خصوصیات محسنین در قرآن

 «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدَانَا لِحَمْدِهِ، وَ جَعَلَنَا مِنْ أَهْلِهِ لِنَکُونَ لِإِحْسَانِهِ مِنَ الشَّاکِرِینَ، وَ لِیَجْزِیَنَا عَلَی ذَلِکَ جَزَاءَ الْمُحْسِنِینَ»

در آیات مختلف قرآن مجید خصوصیات محسنین بیان شده است که به برخی از آنها اشاره می شود:

1- سوره ذاریات آیات 16-19: «إنّهم کانوا قبل ذلک محسنین(16) کانوا قلیلاً من الّیل ما یهجعون(17) و باالأسحارهُم یستغفرون(18) و فی اموالهم حقًّ لِلسّائِلِ و المحروم(19)». اینها که در قیامت از یک جایگاه والایی برخوردار شده اند قبلاً محسن بوده اند، محسن بودن اینها به این است که کمی از شب را می خوابند و بقیه اش را شب زنده داری می کردند سحرها استغفار می کردند و در اموالشان (غیر از زکات و خمس)  برای محروم حق و سهمی قرار داده بودند. اینها این سه خصوصیت را داشتند.

2- سوره احزاب آیه 28 و 29: در مورد زنهای پیغمبر می فرماید: «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْوَاجِکَ إِنْ کُنْتُنَّ تُرِدْنَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا وَزِینَتَهَا فَتَعَالَیْنَ أُمَتِّعْکُنَّ وَأُسَرِّحْکُنَّ سَرَاحًا جَمِیلًا(28)». پیغمبر به زنهایت بگو اگر دنیا می خواهید و زینت دنیا را می خواهید بیایید تا مهرتان را بدهم و [خوش و] خرم شما را رها کنم. «وَإِنْ کُنْتُنَّ تُرِدْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَالدَّارَ الْآخِرَةَ فَإِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِنَاتِ مِنْکُنَّ أَجْرًا عَظِیمًا(29)». اگر اینها خدا و رسول و آخرت را می خواهند، خدا برای زنان نیکوکار[محسنه] از شما پاداشی بزرگ قرار داده است. این آیه بیان می کند که محسن آن کسی که از دنیا و زینت های آن برای آخرت چشم بپوشد. اگر اهل آخرتی، اگر خداخواهی، اگر رسول می خواهی خداوند برایت اجر قرار داده است.

3- سوره زمر، آیه 33 و 34:  «وَالَّذِی جَاءَ بِالصِّدْقِ وَصَدَّقَ بِهِ أُولَئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ (33) لَهُمْ مَا یَشَاءُونَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذَلِکَ جَزَاءُ الْمُحْسِنِینَ(34)». در اینجا «جاء بـ » یعنی آورد، یعنی کسی که صدق بیاورد و صدق را تصدیق کند، جاء بالصدق. در این آیه ایمان آوردن به دین است، یعنی کسی که صادقانه به دین ایمان بیاورد و صادقانه دین را ترویج کند(صدق به) محسن آن کسی است که منادی و عامل به دین و معتقد به دین باشد آن هم اعتقادی صادقانه.

4- سوره لقمان، آیه 2 الی 4: «تِلْکَ آیَاتُ الْکِتَابِ الْحَکِیمِ (2) هُدًی وَرَحْمَةً لِلْمُحْسِنِینَ (3) الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ (4)». می فرماید آین آیات کتاب حکیم(قرآن) است. هدایت و رحمت است برای محسنین، محسنین کسانی هستند که نماز به پا میدارند و زکات میدهند و به آخرت یقین دارند.

5- سوره عنکبوت، آیه 69: «وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ». کسی که در راه ما جهاد کند ما او را هدایت می کنیم و خدا با محسنین است.

