علی اکبر ضیائی
تحصیلات در اراک و قم
امام خمینی قدس سره بعد از اتمام تحصیل مقدمات در سال ۱۳۳۹ هجری قمری، به حوزۀ درس مرحوم آیت الله حائری یزدی به اراک رفتند و در سال ۱۳۴۰ق که مرحوم آیت الله حائری حوزه علمیه اراک را به شهر قم انتقال داد، ایشان نیز به قم رفتند و در آنجا تحصیلات خود را با جدیت تمام دنبال کردند. ایشان تا سال ۱۳۴۵ قمری سطوح عالیه را به پایان رسانیده در حوزه درس مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری شرکت نمودند و در محضر آن استاد بزرگ، پایه های علمی و مبانی فقهی و اصولی خود را تحکیم بخشیده و تکمیل کرد تا اینکه به درجۀ اجتهاد نائل آمدند، در سال ۱۳۵۵ که آیت الله حائری از جهان رخت بربستند، امام خمینی قدس سره دارای مبنای متقن، مستقل و محکم بوده در زمرۀ مجتهدین مبرز و نوابغ علمی قرار داشتند و همانند ستارۀ درخشانی در آسمان علم و فضیلت حوزهٔ علمیهٔ قم می درخشیدند و از برجسته ترین علمای حوزهٔ قم به شمار می آمدند. امام خمینی قدس سره علاوه بر مقام ممتاز فقاهت، در علوم هیأت، فلسفه، حکمت و عرفان نیز دارای مهارتی ویژه و تخصصی کامل بودند. استاد ایشان در علم هیأت مرحوم «شیخ علی اکبر یزدی» معروف به حکیم بود و حضرت امام متون مختلفۀ کتب عرفان، حکمت و فلسفه را از عالم مهذب، مرحوم «شیخ محمد علی شاه آبادی» فرا گرفتند[۱]
مهارت در علوم عقلی و نقلی
در میان علما و مراجع بزرگ اسلام کمتر دیده می شود که عالمی در چند رشته از علوم، تخصص ویژه و مهارتی کامل داشته باشد. چنان که در علوم روز نیز کمتر کسی دارای تخصص در چند رشتۀ متفاوت است. وقتی از اصول فقه امام خمینی سؤال می شد، گروه زیادی از صاحب نظران اصول ایشان را برتر و ژرف تر از اصولیین معاصر می دانستند، نیز وقتی که از مراتب علمی ایشان در علوم عقلی سخن به میان می آمد، گروه بی شماری ایشان را یکه تاز میدان فلسفه و حکمت و عرفان معرفی کرده در برابر عظمت فکری ایشان در بررسی مسائل غامض و پیچیدۀ علوم عقلی سر تعظیم فرود می آوردند. در تاریخ علمای تشیع کمتر به چنین شخصیتی برمی خوریم که در هر دو رشته علوم معقول و منقول یکه تاز میدان باشد و دست کم نزد جمعی از صاحبنظران در فقاهت بی مانند و در فلسفه بی همتا بوده، فقیه دوران و فیلسوف زمان خوانده شود[۲]
موقعیت فلسفه و مسائل اعتقادی در دوران جوانی امام و مبارزات امام در مقابل آنها
دوران جوانی امام قدس سره با سخت ترین و حساس ترین شرایط اقتصادی همراه بود. جریانات انحرافی تجددگرایی، عرفان اباحی و مارکسیسم از یک طرف و تبلیغ فلسفه ستیزی و فلسفه زدایی از طرف برخی از مغرضان و جاهلان مقدس نما از طرف دیگر، شرایطی بود که از همه طرف مردم ایران را محاصره کرده بود. وضعیت فلسفه در حوزه ها بسیار نامطلوب بود. حضرت امام قدس سره در این باره می فرمایند: وضع فلسفه هم به صورت امروز نبود. آقای شاه آبادی رحمت الله علیه می گفت مرحوم آقامیرزا علی اکبر یزدی که یکی از فلاسفه بزرگ و مردی عالم و صادق و پرهیزکار بود وقتی فوت کرد شخصی برای تعریف از او در منبر گفت: خودم دیدم که او قرآن می خواند[۳] امام برای مبارزۀ با این جریانات دست به کاری اساسی زدند و آن تدریس درس فلسفه بود. اولین اقدام تربیت شاگردان و فضلایی بود که بتوانند هر یک با مسلح شدن به سلاح فلسفه در مقابل این افکار پوچ و جریانات مخالف دین بایستند.
