اسم مستأثر در آثار امام خمینی

اسم مستأثر در آثار امام خمینی (س)

دکتر محمدهادی مؤذن جامی

الحمدلله و سبحانک اللهم صل علی محمد و آله مظاهر جمالک و جلالک و خزائن اسرار کتابک- الذی تجلی فیه الاحدیة بجمیع اسمائک حتی المستاثر منها الذی لا یعلمه غیرک.

تمجید و تسبیح و صلوات فوق برگرفته از اولین سطور وصیتنامه الهی سیاسی امام راحل و عظیم الشأن اسلام، عارف کامل و فقیه جامع و ولی امر عادل آیت عظمای حق و روح خدا در کالبد زمین و زمان است که قلم با یاد او بی تاب می گردد و رضوان خدا بر او باد.

سطور پیش گفته متضمن خلاصه ای از معارف عرفانی و انوار قرآنی است که حاصل یک عمر مجاهده و سلوک است پس تدبر در آن شایسته و بایسته است، هر یک از واژه های مظاهر جمال و جلال و خزائن اسرار کتاب و تجلی احدیت به جمیع اسماء حق اسم مستأثر و... چکیده و در بردارندۀ هزاران آموزه عرفانی- قرآنی است، در فرصتی دیگر به شرح و بسط حدیث ثقلین که بیت الغزل وصیتنامه امام(س) است خواهیم پرداخت ان شاءالله تعالی. در فرصت حاضر با اعتماد و استناد بر آراء امام قدس سره در آثار چاپ شدۀ موجود به معنای اسم مستأثر می پردازیم[۱] تا پرده ای از اسرار عرفانی این اسم کنار زده شود نه از این باب که این اسم الهی (که جز ذات مقدس الله کسی از آن آگاه نیست) دانسته شود بلکه از این باب که با شناسایی وجود این اسم مبارک، ولو آنکه ندانم چیست، از برکات آن بهره بریم، آنچنانکه در ادعیه ای که نقل خواهد شد[۲] این موضوع دانسته خواهد شد والله المستعان.

از تمجید و صلوات پیش گفته این معانی به اجمال دانسته می شود:

۱- تجلی برای اسم مستأثر وجود دارد ۲- اسم مستأثر را جز خدا کسی نمی داند. ۳- این اسم به همراه سایر اسماء در کتاب الهی–قرآن– متجلی شده است. ۴- اهل بیت که خزائن اسرار این کتابند از این اسم خبر دارند[۳] ولو اصل آن را ایشان هم نمی دانند.

از ۴ نکته مذکور برمی آید که ابتدا باید معانی تجلی، اسم، قرآن و مراتب آن و حقیقت اسم مستاثر را یکی یکی شناخت، پس ما نیز به اختصار و به ترتیب بدین مفاهیم می پردازیم.

۱- تجلی: این اصطلاح که در حکمت اشراقی و فلسفه نو افلاطونی و عرفان اسلامی به کار می رود، اصطلاحی است که هم ناظر به چگونگی پیدایش عالم است و هم ناظر به انکشاف حقایق برای قلوب صافیه”[۴]

در قرآن کریم از تجلی پروردگار یاد شده است (فلما تجلی ربه...، اعراف / ۱۴۳)، از امیر بیان و پیشوای مؤمنان در نهج البلاغه نقل شده است: فتجلی لهم فی کتابه من غیر ان یکونوا رأوه (خطبه ۱۴۷) که این کلام بیان همان تجلی مورد نظر امام قدس سره است. و در جای دیگر فرمود: الحمدلله المتجلی لخلقه بخلقه (خطبه ۱۰۸) که این کلام بیان تجلی در اعیان ممکنات است که از آن به تجلی ثانی تعبیر می شود. امام قدس سره ضمن بحث در مورد صادر اول حسب ذوق عرفانی، بحث از صدور و مصدر و صادر را که متقوم غیریت و سوائیت است خلاف طریقه اهل عرفان دانسته و تعبیر به ظهور و تجلی را از این باب می دانند که وراء حق چیزی نیست چرا که اوست اول و آخر و ظاهر و باطن[۵]، کما آنکه امام حسین علیه السلام فرمود: الغیرک من الظهور ما لیس لک؟ (مصباح الهدایه، ص۱۴۷) اینها همه ناظر به تجلی به مفهوم ثانی است. اما اصل تجلی، تجلی اول یا تجلی ذاتی است که از آن به حضرت احدیت تعبیر می شود و تجلی ذاتی مبدأ انکشاف حقایق غیبی است از وراء حجاب.[۶]

باید دانست که مرتبه احدیت دو اصطلاح دارد اول ذات غیبی که اسم و رسم ندارد، چرا که وجود به شرط لا به علم و سایر صفات وصف نمی شود، دوم مرتبه ذات با تعیین به اسماء ذاتیه (تعلیقات بر شرح فصوص، ص ۱۷۶) و چون ذات مقدسه بماهی هی هرگز متجلی نمی شود (نک تعلیقات ص ۱۴ و ۷۳، مصباح ص ۲۳) پس مراد از تجلی ذات احدیت همان تجلی یا تعیین اسمایی و به تعبیر امام “س” تجلی به فیض اقدس یا خلیفه کبری در حضرت واحدیت و ظهور در کسوۀ صفات و اسماء است (مصباح ص ۴۸). و اگر حقیقت اسم اعظم را متحد با فیض اقدس و مقام غیب مشوب[۷] بدانیم و اختلاف آنها را اعتباری شماریم (مصباح ص ۳۳) روابط اصطلاحات سه گانه مذکور آشکارتر می شود.

مختصر آنکه: تجلی، فیض ذاتی حق تعالی است که در حقایق ممکنات ساری است و موجودات عالم وجود که مظهر صفات متکثره حق اند تجلیات الهی به شمار می روند و غیریت در تجلی معنا ندارد.

پیشینیان تقسیمات گوناگونی از قبیل تجلی اول و ثانی و ثالث یا تجلی جمالی و جلالی یا تجلی عام و خاص را ذکر کرده اند. در آثار امام قدس سره به معنای عمیق تری از تجلی عنایت شده است که اگر چه بی سابقه نیست اما حکایت از دقت و رسوخ علمی امام”س” در عرفان علمی و عملی دارد. ایشان به دو گونه تجلی اشاره دارند که کلیه بحث اسم مستأثر نیز در توجه به آن است، یکی تجلی به تجلی غیبی احدی که در آن همه اسماء و صفات مستهلک است و این تجلی به اسم مستأثر است و این مقام بشرط لائی است و تجلی تجلی به وجهۀ غیبی فیض اقدس، و تجلی دوم تجلی به احدیت جمع جمیع حقایق اسماء و صفات است که مقام اسم الله الاعظم و تجلی علمی به طریق کثرت اسمایی و مقام واحدیت است (تعلیقات، ص ۱۴-۱۵).

روابط معانی مذکور در حد میسور در توضیح اسم اعظم و در شرح یکی از روایات مهم در این باب، در سطور آینده آشکارتر خواهد شد

۲) اسم. سلسلۀ وجود و مراتبش و دایرۀ شهود و مدارجش همه اسماء الهی است. چرا که اسم بمعنی علامت است و هرچه در وجود است علامت باری و مظهر اوست (شرح دعای سحر، ص۱۲۲).

عارف کامل شاه آبادی فرموده اند که اسم در اصطلاح اهل عرفان عبارتست از ذات با خصوصیاتی که منشأ اثر در عین شود. امام قدس سره اینکه اسم آن چیزی است که منشأ آثار باشد را مورد خدشه قرار داد. و نظر تحقیقی خود را اینگونه بیان فرموده اند که بعضی از اسماء بنفسه و بعضی بالتبعیة منشأ اثرند (تعلیقات، ص ۱۰۲- ۱۰۳، قس: الفتوحات المکیه، ج ۲ ص ۱۲۰که شیخ اکبر در سؤال ۱۳۰ در جواب “ما معنی الاسم” گفته است: “الجواب: امر یحدث عن الأثر او امر یکون عنه الأثر او منه ما یکون عنه الأثر و منه ما یحدث عن الأثر اذا لم ترد به المسمی فان اردت به المسمی فمعنا المسمی کان ماکان ...).

امام(س) در شرح دعای سحر (ص ۱۱۸- ۱۲۳) به معنی اسم پرداخته اند و اسماء الهی را حجب نوریه[۸] ذات حق می دانند (ص ۱۱۸ ) و اسم را عبارت از ذات با صفت معینی از صفات و تجلیلی از تجلیاتش می دانند (ص ۱۲۱). مثلاً الرحمن ذات متجلیه به رحمت منبسطه الرحیم ذات متجلیه به رحمتی که بسط کمال است، بوده و المنتقم ذات متعینه به انتقام است. و این آغاز تکثر و ابتدای کثرتی است که در دار وجود رخ داده است که در حقیقت تکثر علمی و شهود ذات در آینه اسماء و صفات است، و به این تجلی اسمائی و صفاتی باب وجود گشوده و غیب به شهود مرتبط گشته است. و اگر تجلی اسمائی نبود عالم در ظلمت عدم می ماند و همین تجلی مایۀ شهود اسماء و لوازم آن توسط عارف است.