6- سوره توبه، آیه 120: «ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ لَا یُصِیبُهُمْ ظَمَأٌ وَلَا نَصَبٌ وَلَا مَخْمَصَةٌ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَلَا یَطَئُونَ مَوْطِئًا یَغِیظُ الْکُفَّارَ وَلَا یَنَالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَیْلًا إِلَّا کُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صَالِحٌ إِنَّ اللَّهَ لَا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ»[1].

می فرماید اینکه به اینها جزاء و اجر  محسنین دادیم، چون اینها در راه خدا سختی کشیدند.

7- سوره یوسف، آیه 90: «إِنَّهُ مَنْ یَتَّقِ وَیَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لَا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ».

 کسی که تقوی پیشه کند و صبر کند خداوند اجر محسنین را از بین نمی برد. در همین سوره آیات دیگری هم هست که بیان می کند محسنین چه کسانی هستند. وقتی که برادران یوسف با او برخورد کردند و گفتند: «قَالُوا یَا أَیُّهَا الْعَزِیزُ إِنَّ لَهُ أَبًا شَیْخًا کَبِیرًا فَخُذْ أَحَدَنَا مَکَانَهُ إِنَّا نَرَاکَ مِنَ الْمُحْسِنِینَ (78)».

8- در سوره بقره، آیه 236 هم بیان شده که اهل احسان کسانی هستند که گذشت داشته باشند. «لَا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ إِنْ طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ مَا لَمْ تَمَسُّوهُنَّ أَوْ تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَرِیضَةً وَمَتِّعُوهُنَّ عَلَی الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَعَلَی الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ مَتَاعًا بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَی الْمُحْسِنِینَ»[2]. نیکوکار آن است که حق آنها را علاوه بر آن می دهد و به آنها سختگیری نمی کند و اهل کرامت و گذشت است.

9- سوره اعراف، آیه 56: «وَلَا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا وَادْعُوهُ خَوْفًا وَطَمَعًا إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ». خدا را در حال خوف و طمع یعنی امید و ترس بخوان که رحمت خدا به محسنین نزدیک است. محسن اهل خوف و رجاء است. چون دو صفت خوف و رجاء دو صفت مهم مؤمنین است که اهل ایمان دارای این دو صفتند، و در تعبیر امام باقر(ع) این است که: «إنه لیس من عبد مؤمن الاّ و قلبه نوران: نور خیفهٍ و نور رجاءٍ، لو وُزِن هذا لم یزد علی عذا و لو وزن هذا لم یزد علی عذا»[3] همانا نیست بنده مؤمنی مگر در دل او دو نور است: نور ترس و نور امید. اگر کشیده شود این، افزون نشود بر این و اگر کشیده شود این، افزون نشود بر این. هیچکدام بر دیگری ترجیح پیدا نمی کنند، یعنی مؤمن هم خائف است هم راجی.

10- محسنین اهل استکبار نیستند. بلکه در مقابل حق سر تعظیم فرود می آورند. وقتی که حقیقت را دریابند آن را می پذیرند و بعد هم به آیات و حقایق الهی عاشقانه عشق می ورزند و آن ها را دنبال می کنند. درست همان طور که خداوند متعای در آیات 82 تا 85 سوره مائده به آن اشاره می کند.

در آیه 82 می فرماید: «أَقْرَبَهُمْ مَوَدَّةً لِلَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ قَالُوا إِنَّا نَصَارَی ذَلِکَ بِأَنَّ مِنْهُمْ قِسِّیسِینَ وَرُهْبَانًا وَأَنَّهُمْ لَا یَسْتَکْبِرُونَ (82) وَإِذَا سَمِعُوا مَا أُنْزِلَ إِلَی الرَّسُولِ تَرَی أَعْیُنَهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ یَقُولُونَ رَبَّنَا آمَنَّا فَاکْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِینَ (83) وَمَا لَنَا لَا نُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَمَا جَاءَنَا مِنَ الْحَقِّ وَنَطْمَعُ أَنْ یُدْخِلَنَا رَبُّنَا مَعَ الْقَوْمِ الصَّالِحِینَ (84) فَأَثَابَهُمُ اللَّهُ بِمَا قَالُوا جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَذَلِکَ جَزَاءُ الْمُحْسِنِینَ (85)».