استاد آیت الله سید عزالدین زنجانی می فرماید: «هنگامی که حضرت امام به قم تشریف آوردند، مرحوم والد که با حضرت امام آشنایی و رابطۀ دوستی داشت به من توصیه کرد که از وجود شریف این شخصیت والا مقام بهره بگیرم. من خدمت ایشان رفتم و عرض کردم که اگر می شود برای ما (من و استاد شهید مطهری و دو سه نفر دیگر) درس فلسفه بگذارید. ایشان (امام) فرمودند که من کتابهایم را هنوز با خودم نیاورده ام. من در جواب ایشان عرض کردم که من کتاب اسفار دارم، از روی این کتاب تدریس فرمایید. از آن به بعد حضرت امام به تدریس درس فلسفه پرداختند و کم کم فضلای زیادی به پای درس آن حضرت نشستند و از ایشان بهره ها بردند. وقتی کار بالا گرفت، از ایشان درخواست شد که درس فقه و اصول بفرمایند و از آن به بعد درس فقه و اصول ایشان رونق بسیاری یافت».
وقتی نگارنده از ایشان سؤال کرد که روش حضرت امام قدس سره در تدریس چگونه بوده، آیت الله زنجانی در جواب فرمودند: «حضرت امام بحثی را از خارج شروع و بعد با متن اسفار مقابله می فرمودند». آیت الله زنجانی درباره وضعیت فلسفه در آن روزگار می فرماید: «امام می فرمودند که برخی از این مقدس نماها ظرف مصطفایم را آب می کشیدند، اما من می دانم که وضعیت خیلی بالاتر از اینها بود[۴] و حضرت امام خمینی فقط قسمتی از آن جو و فضای مسموم را بیان فرمودند...»
استاد شهید مرتضی مطهری واقعاً حاصل عمر امام بودند، از حوزه درس آن حضرت طریقه مبارزه با افکار انحرافی ماتریالیسم را به خوبی فراگرفت و با آثار گرانبهای خود به دفاع از اسلام و مبارزه با تجددگرایی برخاست. استاد شهید مطهری فرزند معنوی حضرت امام و مرحوم علامه طباطبایی سالها از عمر گرانبهای خود را صرف مبارزه با افکار التقاطی و ایدئولوژیهای معارض دین کرد.
تربیت شاگردان زبده از مکتب درس فلسفه امام اولین اقدام آن حضرت در ترویج فلسفه و دیگر علوم و معارف اسلامی بود. این سیره همان سیره جد بزرگوارش پیامبر اکرم ص بود، زیرا پیامبر اکرم ص بعد از ۱۳ سال مبارزه علیه شرک و بت پرستی برای بنیانگذاری حکومت اسلامی و برانداختن شرک و جهل و بت پرستی در سرزمین حجاز، نیاز به افرادی زبده و فرمانده داشتند، کسانی که بتوانند روزی فرمانده لشگر و روزی دیگر حاکم و جانشین وی و ارکان و اساس حکومت اسلامی باشند. به همین علت انتخاب زبده ها و تربیت ایشان در مکتب وی از جمله اساسی ترین حرکتهای اصلاحی آن حضرت برای بنیانگذاری حکومت اسلامی محسوب می شد امام خمینی قدس سره نیز از این روش بهره جست. چه او از سلاله پاک خاندان پیامبراکرم ص بود و در زندگی شخصی و اجتماعی خویش از آنان الهام می گرفت. در کتاب نهضت امام خمینی در این باره چنین آمده است[۵]: «امام خمینی تدریس کتب فلسفی را در سال ۱۳۴۷ق- که بیش از ۲۷ سال نداشت- آغاز کرد. لکن دقت و احتیاط کامل را در انتخاب شاگرد و کتابی که باید مورد بحث قرار گیرد، می کرد و مقید بود که در مجلس درس فلسفه ایشان افراد ساخته شده، فاضل و معتقد راستین شرکت نمایند، و با وجود این، با امتحان کتبی و شفاهی- که مرتب از شاگردان درس فلسفه خود به عمل می آورد – شاگردان را کنترل و اگر فردی شایستگی آموختن این علم را نداشت از شرکت او در مجلس درس جلوگیری می کرد.