باید دانست که تجلی اول به فیض اقدس است که ظهور به اسم الله الاعظم در حضرت واحدیت است و در تجلی ثانی فیض اقدس که تجلی به الوهیت در حضرت علمی است اعیان ثابته همان حاصل می شوند[۹] (مصباح، ص ۶۸) و اعیان ثابته همان تعیین تجلیات اسماء الهی در حضرت واحدیت است[۱۰] (تعلیقات، ص ۲۲). به عبارت دیگر صورت اسم و عین آن است (شرح دعای سحر، ص ۲۱۲). و آنچه مقتضای تحقیق است آنکه ذات در کسوت تعینات اسمائی بر اعیان ثابته تجلی می کند و در کسوت اعیان ثابته بر اعیان خارجی تجلی می کند. لیکن چون بین اعیان و اسماء حجابی نیست تجلی، تجلی ذاتی است، و هر چه به عین ثابت نسبت داده شود به ذات مقدس و اسماء الهی منسوب خواهد بود، و تجلیات با آنکه در لباس اسماء و جامه اعیان است همه تجلیات ذاتی است. و این یکی از معانی حدیثی است که توحید حقیقی را به ایقاع اسم بر مسمی دانسته، چرا که عبارت اسم کفر، و عبارت اسم و مسمی شرک است (نقل به مضمون از مصباح ص ۱۲۴- ۱۲۵ و حاشیه آقای فهری ذیل مطلب، مضمون روایت در الکافی ج ۱ ص ۱۱۴نقل شده است).

با توضیحات پیش گفته، ممکن است که این سؤال پیش آید: “چرا اسم مستأثر اسم است با آنکه کسی از آن آگاه نیست؟ و به عبارت دیگر ظهور ندارد؟ و مگر جز این است که چکیده گفتار آن است که اسم علامت است و همه عالم تجلی اسماء الله؟” با آنکه پاسخهای فراوانی می توان ارائه کرد اما ما بر اساس عهد خود تنها از زبان امام قدس سره جواب آن را ارائه می دهیم. پاسخ اول آنکه اطلاق اسم در این حالت از باب این است که ذات خود علامت ذات است[۱۱] و او عالم بذاته لذاته است (شرح دعای سحر، ص ۱۲۱). با این پاسخ مانعی نیست که در برترین حالت اسمی بلکه اسمائی باشد که تنها خداوند از آن آگاه باشد و برای هیچ کس حتی رسول ا... الاعظم به دلیل عظمت ذات علم بدان میسر نباشد. پاسخ دوم آن است که اسم عبارت از ذات با صفتی معین از صفات و تجلییی از تجلیاتش است، و چه بسیار تجلیات و صفات که برای احدی علم و احاطه بر آنها میسور نیست و نزد ذات مستأثر است و بدین لحاظ اسم مستأثر امری معقول و مفهوم است، گرچه بر اساس پاره ای از آرائی که نقل خواهد شد می توان جز این نیز تصور کرد.

۳) اسم مستأثر و حرف هفتاد و سوم اسم اعظم[۱۲]

 در الکافی (ج ۱ص۲۳۰) از امام محمد باقر علیه السلام روایت شده است که اسم اعظم خداوند ۷۳ حرف دارد و نزد آصف حرفی از آن بود که بدان تکلم کرد و تخت بلقیس را در چشم هم زدنی حاضر ساخت و نزد اهل بیت علیهم السلام ۷۲ حرف آن هست و حرفی از آن نزد خدا، در علم غیب، مستأثر است. نظیر این روایت از امام صادق علیه السلام نقل شده و در آن به محجوب بودن یک حرف از پیامبر صلی ا... علیه و آله و سلم تصریح شده است. امام خمینی سلام ا... علیه حرف هفتاد و سوم را اسم مستأثر می دانند (شرح دعای سحر، ص ۱۲۳).

اسم اعظم چیست؟ به اختصار باید گفت که اسم اعظم به حسب مقام الوهیت و واحدیت اسم جامع جمیع اسماء است (جامعیت مبدأ و اصل اشیاء چون دانه برای درخت یا اشتمال کل بر جزء چون گروه فرد)، این اسم حقیقی به حسب مقام الوهیت و حقیقتی به حسب لفظ و عبارت نیز دارد، اما به حسب حقیقت غیبیش، بی استثناء، کسی جز خدا آن را نمی داند و این همان حرف مستأثر در علم غیب الهی است.

در الکافی (ج ۱ص ۱۱۲) از امام صادق علیه السلام روایت شده است که: “ان الله تبارک و تعالی خلق اسماء” بالحروف غیر متصوت و باللفظ غیر منطق و بالشخص غیر مجسد و بالتشبیه غیر موصوف و باللون غیر مصبوع، منفی عنه الاقطار، مبعد عنه الحدود، محجوب عنه حس کل متوهم، مستتر غیر مستور، فجعله کلمة عامة علی اربعة اجزاء معا لیس منها واحد قبل الأخر، فاظهر منها ثلاثة اسماء لفاقة الخلق الیها و حجب منها واحداً و هو الاسم المکنون المخزون، فهذه الاسماء التی ظهرت، فالظاهر هوا... (و) تبارک و تعالی [۱۳] و سخر سبحانه لکل اسم من هذه الاسماء اربعة ارکان، فذلک اثنا عشر رکنا ثم خلق لکل رکن منها ثلاثین اسماء فعلاً منسوباً الیها... فهذه الاسماء و ما کان من الاسماءالحسینی حتی تتم ثلاث مائة و ستین اسماء فهی نسبة لهذه الاسماء الثلاثة و هذه الاسماء الثلاثة ارکان، حجب الاسم الواجد المکنون المخزون بهذه الاسماء الثلاثه....”.

این روایت را بزرگان و از جمله صدر المتألهین قدس ا... نفسه و فیض کاشانی قدس سره شرح و تفسیر کرده اند. امام بزرگوار ما قدس ا... اسراره القدوسی و انارالله برهانه تحقیق رشیقی ارائه فرموده اند که دهها باب معرفت از آن باز می شود.

امام(س) اسم موصوف به صفات مذکور در روایت را، مقام اطلاق حقیقت محمدیه یا مقام مشیت[۱۴] می دانند که از آن حدود حتی حد ماهیت دور است، و مستتر غیرمستور است یعنی خفاء آن به دلیل شدت ظهورش است و کذا سایر الصفات مناسب لهذا المقام الذی لا حد له و لا رسم.

اینکه در روایت فرموده “آن را بر ۴ جزء قرار داد” نیز مناسب این مقام و مقام مشیت است که مقام اطلاق است و با عقل عقل و با نفس نفس و با مثال مثال و طبع طبع است. پس مراد به “۴ جزء” عوالم عقل و نفس و مثال و طبع است. و به آنچه ذکر شد معنی “لیس منها واحد قبل الاخر” معلوم می شود، چرا که عوالم اربعه به اعتبار جنبه “یلی الربی” و وجهه ای که به سوی مشیت مطلقه دارند در عرض هم هستند و پس و پیشی ندارند. و آن سه که ظاهر شد عالم نفس و مثال و طبع است که خلق بدانها نیازمندند ولی عقل مربوط به خلق نیست و از عالم امر الهی است و این نقطه عقلیه جزء چهارم مخزون است و از مدارک خلق محجوب، و به این اسماء سه گانه اسم چهارم یا عالم عقل که جهت الوهیت است مخفی شده است، و اگر چنین باشد اشاره لطیفی در این معنا وجود و آن اینکه خداوند تعالی در حجب خلقیه ظاهر است والخلق مع کونه ظهوره حجابه چون صورتهای مرآتیه که هم ظهور آینه است و هم حجاب آن. ارکان اربعه نیز یا موت و حیات و رزق و علم است که فرشتگان چهارگانه موکل آنند یا خود آن فرشتگان (عزرائیل، اسرائیل، میکائیل و جبرئیل)، و ۱۲ رکن به اعتبار مقامات این فرشتگان در عوالم ثلاثه است چرا که هر یک از آنها بر وزارت و مقاماتی به حسب عوالم دارند و کان فی کل عالم ظهور سلطنتهم غیر العالم الأخر وجوداً وحداً شدتاً و ضعفاً (شرح دعای سحر، ص۱۲۷- ۱۳۰)

با بیان فوق همه مراتب وجود را باید ناشی از حقیقت محمدیه دانست که به عین ثابت خود متحد با اسم اعظم در مقام الهیت است و سایر اعیان ثابته بل اسماء الهیه از تجلیات این حقیقت است (شرح دعای سحر، ص ۱۲۴). و چون اعیان ثابته عین اسماء الهیه است پس عین ثابت حقیقت است و سایر اعیان ثابته بل اسماء الهیه است پس عین ثابت حقیقت محمدیه عین اسم اعظم است، و این حقیقت است که در عوالم از عقل تا هیولی تجلی و ظهور یافته و این همان ظهور مشیت بدون تعیین است، و این همان مقام خلافت کبری و حضرت فیض است که اصل ظهور است (مصباح، ص۳۰) و خلیفه کبری همان فیض اقدس است که به آن ذات احدیت در حضرت واحدیت تجلی می فرماید و در کسوت اسماء و صفات ظاهر می شود و لیس بین الظاهر والمظهر اختلاف الا بالاعتبار (مصباح، ص ۴۸) و این نیز حقیقت عماء است چرا که حضرت فیض اقدس و خلیفه کبری به مقام غیبیش شناخته نشود (مصباح، ص۵۷).