نزدیکترین دوستان مؤمنین از غیر مسلمانها، نصاری هستند. اینها استکبار نمی کنند.(82) وقتی که می شنوند آنچه بر پیامبر نازل شده چشمهایشان از اشک پر می شود و پذیرش دارند.(83) چرا ما حق را نپذریم؟ چرا ما عاشق حق نباشیم و چرا آرزو نداشته باشیم که خداوند ما را در صالحان وارد کند.(84) در آخر چنین می فرماید که این جزاء محسنین است. یعنی اینها استکبار ندارند، حق را که بشناسند، آن را قبول می کنند، و به آن علاقه مند و عاشق می شوند.(85)

11- سوره آل عمران، آیات 146 تا 148: «وَکَأَیِّنْ مِنْ نَبِیٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثِیرٌ فَمَا وَهَنُوا لِمَا أَصَابَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَمَا ضَعُفُوا وَمَا اسْتَکَانُوا وَاللَّهُ یُحِبُّ الصَّابِرِینَ (46)». چه بسیار پیغمبرانی بودند که عده ای خداپرست با آنها در راه خدا جنگیدند در آنچه که در راه خدا به آنها رسید سستی نورزیدند و سر باز نزدند. خدا صابرین را دوست دارد. «وَمَا کَانَ قَوْلَهُمْ إِلَّا أَنْ قَالُوا رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَإِسْرَافَنَا فِی أَمْرِنَا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانْصُرْنَا عَلَی الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ (47)». در مقابل این سختی هایی که کشیدند بر خدا منت نگذاشتند بلکه در مقابل این از گناهان گذشته شرمسار بودند و خود را گنهکار می دانستند و گفتند خدایا گناهان ما را بیامرز. اسرافی که در کارها کردیم از ما بگذر و ما را ثابت قدم قرار بده و ما را پیروز کن. «فَآتَاهُمُ اللَّهُ ثَوَابَ الدُّنْیَا وَحُسْنَ ثَوَابِ الْآخِرَةِ وَاللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ(48)». خدا هم نیکویی دنیا و آخرت را به اینها عطا کرد. همانا که خداوند محسن را دوست دارد. حال باید پرسید محسن کیست؟ آن کسی که در راه خدا جهاد می کند، سختی می کشد، دشواری ها را تحمل می کند و شرمساری در مقابل گناه خودش دارد، همچنین منتی بر خداوند ندارد.

12- سوره آل عمران آیه 134: «الَّذِینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ وَالْکَاظِمِینَ الْغَیْظَ وَالْعَافِینَ عَنِ النَّاسِ وَاللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ». کسانی که در سختی و راحتی انفاق می کنند، آنهایی که خشم خود را فرو می برند از مردم می گذرند و خدا نیکوکاران را دوست دارد.

 [1] « چرا که هیچ تشنگی و رنج و گرسنگی در راه خدا به آنان نمی ‏رسد و در هیچ مکانی که کافران را به خشم می ‏آورد قدم نمی‏ گذارند و از دشمنی غنیمتی به دست نمی ‏آورند مگر اینکه به سبب آن عمل صالحی برای آنان [در کارنامه‏ شان] نوشته می ‏شود زیرا خدا پاداش نیکوکاران را ضایع نمی ‏کند.»

 [2] اگر زنان را مادامی که با آنان نزدیکی نکرده و بر ایشان مهری [نیز] معین نکرده‏ اید طلاق گویید بر شما گناهی نیست و آنان را به طور پسندیده به نوعی بهره‏ مند کنید توانگر به اندازه [توان] خود و تنگدست به اندازه [وسع] خود [این کاری است] شایسته نیکوکاران.

[3] اصول کافی، جلد 2، صفحه 47