چه بسا اتفاق می افتاد که می دید در مجلس درس افراد ناباب و کم جنبه شرکت جسته اند که ممکن است به انحراف و گمراهی کشیده شوند- از درس گفتن خودداری می ورزید و از مجلس درس خارج می شد. ضمناً همزمان با تدریس فلسفه، برای افراد شایسته و مورد اعتماد به طور خصوصی و سری بحثی از علوم عرفان نیز شروع کرد».
گسترش دامنهٔ بی اعتقادی و بی دینی در ایران و مبارزه علمی با آن
امام خمینی قدس سره در مقدمه کتاب کشف الاسرار درباره گسترش دامنه بی اعتقادی چنین می فرماید:[۶] «در این روزها که آتش فتنه جهان را فرا گرفته و دود تاریک آن به چشم تمام جهانیان رفته و تمام ملل عالم به فکر آنند که خود و کشور خود را از این دریای بی پایان آتش به کناری کشانند و از این فتنه جنگ مرگبار [جنگ جهانی دوم] به یکسو شوند و از روی ضرورت و ناچاری کشورهای اسلامی نیز با سختی و بدبختی هایی مواجه شدند و در زیانهای این جنگ جهانگیر [جهانی دوم] شرکت کردند، گرچه از سودهای آن بهره ای ندارند. خوب بود افراد این کشور به فکر سعادت خود و برادران خود باشند و یکدل و یک آوازه در چاره جویی این سیاه روزی ها بکوشند، یا دست کم از فتنه گریها و فساد انگیزیها در این موقع باریک خودداری کنند و خودشان به بدبختی خود کمک نکنند.
مع الأسف می بینیم که در این روزها بی خردانی چند پیدا شده که با تمام قوا نیروهای خود را صرف فساد انگیزی و فتنه جویی و تفرق کلمه و برهم زدن اساس جمعیت می کنند! امروز که دنیای آتش خیز به ناچاری دست خود را به طرف دین و روحانیت دراز کرده و خواهد کرد و از نیروهای معنوی استمداد می کند، بعضی از نویسندگان ما حمله به دین و دینداری و روحانیت را بر خود لازم دانسته، بدون آن که خودشان نیز مقصودی جز فتنه انگیزی داشته باشند، با قلمهای ننگین خود اوراقی را سیاه کرده بین توده پخش کرده اند، غافل از آن که سست کردن مردم را امروز به دین و دینداری و روحانیت از بزرگترین جنایات است که برای فنای کشورهای اسلامی هیچ چیز بیش از آن کمک کاری نمی کند. ما نیز که بنا نداشتیم هیچ گاه در پیرامون این مسائل بگردیم، چون حق کُشیهای فراوانی در این کتاب اسرار هزار ساله و کتابچه ها دیدیم به ناچار راه خطاها و بیدادگریهای آنها را مختصری روشن کردیم، تا خوانندگان گرامی سرچشمه فساد و بدبختی کشور و ملت را ببینند از کجاست، شاید کسانی پیدا شوند در فکر چاره برآیند و به خوبی بدانند قلمهایی که بر ضد روحانیت به کار می رود کمک کاری به نابود کردن کشور و اساس استقلال آن است.»
دکتر رضا داوری در توضیح شرایط آن دوره و گسترش بی اعتقادی و بی دینی می گوید:[۷] «خطری که متوجه دیانت شده بود صرفاً از ناحیۀ ماتریالیسم نبود و حتی شاید بتوان گفت که ماتریالیسم در عداد بزرگترین خطرها برای دین و دینداری نبود، بلکه دامنهٔ بی اعتقادی و بی دینی از دامنهٔ بسط ماتریالیسم خیلی وسیعتر بود. مخصوصاً در قلمرو بی اعتقادی و سست اعتقادی بود که کسانی ماتریالیست و کمونیست می شدند. این سست اعتقادی و بی اعتقادی گرچه ماده اش محلی و منطقه ای بود، اما صورت آن از غرب آمده بود و انحاء و ظهورات متفاوت و متنوع، داشت.