باید افزود که اول چیزی که از حضرت خلیفه کبری مستفیض می شود حضرت اسم اعظم به حسب مقام تعینش به استجماع جمیع اسماء و صفات و ظهور در جمیع مظاهر است که یکی از دو مقام اسم اعظم است[۱۵] (مصباح، ص۳۰).

سرانجام باید یادآوری کرد که این خلیفه الهیه دو وجه دارد: وجه عیبی به سوی هویت عیبیه که بدین وجه هرگز ظهور نمی کند، و وجهی به عالم اسماء و صفات، و بدین وجه است که تجلی فرموده و در آینه ها در حضرت واحدیت جمعیه ظهور می فرماید (مصباح، ص۳۰). پس آیا حرف ۷۳ اسم اعظم همین وجه غیبی است که هرگز ظهوری ندارد؟ و آیا مظاهر خلیفه کبری در نشاه عینی یعنی پیامبر و اهل بیت صلوات ا... علیهم هم از این وجه بی خبرند؟ آنچه مسلم است اینکه عدم ظهور وجه غیبی (اگر مقصود همان حرف محجوب باشد) برای آنان نیز هست و این یکی از احتمالات اسم مستأثر است که بنظر نگارنده رسیده است.

۴) مراتب قرآن و تجلی اسم مستأثر در آن:

نگارنده در یکی از نوشته های خود به مراتب قرآن اشاره کرده است (کیهان اندیشه، شماره ۳۳ ص ۵۳)

مرتبه اول قرآن هویت غیبیه و ذات مقدس پروردگار است. زیرا حقیقت قرآن علم است و علم متحد با ذات مقدس اوست. بدیهی است که در این مرتبه حق جل و علا به تجلی ازلی به اعلی مراتب تجلیات در حضرت ذات[۱۶] برای ذات تجلی فرموده و این تجلی و اظهار ما فی مکنون غیبی و مقارعه ذاتیه کلام ذاتی است که به کسانی ذات در حضرت غیب واقع است و اسم مستأثر در این مرتبه موجود است و همه اسماء حتی اسماء مستأثره، نیز به این اعتبار باید در قرآن باشد چون قرآن صورت اسم اعظم است و یکی از دو مقام اسم اعظم استجماع همه اسماء است. پس همه اسماء در قرآن به این اعتبار نیز متجلی هستند و همین کتاب در کسوت عبارت و الفاظ در مرتبه ذات تجلیات ذاتیه است پس در تنزلات قرآنی نیز این اسم باید باشد. با این بیان کنه قرآن بتمامه و کماله جز بر خداوند سبحان معلوم احدی نیست و شاید این یکی از اسرار ثقل اکبر بودن قرآن باشد.

با بیان فوق پرسشهای فراوانی مطرح می شود که مجال بررسی و پاسخ به همه آنها نیست، از جمله آنکه مراد از “و من عنده علم الکتاب (رعد / ۴۳)” چیست؟ در پاسخ این مورد باید گفت که علم کتاب در حدی است که امکان آگاهی به آن برای برترین خلایق و مظاهر ربوبی میسر باشد نه بیش از آن (توجه شود که علم در نظر ما یک حقیقت مجرد است و از سنخ وجود نه مشتی الفاظ اعتباری)، یعنی لازم نیست که برای اهل بیت و شخص پیامبر صلوات علیه و آله و سلم که به ۷۲ حرف از ۷۳ حرف اسم اعظم متحقق هستند، بیش از تجلیات ۷۲ حرف معلوم باشد[۱۷] و قرآن که صورت اسم اعظم است[۱۸] در حد همان ۷۲ حرف که اعلی مرتبه علم برای ممکنات (آن هم برترین ممکنات یعنی ۱۴ معصوم علیهم السلام) است بر آنان معلوم است و همین حد، علم کتاب است، و علم غیبی و مختص و مستأثر کتاب نزد خداوند متعال است و بس. و شاید یکی از اسرار “اوادنی” همین باشد[۱۹] و هوالعالم بحقایق الامور.

۵) احتمالاتی که برای اسم مستأثر قابل ذکر است[۲۰]:

الف) اسم مستأثر در حقیقت اسم نیست. چرا که جمیع اسماء الهیه اعم از ذاتیه و غیر آن مظهری دارند ولی اسم مستأثر ظهور و مظهر ندارد. گرچه اسماء ذاتیه حتی هویت صرفه و غیب احدی[۲۱] ظهور بمعنی دیگری دارند و این ظهور غیبی سری احدی را جز خدا نمی داند، و این همان وجه خاص بلاواسطه اسمی اسماء یا مظهری از مظاهر است که خداوند با موجودات دارد و فرموده است:

ما من دابة الا هو اخذ بناصیتها[۲۲] (هود / ۵۶). براساس این نظر که در تعلیقات (ص ۲۵۹ - ۲۶۰) و نیز مصباح الهدایه (ص ۸۷) ابراز شده، اسم مستأثر همان وجه خاص نیست و این سخن همچنین با تعلیقه دیگر امام قدس سره در صفحه ۱۸۲ مصباح الهدایه منافات ندارد که “فالفیض من الحصرة الالهیة بلا توسط اسم مطلقاً غیر مفاض”، چرا که مراد از آن فیض از وجهه ظهور در مرائی است و نه وجهه غیبی احدی که ظهور در هیچ مرآتی ندارد.

در آثار امام قدس سره در این میان اختلاف تعبیر وجود دارد. از جمله در سرالصلوة صفحات ۱۰۷ و ۱۷۳ به شهود سر وجودی وجهه احدیه غیبیه در توجه به سوی قبله و نیز پدیداری سر “ما من دابة الا هو آخذ بناصیتها” در حال سجده اشاره دارند، و در شرح حدیث هفدهم از چهل حدیث (ص۲۴۲ - ۲۴۳) نیز با اشاره به مسأله وحی به بقاع ارض مبنی بر کتمان گناهان توبه کاران و تسبیح موجودات و... که دلیل است بر علم به ادراک و حیات همه موجودات، می فرمایند: این مطلب “دلیل بر ربط خاص بین خالق و مخلوق است که احدی از آن مطلع نیست جز ذات مقدس حق تعالی و من ارتضی من عباده”، و این که “من ارتضی من عباده” از این ربط مطلع باشند با محجوب بودن است مستأثر و حرف ۷۳ اسم اعظم از همه خلایق سازگار نیست، چرا که “هو اشاره به مقام غیب هویت و اخذ ناصیه همان ربط اصیل غیبی سری وجودی است که هیچ موجودی را راهی به معرفت آن نیست” (چهل حدیث، ص۲۴۳). نگارنده با اشاره بدانچه قبلاً یاد شد برای حل این مشکل معتقد است که باید مراد از اطلاع و علم جز خداوند را به معنی آگاهی و خبر و نه معرفت به کنه این ربط غیبی دانست چرا که فی الواقع اگر کشف نام محمدی(ص) نبود هرگز همین خبر از وجود ربط غیبی برای احدی حاصل نمی شد – البته خبر دو بلکه هفتاد بطن دارد و خبر ظاهری ما کمترین آن است – اما کیفیت همین ربط[۲۳] و معرفت به آن حتی برای صاحب کشف مطلقه محمدیه میسر نیست[۲۴] به دلیل شدت خفاء آن.

در توضیح این نکته می افزاییم که حضرت امام قدس سره در توضیح حضرت امکان و حضرت امتناع نظر بلند و خاصی دارند. ایشان در توضیح حضرات خمس که خزائن مفاتیح غیب می فرمایند: “مخفی نماند که خزاین مذکور و حضرات خمس حقایق مستجنه (در اصل متن کلمه المستحبه تصحیف است) در حضرت احدیت هستند نه مفروضات عقلیه” (تعلیقات، ص۸۲). سپس با ذکر این نکته که حضرت امتناع حقیقت حقه ای است که امکان ظهور در هیچ آینه ای ندارد (به دلیل نقصان و قصور آینه)، فرموده اند که حضرت امتناع مفروضات عقلیه و وهمیه نیست، چرا که آنها چون حقایق و مخزونات نیستند الا بالتبعیة، لذا حضرت امکان اعیان ثابته ممکنة الظهور ولو در عقول و اوهام است (لذا از نظر حتی اجتماع نقیضین و شریک باری در حضرت امکان قرار دارند) و حضرة الامتناع هی الذات الاحدیة الغیر الممکنة للظهور، فاعرف واغتنم (تعلیقات، ص۸۳). از این راه باید گفت که اگر اسم مستأثر به هر نحو قابل ظهور بود برای کاشف کشف تامه کشف آن ممکن بود و چون اسم مستأثر یعنی گذر از حضرت امتناع[۲۵] به حضرت امکان، این خلاف فرض، و فرض کشف باطل است.

