و مستضعفان از چنگال استکبار جهانی باشید و راه های نجات را از «حق» در آن مواقف کریمه طلب کنید.

پس به «منا» روید و آرزوهای حقانی را در آنجا دریابید که آن، قربانی نمودن محبوب ترین چیز خویش در راه محبوبِ مطلق است و بدانید تا از این محبوب ها که بالاترینش «حُبّ نفس» است و «حُبّ دنیا» تابع آن است نگذرید به محبوب مطلق نرسید و در این حال است که شیطان را رجم کنید و شیطان از شما بگریزد. و رجم شیطان را در موارد مختلف با دستورهای الهی تکرار کنید که شیطان و شیطان زادگان همه گریزان شوند.

و شرط همه مناسک و مواقف برای رسیدن به آرزوهای فطری و آمال انسانی، اجتماع همه مسلمانان در این مراحل و مواقف و وحدت کلمه تمامی طوایف مسلمین است بدون اعتنا به زبان و رنگ و قبیله و طایفه و مرز و بوم و عصبیّت های جاهلی.» (از پیام امام خمینی به زائران بیت الله الحرام، ۱۶ / ۵ / ۱۳۶۵)

۳ «حج کانون معارف الهی است که از آن محتوای سیاست اسلام را در تمامی زوایای زندگی باید جستجو نمود. حج پیام آور ایجاد و بنای جامعه ای به دور از رذایل مادی و معنوی است. حج تجلّی و تکرار همه صحنه های عشق آفرین زندگی یک انسان و یک جامعه متکامل در دنیاست و مناسک حج مناسک زندگی است و از آنجا که جامعه امّت اسلامی از هر نژاد و ملّتی باید ابراهیمی شود تا به خیل امّت محمّد (صلّی الله علیه وآله) پیوند خورد و یکی گردد و یَدِ

واحده شود، حج تنظیم و تمرین و تشکل این زندگی توحیدی است. حج عرصه نمایش و آیینه سنجش استعدادها و توان مادی و معنوی مسلمانان است.» (از پیام امام خمینی به زائران بیت الله الحرام، ۲۹ / ۴ / ۱۳۶۷)

آنچه ارائه شد فرازهایی از پیام های حج امام خمینی (س) در سه سال پایانی عمر پربرکت ایشان بود. گرچه به اقتضای شرایط زمانی و حوادث و تحولات سیاسی در سال های مختلف و نیز به اعتبار جنبه های عبادی و رفتاری، بخش هایی از هر یک از پیام های آن حکیمِ عارف، به نکات آموزنده دیگر اختصاص داشته امّا یک مضمون مشترک و روح اصلی همواره در پیام های حج امام که از سال ها پیش از پیروزی انقلاب اسلامی صادر می کردند به چشم می خورد که حاوی همان نگرش سیستمی و جهانشمولی به اسلام است.

به نظر می رسد وجهه نظری آنچه را که امام خمینی در عمل برای رسیدن به آن تلاش می کردند و آن چیزی جز تحقق اسلامِ حکومتی در مقیاس جهانی نبود، می توان در مضمون مشترک پیام های حجِّ ایشان پیدا کرد.

اگر ادّعا کنیم که یکی از مهمترین رموز درک و فهم سریع و انتقال شتابان کلام امام خمینی (س) نه تنها در میان مسلمانان بلکه در گستره جهانی، همین رویکرد نگرش سیستمی و جهانشمول به اسلام بوده سخن به گزافه نگفته ایم. از همین منظر می توان گفت که نگرش امام خمینی به اسلام حکومتی دقیقاً ماهیتی انسانی و جهانی داشته و فارغ از مرز بندی های اعتباری بوده است.