اصل و منشأ آن اعتقادی بود که در غرب نسبت به انسان پیدا شده بود. بر طبق این اعتقاد بشر خود متصدی زندگی و آینده خود است و همه چیز به سیاست و تدبیر او بستگی دارد و به عبارت دیگر بشر دائر مدار موجودات است.
آثار این اعتقاد در سیاست و روابط و مناسبات اجتماعی در همه جای عالم به خوبی ظاهر شد، در کشور ما هم مخالفت با دیانت تحت عناوین تجدد و ترقی و گذشت از قرون وسطی و طرد خرافات و اوهام و احیاء مفاخر قومی و تجدید عظمت دیرین ظاهر شد. برخی از این مخالفتها صریح بود و بعضی دیگر عنوان نقادی و اصلاح داشت. از ابتدای تاریخ اسلام تاکنون آسیبهای بزرگی که به اسلام رسیده از داخل و از ناحیۀ کسانی بوده که با دستکاری و تصرف در دین سعی در ویران کردن بنای آن کرده اند و گاهی که به نام ترویج دین آن را به شرک و ضلال آمیخته اند، مدتها طول کشیده تا کسانی از علمای دین متوجه فساد این قبیل التقاطها شده اند.
اصولاً التقاط یا سعی در جمع چیزهایی که با هم سنخیت ندارد کار جاهلان و ارباب غرض است. افکار و آرای کسروی به خودی خود اهمیتی نداشت و مشتی سخنان سطحی و تقلیدی بود، اما تجدد کم و بیش با همین سطحیت به کشور ما آمده بود و بسط می یافت ممکن بود کسی در آرای کسروی نظر کند و چون آن را جدی و قابل اعتنا نمی داند از آن ذکری نکند و حتی آن را برای رد کردن قابل و لایق نداند، ولی بحث در آرای کسروی نبود، بلکه ظهور کسرویت نشانه رواج و شیوع نوعی ظاهربینی و قشریت ضد دین بود و بسط و نشر این قشریت برای دین خطر بزرگ بود، زیرا با نشر و بسط قشریت زمینه برای قبول ایدئولوژیها و شبه فلسفه های دیگر مهیا می شد و من جمله ماتریالیسم هم جایی پیدا می کرد و مهمتر آن که این قشریت کار قدرتهای استعماری و استکباری را آسان می کرد، چنانکه این قدرتها در جایی که نمی توانستند صریحاً دعوت به تقلید از آداب کوچه و بازار اروپا بکنند، گاهی به این تجددزدگی و پیروی از قشر و پوسته ادب اروپایی رنگ دینی می دادند و در جایی که این امر میسر نمی شد دین را به قشریت مبدل می کردند».
دکتر داوری بعد از توضیح این که وهابیت و آرای کسروی قرابت و نزدیکی خاصی داشت، به مبارزهٔ امام قدس سره علیه این جریان خطرناک اشاره می کند و می گوید[۸]. «در ایران هم کسروی و بعضی اشخاص دیگر مدعیات مشابه با وهابیت را تکرار کردند. آرای کسروی آمیزه ای بود از منور الفکری مبتذل شدۀ قرن هیجدهم اروپا و بعضی از آرای وهابی که گرچه نام «پاکدینی» داشت، اما لامذهبی خشک پر از کج طبعی بود و چون این قبیل حرفهای توخالی در کسی نگرفت، یا اگر مؤثر باشد اثر منفی و ویرانگر داشت، کسروی به عنوان یک پژوهنده بزرگ ظاهر شد. غیر از کسروی اشخاص دیگری حتی به نام دین و به نام تشیع بعضی حرفهایی شبیه وهابیت زدند و این هر دو جریان چون به نام دین بود، امکان داشت که منشأ خطر و فساد بزرگ بشود. پاسخ دادن به این جریان مضر را مرد بزرگ اسلام و رهبر انقلاب اسلامی و پیشوای مسلمانان و مستضعفان در کتاب «کشف الاسرار» (پاسخ به کتاب اسرار هزار ساله) و در بعضی کتب دیگر به عهده گرفتند.» وقتی کتاب سفسطه آمیز اسرار هزار ساله منتشر شد، نظر به این که مطالب آن به مسائل عقلی مربوط بود، از طرف علما و مراجع قم برای رد آن به امام خمینی قدس سره مراجعه شد و ایشان با این که مدتی بود به درد چشم مبتلا بودند و به مطالعه و نوشتن قادر نبودند دست به کار رد کتاب منحرف کننده شدند.