با توضیح پیش گفته معلوم می شود که چرا عارف شاه آبادی اسم مستأثر را ذات احدیه مطلقه می دانسته و اطلاق اسم بر آن را نحوی از مسامحه می شمرده اند. چرا که ذات بماهی متعینة منشأ ظهور است نه ذات مطلقه بلاتعین (تعلیقات، ص ۲۱۸).

اما امام(س) با ژرف نگری بیشتر خاص خود، می فرمایند که ظاهر کلام شیخ قونوی که اسماء ذاتیه را به دو قسم متعین الحکم و غیر متعین تقسیم کرد. آن است که اسم مستأثر از اسماء ذاتیه ای است که مظهر در عین ندارد، و فرموده اند که: “نزد من اسم مستأثر نیز دارای اثر در عین هست اما اثر آن نیز مستأثر است، چرا که احدیت ذاتیه وجهه خاصی با همه چیز دارد که سر وجودی اوست و جز خدا کسی از آن آگاه نیست کما قال تعالی ما من دابة الا هو آخذ بناصیتها و لکل وجهة هو مولیها فالوجهة الغیبیة لها اثر مستأثر غیبی تدبر تعرف”. پس تا اینجا دانسته شد که به اعتباری هم از نظر امام و هم از نظر استادشان اسم مستأثر اسم نیست و بر اساس نظر شیخ که اسم مستأثر اسم غیرقابل ظهور است نیز نباید آن را اسم دانست چرا که در اصطلاح عرفا اسم باید منشأ اثر در عین باشد و گرنه اسم نیست[۲۶] (نک تعلیقات، ص ۱۰۲، ۲۵۹).

ب) اسم مستأثر حضرت عمائیه است:

پس از نقل سه نظر مذکور در بند الف، به نظر دیگری که امام آن را یکی از احتمالات در مورد اسم مستأثر می دانند اشاره می کنیم و آن اینکه اسم مستأثر همان مرتبه عماء است[۲۷] (شرح دعای سحر ـ ص۱۲۰و ۱۴۲).

در مورد عماء نظریات گوناگونی نقل شده است.[۲۸] عمده آنها به نقل حضرت امام(س) عبارتست از حضرات احدیت به دلیل عدم تعلق معرفت به آن، و یا حضرت واحدیت به دلیل واسطه بودن این حضرت بین سماء احدیت و ارض کثرت، چون عماء (ابر) که بین آسمان و زمین قرار داد (مصباح، ص۵۷). امام سلام ا... علیه با تحقیق بما لامزید علیه (تعبیر خود امام(س) در تعلیقات ص۲۸۱) نظر داده اند که عماء حضرت فیض اقدس و خلیفه کبری است که حقیقتی است که به مقام غیبش کسی آن را نمی شناسد و واسطه بین حضرت احدیت غیبیه و هویت غیرظاهره و حضرت واحدیت است (مصباح، ص۵۷)، یعنی حقیقت عماء[۲۹] فیض اقدس و تجلی غیبی احدی اول است و آن باطن اسم ا... الاعظم من حیث وجهة الغیبیة است (تعلیقات، ص ۲۹۱ ضمنا ظاهر این اسم، اسم ا... من حیث احدیت جمع اسماء الهیه است).

جالب است که اشاره کنیم در مشارق انوارالیقین فی اسرار امیرالمؤمنین علیه السلام (ص۱۵۸) از امام علیه السلام نقل شده است که: انا باطن السین و انا سرالسین و هوالاسم المخزون و هو باطن الاسلام الاعظم”. بدین ترتیب نظری که اسم مستأثر را عماء و حضرت عمائیه می داند با نظری که اسم مستأثر را بطن اسم اعظم می شمارد نهایتاً یکی است. و شاید بدین ترتیب نظر سوم در این باب که اسم مستأثر حرف هفتاد و سوم اسم اعظم است[۳۰] (نک برای نمونه تعلیقات، ص۲۴ و شرح دعای سحر، ص۱۲۰) با این دو نظر یکی باشد و حرف ۷۳ باطن ۷۲ حرف دیگر باشد، و شاید سر اینکه در بعضی از روایات اسم خدا بر ۴ جزء است که یک جزء آن به سه جزء دیگر پوشیده و محجوب است[۳۱]، نیز همین باشد.

ج) اسم مستأثر لیله قدر بنیه محمدی(ص) است.

این احتمال را از امام(س) در پرواز در ملکوت ج ۲ ص ۲۳۶ نقل کرده اند. ایشان فرموده اند “شاید لیلة القدر اشاره باشد به مظهر اسم اعظم یعنی مرآت نام محمدی صلی ا... علیه و آله و هزار شهر عبارت باشد از مظهر اسماء دیگر، و چون از برای حق تعالی هزار و یک اسم است و یک اسم مستأثر در علم غیب است از این جهت لیلة القدر نیز مستأثر است و لیله قدر بنیه محمدی نیز اسم مستأثر است. از این جهت مراسم مستأثر کسی جز ذات مقدس رسول ختمی صلی ا... علیه و آله اطلاع پیدا نکند”

 بنظر می رسد که این احتمال با فرض محجوب بودن حرف هفتاد و سوم از پیامبر صلی ا... علیه و آله و سلم[۳۲] جور در نیاید. اما امام(س) بنحوی این اشکال را پاسخ گفته اند و آن اینکه:

 “چون در باطن لیله القدر حقیقی یعنی بنیه و صورت ملکی یا عین ثابت محمدی صلی ا... علیه وآله جلوۀ اسم اعظم و تجلی احدی جمعی الهی است، از این جهت تا عبد سالک الی ا... یعنی رسول ختمی صلی ا... علیه وآله در حجاب خود است نتواند آن باطن را و آن حقیقت را مشاهده فرماید” (پرواز در ملکوت، ۲ / ۲۳۴). و شاید این سر خطاب قرآن باشد که “و ما ادریک ما لیله القدر”. و اگر حجاب را در اینجا قید بدانیم چون هرگز مخلوق به اطلاق نمی رسد پس هرگز نمی توان قائل به معرفت به اسم مستأثر برای مخلوق- ولو برترین آنها- شد، گرچه گفته شده که مقید ظهور مطلق بل عین آن است و قید امر اعتباری است کما قیل: تعین ها امور اعتباری است (مصباح، ص ۹۸). و شاید این سر کلام عارف شاه آبادی باشد که اسم مستأثر را باطن مقید می دانسته است فان المقید مربوط بباطنه و سره مع المطلق و هو عین المطلق بوجه یعرفه الراسخون فی المعرفة و المقید بباطنه هوالاسم المستأثر لنفسه و هوالغیب الذی لا یعلمه الا هو، لان باطنه المطلق و بتعینه ظهر لا بحقیقته (شرح دعای سحر، ص ۲۱۵)، و معلوم است که ظهور به حقیقت نزد مطلق میسر است و بس[۳۳]. با نقل دو نظریه پیش گفته به احتمال بعدی می رسیم.

د) امام(س) از قول صاحب مصباح الانس نقل کرده اند که او ظاهر کلام شیخ قونوی را در متن کتاب اسم مستأثر دانستن شئون غیرظاهره در صدد ظهور غیرمتناهی می داند، ولی خود امام(س) ظاهر کلام شیخ قونوی را این می دانند که اسم مستأثر غیرقابل ظهور است نه به خاطر عدم تناهی شؤون بلکه به دلیل مکنون بودن آن، حتی اگر فرض شود که شؤون الهی متناهی است اسم مستأثر ظاهر نمی شود (تعلیقات، ص ۲۱۹).

قابل ذکر است که در نظریه اول اسم مستأثر تا هنگامی مستأثر است که ظاهر نشده است و شؤون غیرظاهره با ظهور از استیثار خارج می شوند، اما چون عدم تناهی شؤون غیرظاهره فرض می شود، پس همواره اسماء مستأثره ای هست که کسی از آن آگاه نیست. به وضوح معلوم است که این فرض مخالف با استیثار اسم به نحوی است که هرگز معرفت بدان میسر نباشد. یعنی اسم مستأثر هرگز از مستأثر بودن خارج نمی شود و در فرض مذکور قابل خروج است پس اسم مستأثر نیست.

و) اسم مستأثر برتر از مقام احدیت بوده و به غیب هویت برمی گردد.

در مصباح الانس نظر داده شده که اطلاق صرف همان کنز مخفی است که ابطن البطون و مشتمل بر نفائس جواهر اسماء از جمله اسم مستأثر در مکنون غیب است.

امام قدس سره کنز مخفی را مقام و احدیت و اسماء و صفات و مقام جمع کنوز و کثرات و علم ذاتی به اسماء و صفات و مقام جمع دانسته و مقام اطلاق صرف را جز آن می دانند. و حتی آن را غیر مقام احدیت دانسته و کینونتی مطلقه از اختضاء و کنزیت و دیگر نعوت جلالیه راجع به خفاء و نعوت جمالیه راجع به کنزیت می دانند که به بطون و ابطن البطون هم وصف نشود و می فرمایند نمی شود اطلاق صرف را مشتمل بر نفایس گوهرهای اسماء دانست چه اسماء ذاتیه در مقام احدیت و چه اسماء صفاتیه در مقام واحدیت. سپس می فرمایند “والاسم المستأثر راجع الی غیب الهویة و اعلی مقام الاحدادیه” (تعلیقات، ص۳۰۴- ۳۰۵).

به عبارت دیگر گرچه ممکنست اسم مستأثر از نفایس گوهرهای اسماء الهی باشد. اما راجع به اطلاق صرف و کنز مخفی نیست و از کنز مخفی برتر است.

هـ) امام در مصباح الهدایة (ص۱۰۷)، مقام خلافت را مقام استجماع همه حقایق الهیه و اسماء مکنونه مخزونه می دانند. در این بیان اگر اسم مستأثر را همان اسم مکنون مخزون بدانیم، مرتبه اسم مستأثر پس از مقام خلیفه کبری است و این نظیر قول به یکی بودن اسم مستأثر با عماء که تجلی به فیض اقدس است می باشد. چرا که در نظر امام حضرت فیض اقدس و خلیفه کبری یکی است (مصباح، ص ۴۸) و حقیقت اسم اعظم هم متحد با فیض اقدس است و اختلافشان محض اعتبار است (مصباح، ص ۳۳۳). البته اگر معنی عماء را چیز دیگر بدانیم، این احتمال خود احتمال مستقلی خواهند شد. علاوه بر آنکه فرض معرفت و مظاهر خلیفه کبری به اسم مستأثر خلاف فرض در حجاب بودن این است. مگر آنکه قید شود حتی در مقام خلافت کبری نیز خلیفه این گوهر منفرد و مخفی و مختلص ذات ا... را نمی شناسد ولو به حسب مقام بدان دسترسی داشته بلکه آن را در بردارد.

ز) تجلی غیبی احدی به اسم مستأثر انجام می گیرد و مقام بشرط لائی نیز همین است. به عبارت دیگر در مقام بشرط لائی خداوند را اسمی است که این اسم مستأثر در علم غیب الهی است (تعلیقات، ص۱۴).

توضیح آنکه بین اصحاب سلوک و عرفان اختلاف است که آیا حقیقت واجب وجود بشرط عدم اشیاء و به اصطلاح وجود بشرط لا (یا مرتبه احدیت و تعیین اول و هویت غیبیه و نیز مرتبه به قولی) است، با وجود مأخوذ لا بشرط شی، یعنی طبیعت من حیث هی المعبر عنها بالوجود المطلق، و امام خود نظر می دهند که “حقیقته هوالواجب الوجود لابشرط شی و تعیین و حیثیه تعلیلیه او تقییدیه” (شرح دعای سحر، ص۲۱۰).

پس گرچه حقیقت واجب لابشرط است، اما مرتبه احدیت[۳۴] مقام بشرط لایی است و اسم مستأثر مربوط به این مرتبه است و قبلا نیز اشاره شد که اسم مستأثر “راجع الی غیب الهویه واعلی مقام الاحدیه” است. شاید این سخن معادل گفته دیگر امام باشد که اعیان ثابته را تعیین تجلیات اسمائیه در حضرت و احدیت می دانند و تجلی در این حضرت را به فیض اقدس و متجلی را ذات مقدسه به اعتبار تعیین غیبی احدی از اسماء مستأثره در هویت غیبیه عمائیه به حسب بعض اعتبارات دانسته و متجلی له را اولا اسماء محیطه و سپس اسماء محاطه در حضرت واحدیت می شمارند (تعلیقات، ص۲۲- ۲۳).

یعنی اسم مستأثر تعیین غیبی احدی ذات است و تجلی این ذات متعین به اسم مستأثر در حضرت واحدیت عین ثابت می شود که تعیین تجلی اسم است.

پیش از ختم این بخش[۳۵] لازم است که پرسشهایی ارائه شود تا براساس آنچه نقل شد در آنها تدبر شایسته صورت گیرد، از جمله:

۱) امام(س) حضرات خمس را اینگونه تقسیم و بیان کرده اند: حضرت غیب مطلق، حضرت شهادت مطلق، حضرت غیب مضاف نزدیکتر به غیب مطلق و حضرت غیب مضاف نزدیکتر به شهادت، و حضرت احدیت جمع اسماء و سپس عوالم آنها را برشمرده اند (نک تعلیقات، ص۳۲). ایشان در مورد حضرت غیب مطلق([۳۶]) که حضرت احدیت اسماء ذاتیه است عالمش را سر وجودی (اعم از سر وجودی علمی اسمائی و سر غیبی وجودی) دانسته اند و حضرت غیب مضاف نزدیکتر به غیب مطلق را وجهه غیبیه اسمائیه و عالمش را وجهه غیبیه اعیانیه دانسته اند، لذا با بیانی که قبلا گذشت اسم مستأثر هم به حضرت غیب مطلق بر می گردد که عالمش سر وجودی است و هم به حضرت غیب مضاف که وجهه غیبی اسماء است. آیا این دو تعلق سر جمع بودن اسم مستأثر است؟ یعنی اسماء مستأثره بعضی به اولی و بعضی به دومی تعلق دارند؟ اگر این فرض که بنظر قاصر نگارنده رسیده درست باشد حل بعضی از اشکالات که با تدقیق در متن روی خواهد داد آسان می شود، خصوصاً در مورد احتمالات مختلفه ای که ذکر شد.

۲) حجابی در اعیان ثابته و اسماء نیست (مصباح، ص ۱۲۴) با این فرض اسم مستأثر یعنی چه و چون اعیان ثابته صور اسماء الهیه و تعینات آن هستند آیا عین ثابت مستأثر هم داریم؟ و با این بیان، این که در روایات آمده که خدا را دو علم است اولی مکنون مخزون لا یعلمها الا هو و بداء از آن است، و علمی که به ملائکه و رسل و انبیاء علیهم السلام داده شد. و بر طبق آن منشأ بداء حضرت اعیانی است که جز خدا کسی آن را نمی داند (نک مصباح، ص ۶۲) جز بدین معناست که بداء به اسم مستأثر بر می گردد؟ و آیا بداء در این فرض چون شؤون غیرظاهره در نظر مناصب مصباح الانس و اتباع قونوی است؟ با این حال باید معنای روایات به ظاهر متناقص را طوری دیگر دانست. مثلاً در روایت هست که پیامبر(ص) خازن علم مخزون است (صحیفه علویه، ص ۹۹) و از سوی دیگر از امیرالمؤمنین(ع) سؤال می شود که آیا غیب می دانند؟ و ایشان می فرمایند که غیب را جز خدا کسی نمی داند[۳۷] (مشارق، ص ۲۱۵- ۲۱۶). آیا غیب مذکور از شؤون اسم مستأثر است؟

۳) آیا اینکه گفته می شود: “کل اسم من الاسماء الالهیه جامع لجمیع الاسماء مشتمل علی کل الحقایق، کیف و هی متحده الذات مع الذات المقدسه والکل متحد مع الکل” (مصباح، ص ۳۴) شامل اسماء مستأثره هم می شود؟ و اگر می شود چگونه اطلاع بر سایر اسماء موجب اطلاع بر آن نیست؟ و آیا مستأثر بودن آن به همین حالت آن است که با وجود اتحاد با سایر اسماء معرفت بدان برای احدی میسر نیست به دلیل اختفائش در غیب اسماء؟

۴) ربط حظ احدی عالم با اسم مستأثر چگونه است؟ و اگر اسماء و اعیان ثابته مرآت تجلیات نه عین آنها باشد که موافق حدیث کنت کنزا مخفیا... است (تعلیقات، ص۵۶) آیا برای اسم مرآت مستأثر نیز هست؟ و اگر هست این مرآت چه رابطه ای با عوالم و حضرات دارد؟ و آیا مظاهر مستأثره در بیان امام(س) یعنی همین؟ آیان مظاهر مستاثره وجهه غیبی ما سوی الله است که تنها مکشوف خداوند است؟

۵) آیا مفاتیح غیب همان اسماء مستأثره است؟

و اگر نیست رابطه آنها چگونه است؟

۶) چرا اسم مستأثر یا واژه های معادل آن (یعنی شکل مفرد کلمه) بیشتر از واژه های اسماء مستأثره یا اسماء مکنونه و نظیر آنها کاربرد دارد؟ و آیا اسماء مستأثره خود تحت یک اسم جمعند؟ و این یک اسم همان حرف ۷۳ اسم اعظم است؟ به عبارت دیگر محاط و محیطی در اسماء مستأثره هم هست؟

۶) اسم مستأثر در ادعیه

چون بنا بر اختصار و ذکر رئوس مطالب است نه استقصای همه موارد، در بررسی حاضر چند کتاب مشهور و قابل دسترس همگان را برگزیده ایم.