این احاطه و مهارت کم نظیر امام خمینی قدس سره در علوم عقلیه و بررسیها و تحقیقات ژرف و پیگیری که در مسائل پرپیچ و خم فلسفه و عرفان قرار دارد ایشان را استاد منحصر به فرد حوزهٔ علمیهٔ قم در علوم عقلیه قرار داد و عده بی شماری از فضلاء، علماء و دانش پژوهان برای استفاده و اندوختن سرمایۀ علمی به ایشان روی آوردند و همانند هاله ای به گرد ایشان حلقه زدند و از بوستان علم و دانش ایشان بهره مند شدند و می توان گفت که اکثر علما و دانشمندان حوزهٔ علمیه قم که از رشتۀ معقول سر در می آوردند با مهارت یافته اند از شاگردان ایشان بوده و از معدن پر ذخایر ایشان در علوم عقلیه استفاده برده اند[۹].
امام و پاسخ گویی به شبهات عقلی در حوزۀ علمیه قم
گویا در سال ۱۳۶۳ قمری بود که شخصی، به علت شبهاتی که معاندین به او تلقین و تزریق کرده بودند، در ایمان و عقاید دینی خود دچار لغزش شده برای به دست آوردن حقیقت به قم مراجعه کرده بود، که او را به امام خمینی معرفی کردند و ایشان با پشتکار و اهتمام فراوان در مقام رفع شبهات و ابهاماتی که در ذهن او جا گرفته بود برآمد و تا آنجا به آن اهتمام ورزید که ۳ روز حوزه درس خویش را تعطیل کرد و سرانجام موفق شد که شبهات را از ذهن او بیرون کرده، از انحطاط فکری و سقوط او در منجلاب تباهی و گمراهی جلوگیری نماید و به راه حق و حقیقت راهبریش کند[۱۰]. از درس فلسفۀ حضرت امام خمینی قدس سره اساتید و بزرگانی برخاستند که هر یک به سهم خود خدمات فراوانی به جهان دانش و فلسفه ارائه دادند و از آن جایی که دروس فلسفه ایشان زیاد در حوزه قم ادامه نیافت و بزرگانی چون مرحوم علامه طباطبایی به نشر و تعلیم فلسفه در حوزه قم پرداختند.
منبع: حضور، ش ۴، ص ۶۸.
پانوشت ها:
________________________________________
[۱] - سید حمید روحانی، نهضت امام خمینی، قم، دارالفکر، ص۲۶ - ۲۷.
[۲] - همان، صص۳۶-۳۷
[۳] - ر. ک: صحیفه امام، ج ۱۸، ص ۷۱-۷۳. قسمتی از فرمایشهای امام خمینی در جمع اعضای شورای عالی تبلیغات اسلامی در تاریخ ۲ / ۶ / ۱۳۶۲
[۴] مصاحبه نگارنده با آیت الله زنجانی در مشهد، در تاریخ ۹ / ۸ / ۱۳۶۸، ۱۹، ص۳۸
[۵] ص ۳۸
[۶] کشف الاسرار، مقدمه
[۷] دکتر رضا داوری، دفاع از فلسفه، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۶ ش، ۱۳-۱۴
[۸] دفاع از فلسفه، ص۱۷-۱۸
[۹] نهضت امام خمینی، ص۳۷-۳۸
[۱۰] همان، ص۳۷
.
انتهای پیام /*