در دعای پنجاهم صحیفه سجادیه داریم: فاسئلک اللهم بالمخزون من اسمائک و بماوارته الحجب من بهائک.

بیان مذکور به اقرب احتمال ناظر بر اسم مستأثر است و تعبیر اسم مخزون در ادعیه فراوان است، به جهت پرهیز از تطویل تنها به ذکر اصل ادعیه می پردازیم و خوانندگان و محققین را به توصیفاتی که از اسم مستأثر بیان شد توجه می دهیم، بدیهی است که همه اوصاف برشمرده در ادعیه معانی خاص خود و متناسب با اسم مستأثر را دارد از جمله طاهر بودن اسم مستأثر طهارت از دسترسی غیر به آن است و....

الف) در مفاتیح الجنان محدث قمی رحمه الله علیه داریم:

۱- دعای نماز حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام (ص ۴۰): اسئلک باسمک الذی جعلته فی مکنون غیبک و استقر عندک فلا یخرج منک الی شئ سواک، اسئلک به وبک و به فانه اجل واشرف اسمائک، لا شئ لی غیر هذا.

۲- و امام هادی علیه السلام می فرمایند (ص ۴۵): اسئلک اللهم باسمک المکنون المخزون المکتوم عمن شئت الطاهر المطهر المقدس النور التام الحی القیوم نور السموات و نور الارضین.

۳- دعای مشمول (ص۷۶): اسئلک بکل اسم سمیت به نفسک او انزلته فی شئ من کتبک او استأثرت بی فی علم الغیب عندک.

۴- دعای سریع الاجابه (ص۱۱۱): اللهم انی اسئلک بالوحدانیة الکبری والمحمدیة البیضاء والعلویة العلیاء و بجمیع ما احتججت به علی عبادک و بالاسم الذی حجبته عن خلقک فلم یخرج منک الا الیک.

۵- دعای ۲۷رجب (ص ۱۴۸و با کمی تفاوت در ص ۱۵۱): و باسمک الاعظم الاعظم الاجل الاکرم الذی خلقته فاستقر فی ظلک فلا یخرج منک الی غیرک.

۶- اعمال شب عرفه (ص۲۵۱)، و باسمک المخزون المکنون المکتوم (المکتوب تصحیف است) الطاهر الذی اذا دعیت به اجبت و اذا سئلت به اعطیت.

و در ص۲۵۱ در ادامه داریم: واسئلک باسمک المخزون فی خزائنک الذی استأثرت به فی علم الغیب عندک لم یظهر علیه احد من خلقک لا ملک مقرب و لا نبی مرسل و لا عبد مصطفی.

۷- دعای بعد از نماز عید فطر (۲۴۱): اسئلک بکل اسم فی مخزون الغیب عندک.

۸- دعای لیلة السبت (۳۷۳): فانا اسئلک باسمک الذی انشأته من کلک فاستقر فی غیبک فلا یخرج منک الی شئ سواک، اسئلک به و بک هو لم یلفظ و لا یلفظ به ابدا ابدا و به و بک و به لاشئ لی غیر هذا.

۹- دعای پس از نماز مغرب در مسجد سهله (ص ۴۰۳): اسئلک باسمک المخزون المکنون الحی القیوم.

در حواشی مفاتیح نیز این ادعیه وارد شده است:

۱۰- اللهم انی اسئلک باسمک المکنون المخزون الطاهر الطهر المبارک (تعقیبات مشترکه ص۶۶)

۱۱- اسئلک یا رب باسمک الطاهر المقدس المبارک الذی من سئلک به اعطیته و من دعاک به اجبته (دعای امام صادق علیه السلام ص۲۸۰ و نیز توجه شود به شماره ۶ که دلیل انتخاب این دعاست).

۱۲- اللهم انی اسئلک باسمک العظیم الاعظم الاجل الاکرم المخزون المکنون النور الحق البرهان المبین الذی هو نور مع نور و نور من نور و نور فی نور و نور علی کل نور و نور فوق کل نور و نور تضیئ به کل ظلمه و یکسر کل شره و کل شیطان مرید و کل جبار عنید لا تقربه ارض و لا یقوم به سماء و یا من به کل خائف و یبطل به سحر کل ساحر و بغی کل باغ و حسد کل حاسد و یتصدع لعظمته البر و البحر و یستقل به الفلک حین یتکلم به الملک فلا یکون للموج علیه سبیل و هو اسمک الاعظم الاعظم الاجل الاجل النور الاکبر الذی سمیت به نفسک واستویت به عرشک (این دعای عالی که دعای سریع الاجابه است و از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل شده و حاوی اسرار و دقایقی است در حاشیه ص۳۹۱ - ۳۹۲ نقل شده است، این دعا با تفاوتهایی تحت عنوان “فی ذکر اسم الله الاعظم” در ص ۷۴ صحیفه علویه ذکر شده است).

۱۳- بسم الله الطاهر الباطن المکنون المخزون الذی اقام به السماوات والأرض ثم استوی علی العرش (حاشیه ص۴۳۳)

ب) در صحیفه علویه که حاوی ادعیه حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام است این ادعیه وارد شده است:

۱- و باسمک المخزون الجلیل الاجل العظیم الاعظم الذی تحبه و ترضیه و ترضی عمن دعاک به و تستجیب دعائه وحق علیک ان لاتحرم به سائلک (ص۵۰)

۲- اسئلک بکل اسم سمیت به نفسک او انزلته فی شئ من کتبک او استأثرت به فی علم الغیب عندک (ص ۶۶)

۳- اسئلک باسمائک المخزونه المکنونه التامه الجزیله (۸۹)

۴- واسئلک باسمک الذی خلقته من ذاتک (ذلک تصحیف است) فلا یخرج منک الا الیک واسئلک باسمک الروح المکنون المخزون الحی الحی الحی (دعای یمانی ص ۲۶۳ - ۲۶۴).

۵- اللهم انی اسئلک باسمک المکنون المخزون الطهر الطاهر المبارک (ص ۳۶۵)

۶- واسئلک باسمک المخزون المکنون (ص۴۷۳)

۷- واسئلک اللهم لا اله الا انت بکل اسم هو لک اصطفیته لنفسک او اطلعت علیه احدا من خلقک او لم تطلعه علیه (ص ۴۷۵)

پرسشهای فراوانی با تدبر در ادعیه مذکور پیش می آید، برای نمونه: معنی “لایخرج منک الا الیک” چیست؟ چگونه به این اسم مخزون اگر در دعا سؤال شود دعای به آن مایه اجابت است؟ خزائن این اسماء چیست؟ معنی “انشأته من کلک” یا “خلقته من ذاتک” و “فاستقر فی ظللک” چیست؟ چرا این اسم محبوب خداست؟ و...

از ادعیه مذکور معارف بلندی نیز برمی خیزد چون اینکه “لم یلفظ به ولا یلفظ به ابدا”[۳۸] و اینکه “اجل و اشرف اسماء” است. برای مثال اولی به دلیل رد امکان وجود لفظی برای اسم مستأثر همه مراتب اعلای از آن را نیز رد کرد. و به عبارتی عدم تلفظ اشاره به تعلق اسم مستأثر به حضرت امتناع دارد، گرچه معانی دیگری نیز برای آن می توان تصور کرد.

نکته مهم دیگری که از این ادعیه برمی آید نقش این اسم در ایصال فیض و اجابت دعاست. آیا این نقش به دلیل عدم رسالت سایر مراتب طولی و عرضی در عوالم است؟ با این فرض آیا تصور ما از دعا به عنوان یک علت در میان سلسله علل نباید تغییر کند؟ و آیا حقیقت دعا خواندن اله از وجه غیبی و بالاتر و برتر از سلسله علل نیست؟ و آیا برکت خیزی اسم مستأثر در همین اتصال همه موجودات به حق بی واسطۀ وسایط نیست؟ اینها و دهها سؤال دیگر ابواب معرفت خیز و تأمل برانگیز و سود آوری است که نیاز به بحث و مرافه دارد[۳۹] و امید می رود که توفیق بسط و تدقیق در آن نصیب ما گردد.

خدایا تو را به اسم مستأثرت قسم می دهیم که ما را به نور خود هدایت فرما و از زلال معارف عرفانی سیراب فرما و به رضوان خود برسان انک مجیب الدعوات و لک الحمد.

دکتر محمد هادی موذن جامی

تحریر مجدد این سطور که در ۱۸ / ۱۲ / ۶۹ فراهم آمده است در شب میلاد سالار شهیدان علیه السلام و در ایام الله دهه فجر به پایان رسید رضوان خدا بر امام عارفان دوران.

منبع: حضور، ش ۴، ص ۵۹.

[۱] - مقاله حاضر در حد توان مختصر، ساده و متکی بر آراء امام(س) است و سعی شد تا به زبانی عام تر نوشته شود تا مفید همگان باشد. بسط این مختصر به رساله ای مطول نیاز دارد که به توفیق الهی با همکاری مسئولان محترم مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام(س) قابل عرضه است والله الموفق والمستعان. ضمناً فضل سبق در این بحث با آیت ا... محمدی گیلانی دامت برکاته است با اثرشان “اسم مستاثر در وصیت امام و زعیم اکبر” و امید می بریم در آینده به بیت الغزل وصیتنامه امام(س) یعنی حدیث ثقلین و معانی بلند آن بپردازیم.

[۲] - و این نیز از اسرار الطاف الهی است که توسط خزائن اسرارش باب مسألت از راه این اسم را گشوده است و این از شمول و عموم مطلق لطف است و بس و له الاسماء الحسنی.

[۳] - معلوم است که خبر داشتن از وجود چیزی با معرفت بدان یکی نیست و بینهما بعداً بعیدا.

[۴] - از این دو تجلی اولی به ظهور در اعیان ممکنات است که تجلی ثانی است و دومی تجلی شهودی لدی الفتح یا تجلی ثالث.

[۵] - هوالاول والاخر والظاهر والباطن (حدید / ۳).

[۶] - برای تعریف تجلی اول و ثانی نک مصباح الهدایه ص ۶۷ - ۶۸

[۷] - مقام غیب مشوب در نظر امام(س) همان حضرت غیب مشوب و مقام فیض اقدس است که اگر وجه اسماء الهی به آن باشد در ذات احدیت که غیب مطلق است فانی هستند (نک مصباح. ص ۴۱).

[۸] - در نظر امام(س) حجب نوریه حضرات اسمائیه است که حجاب طلعت ذات است و نوریت آنها به اعتبار ظهور ذات در آنها (مانند رویه آینه)، و حجب ظلمانیه، اعیان در نشئه علمی و واحدیت است و ظلمانیت آنها به اعتبار آنکه چون پشت آینه (جیوه آن) است که اگر این جیوه نباشد ذات در حجب اسمائی ظهور نمی کند به دلیل شدت نوریت و کمال فنائش در ذات (تعلیقات، ص ۶۸- ۶۹). نگارنده می گوید که اگر نور را “ظاهر با لذات و مظهر لغیره” بدانیم حجب نوریه از حیث ظهور خود حجاب است و اگر شأن ظلمت را اختفاء بدانیم حجب ظلمانیه از باب مخفی کردن ذات حق حجاب است (فتدبر) گرچه از نظری اینها شرک خفی است (نک شرح دعای سحر، ص ۱۱۸).

[۹] - این از دقایقی است که امام(س) بدان توجه داده اند و بسیارند آنان که حصول اعیان ثابته و استعدادات اصلی آنها در علم الهی را بوسیله فیض اقدس می دانند و امام(س) توجه داده اند که تجلی فیض اقدس ظهور به اسم اعظم در حضرت واحدیت است پیش از آنکه از اعیان عین و اثری باشد و فیض هرگز بدون واسطه در حضرت اعیان تجلی نمی کند. ضمناً دلیل تسمیه به اعیان ثابته این است که اعیان ثابته در نظر عرفا صور عقلیه اسماء الهیه در علم حق اند. و از آن جهت که عین ذات. متجلی به تعین خاص و نسبت معین هستند عین ثابت نامیده شده اند. این اصطلاح نزد افلاطون و اتباعش مثل نوریه است و متکلمان از آن به ثابتات ازلیه یاد کرده اند. اعیان ثابته را معادل نفوس طولیه فلاسفه مشاء هم دانسته اند هر چند اغلب عین ثابت نزد عارف معادل ماهیت نزد حکیم است و گاه معادل حقایق موجودات.

[۱۰] - الاعیان الثابته تعینات الاسماء الاسماء الالهیه و التعین عین المتعین فی العین غیره فی العقل(شرح دعای سحر، ص ۱۲۴- ۱۲۵).

[۱۱] - و این مطابق یکی از احتمالات نگارنده در باب اسم مستأثر است که اسم مستأثر را ظهور ذات برای ذات می داند. اما ظهور نه از باب آنچه در باب اسم الظاهر فهمیده می شود، و سر آنکه اسم محبوب و اشرف و اجل همین اسم است شاید در همین نکته باشد. نکته بسیار مهم در این نظر آن است که ما بر اساس نظر تحقیقی امام قدس سره این مرتبه را از همه مراتب بالاتر می دانیم و معتقدیم که صرف اشاره یا هرگونه تسمیه در آن مرتبه مایه تنزل ذات به مرتبه بعد یعنی مرتبه احدیت غیبیه است و مرتبه فراتر از این همان است که به اسم مستأثر نزد خداوند شناخته شده است (نک تعلیقات ص۲۹۴)

[۱۲] - در مورد اسم اعظم تحقیقی دقیق و شریف و عمیق جز آنچه می آید در مقام سوم از فصل دوم تمهید جملی مصباح الانس مکتوب است و نیز در نکته ۴۷۹ کتاب هزار و یک نکته مطالب مفیدی نقل شده است فراجع.

[۱۳] - آیت ا... حسن زاده آملی در نکته ۴۱۰ کتاب هزار و یک نکته بدرستی یادآور شده اند که “در این حدیث ا.... و تبارک و تعالی سه اسمند، تبارک جمالی و تعالی جلالی است و در حدیث بعد از “الله” حرف واو باید، هر چند در نسخ مطبوعه ساقط شده است” نظیر این بیان را علامه شیراز علامه مجلسی در مصابیح الانوار ج ۱ ص ۱۶۹ نقل کرده اند و مؤید آن نیز بعضی از نسخ خطی توحید صدوق است که “واو” بین الله و تبارک ذکر شده است (نک توحید ص۱۹۱ پاورقی ۲).

[۱۴] - مشیت دو معنا دارد یکی مشیت ذاتیه که غالباً به اراده از آن یاد می شود و عرش ذات احدی جمعی و مستوای آن است، و مشیت مصطلح که فیض مقدس اطلاقی است که عرش ذات الهی است و به اولی وجود علمی و در نشاه علمیه و حضرت اعیان ظاهر می شود و به دومی وجود عینی در نشاه کونیه و حضرت امکان ظاهر می گردد (تعلیقات، ص ۱۹۸- ۱۹۹).

[۱۵] - امام(س) در تعلیقات (ص۱۹۰) با اشاره به روایت “مارأیت شیئا الا و رأیت الله قبله ومعه (وبعد)” فرموده اند که بل کل موجود عندالکمل اسم اعظم و در این نکته سخنهاست و مجال بسط نیست.

[۱۶] - اطلاق حضرت بر ذات تسامحی است و گرنه امام(س) خود قائلند که چون ذات من حیث هی هی ظهور ندارد اطلاق حضرت بر آن درست نیست (تعلیقات، ص۳۱). بر این نکته باید افزود که ظهور مذکور با ظهور مورد نظر ما در یکی از پی نویسهای پیشین (شماره ۱۱) یکی نیست، و در نوشته های امام قدس سره نیز به تجلی ازلی ذات برای ذات اشاره شده است.

[۱۷] - و پیامبر صلی ا... علیه و آله و سلم فرمودند، ما عرفناک حق معرفتک

[۱۸] - در دعا وارد است که: اللهم انی اسئلک بکتابک المنزل و ما فیه و فیه اسمک الاعظم الاکبر و تدبر در این دقیقه شایسته است.

[۱۹] - در نظر امام(س) و عرفا مقام اوادنی (اگر مقام محسوب شود، چرا که بنابر بعضی اعتبارات مقام نیست و به اصطلاح مقام لامقامی است) کنایه از قابل اول و تعیین اول و تجلی اول است که حضرت احدیت جمع است و تجلی ثانی و تعیین ثانی و قابل برای تجلی ثانی مقام قاب قوسین است (تعلیقات، ص ۲۸۹- ۲۹۰)

[۲۰] - در این بخش گاه چند نفر ذیل یک بند عنوان می شود تا ربط مطالب حفظ شود.

[۲۱] - در نکته ۳۸۴ هزار و یک نکته نقل شده است که از امام علی علیه السلام سئوال شد در قرآن به طریق معمی اسمی بیرون آید؟ فرمودند آری در آیه “ما من دابه الا هو اخذ بناصیتها” که در سوره هود واقع است، اسم هود به طریق معمی بیرون آید زیرا که لفظ هود چون اخذ کند و بگیرد ناصیه، دابه را که دال باشد، هود می شود (نقل از مشکلات العلوم مرحوم نراقی است).

 [۲۳] - امام(س) در ص۲۶ تعلیقات صریحا می فرمایند: “ولا یعلم احد کیفیة هذا الارتباط الغیبی الاحدی” و سپس نکته ای بلند را ارائه می دهند که “بل هو الرابطه بین الاسماء المستأثره مع المظاهر المستأثره” ، مظهر مستأثر بل مظاهر مستأثر که برخاسته از اسماء مستأثر (نه اسم مفرد) است از ابتکارات عرفانی امام (ص) است که در حد توان بدان اشاره کرده ایم نکته زیبایی که بعداً امام(س) بدان اشاره دارند اینکه عالم دو خط دارد خطی از واحدیت که کملین آن را می شناسند و خط احدی که سر مستأثر الهی است و لکل وجهه هو مولیها.

[۲۴] - امام(س) در مصباح (ص۸۷) فرموده اند...” “ارتباط غیب الهویه مع کل شی بالوجهه الخاصه من دون وساطه” ، و اگر مقام خلافت کبری را اولین مرتبه اخذ فیض بدانیم پس برای متحقق به این مرتبه هم ادراک “ارتباط من دون وساطه” میسر نیست. چرا که همه موجودات در وجهه ظهور از طریق این خلیفه کسب فیض می کنند. با این وصف مشکل آنجا پیش می آید که در نظر امام (س) مقام خلیفه کبری مقام استجماع همه اسماء حتی اسماء مکنونه هم هست (مصباح، ص ۱۰۷) ما معتقدیم که مقصود از استجماع در این مورد با توجه به فرموده خود امام(س) که خلافت خلافت در ظهور است تنها از این باب است که اسم مستأثر باطن اسم اعظم است و همه اسماء در همه منطوی است و از راه اینکه “فی کل الاسماء ینطوی الکل (تعلیقات، ص۱۲۱)” می توان این مشکل را حل کرد و اینجا مجال بسط آن نیست. مسأله عدم خلافت در غیر ظهور هم نکته ای بلند است. و باید دید وجه غیبی خلیفه کبری (نک مصباح، ص۳۰) چیست و رابطه اش با اسم مستأثر چگونه است؟

[۲۵] - امام(س) در ص ۱۹۹ شرح دعای سحر صریحاً اشاره فرموده اند که “شمول فیض اقدس از فیض مقدس بیشتر است چون به ممکنات و ممتنعات تعلق می گیرد و اعیان خود دو قسم است اعیان ممکن و اعیان ممتنع، و ممتنع خود دو قسم است فرضی چون اجتماع نقیضین و حقیقی چون صور اسماء مستأثره”، با این بیان ممتنع حقیقی در حضرت امتناع است و ممتنع فرضی در حضرت امکان مسأله شمول فیض اقدس بر ممتنع حقیقی و حل مشکلی که از ناحیه این شمول در فرض مستأثر بودن اسم مستأثر برمی خیزد مجالی دیگر می طلبد.

[۲۶] - البته باز باید افزود که امام(س) با آنکه قائلند که “لایکون اسم بلامظهر اصلاً” در مورد اسم مستأثر قابل به مظهر مستأثر هستند (تعلیقات، ص۲۶) و این با بیان قدما متفاوت است. در عین حال در ص ۱۵۲ تعلیقات غناء از اثر را غناء از اسم و غناء از اسم را غناء از صفت که مبدأ آن است می دانند و آن را از معانی قول امیرالمؤمنین علیه السلام می شمارند که کمال الاخلاص نفی الصفات عنه.

[۲۷] - درخور توجه است که عارف شاه آبادی حضرت عمائیه را غیب مطلق و مرتبه عماء را غیب مضاف و کنز مخفی می دانند.

[۲۸] - این موارد را به شکل مبسوط در تعلیقات ص۱۸ می توانید بیابید و نیز نک ص۲۱۴ و ۲۹۲ و ۳۰۹.

[۲۹] - در پرواز در ملکوت (ج ۲ ص ۲۰۹) نیز عماء مقام تجلی به فیض اقدس است و پس از مقام غیب احدی.

[۳۰] - قبلاً اشاره شد که عماء و خلیفه کبری و... در نهایت متحدند و وجه غیبی خلیفه کبری شاید اسم مستأثر باشد.

[۳۱] - این روایت در کتاب التوحید اصول کافی باب حدوث اسماء ج ۱ ص ۱۱۲ روایت شده است.

[۳۲] - نک روایت منقول از امام صادق علیه السلام در اصول کافی ج ۱ ص۲۳۰ “و حجب عنه حرف واحد”.

[۳۳] - و آیا این است سر “رب ارنی الاشیاء کما هی”؟

[۳۴] - یادآور می شویم که مرتبه احدیت دو اصطلاح دارد یکی ذات غیبیه که اسم و رسم ندارد چرا که وجود بشرط لا به علم و سایر صفات وصف نمی شود. دوم غیر مرتبه ذات من حیث هی که مرتبه ذات مع تعینها بالاسماء الذاتیه است (نک تعلیقات، ص ۱۷۶).

[۳۵] - یکی از احتمالاتی که آیت ا... حسن زاده آملی در نکته ۴۹۴ هزار و یک نکته بیان فرموده اند این است که: “کمل اولیاء اعم از سفراء، اسمای مستأثره حقند لا یعلمها الاهو”.

این بیان از باب وجود رقیقه ای برای اسمای مستأثره که در شکل عینی خود اولیاء ناشناخته خدا هستند می باشد وگرنه حقیقت اسم مستأثره در این حالت برای پیامبر و اهل بیت علیهم السلام مخفی نیست و چون مخفی نیست اسم مستأثر حقیقی نیست. شاید روایت “اولیائی تحت قبای لایعرفهم غیری” معادل همین اسمای مستأثره عینی باشد و امام(س) نکته ای بلند درباره این روایت در ص ۹۸- ۹۸ تعلیقات دارند. قابل ذکر است که این اولیاء با ملائکه مهیمن هم یکی نیستند. سؤالی که در اینجا پیش می آید این است که آیا روح از مظاهر اسم مستأثر است؟ در صحیفه سجادیه دو گونه روح نام برده شده است روحی که موکل بر ملائکه حجب است و روحی که از امر الهی است. اینها یعنی چه؟ و آیا سر “یسالونک عن الروح قل الروح من امر ربی (اسراء ۸۵) “در همین است؟ و آیا سر جعل ارواح در ابدان که در بعضی از روایات متعاقب احساس الوهیت در آنها بوده است در این نکات است؟ و آیا اظله در روایت یعنی همین؟ و.... ضمنا این عربی نیز به “اسماء خارجیه عن الخلق والنسب” اشاره دارد که تعلق به اکوان ندارد (شرح دعای سحر، ص۲۰۰)، و این نیز بیان دیگر اسم مستأثر است.

[۳۶] - عارف شاه آبادی غیب مطلق را حضرت عمائیه و غیب مضاف را کنز مخفی می دانسته اند.

[۳۷] - در این زمینه نگاه کنید به ابواب مختلف اصول کافی ج۱ ص۲۵۵- ۲۵۸ و صریح است در این معنا آیه ۵۰ سوره انعام: قل لا اقول لکم عندی خزائن الله و لا اعلم الغیب (نیز هود / ۳۱) و در قرآن دو تعبیر جالب توجه از اسماء الهی داریم یکی عالم الغیب و الشهاده (رعد / ۹) و یکی عالم غیب السموات والارض (فاطر / ۳۸) و این دو یکی نیست، و در جای دیگر فرمود و لله غیب السموات و الارض (نحل / ۷۷) که گرچه شاید این غیب همان غائبه (نمل / ۷۵) باشد که او بدان آگاه است (حجرات / ۱۸) اما معانی دیگری هم برای آن محتمل است و از جمله مظاهر مستأثر والله اعلم.

[۳۸] - این جمله در نهایت با آنچه در یکی از روایات پیش گفته آمد یکی است و آن اینکه اسم خدا “بالحروف غیر متصوت” است بر حسب بعضی از اعتبارات.

[۳۹] - از جمله عرفا معتقدند که “فان لکل اسم دوله لابد من ظهورها” (شرح دعای سحر، ص۵۵) آیا اسم مستأثر دولتی ندارد؟ یا دولتش هم مستأثر است و فی الحال هست؟ یا امام(س) در مصباح (ص۳۳) می فرمایند هر اسمی که به افق فیض اقدس نزدیکتر جهت غیبش اتم و جهت ظهورش ابعد است، آیا همین است دلیل وجود اسم مستأثر؟ و....

فهرست منابع و مآخذ و کتابشناسی آنها

الف) قرآن- نهج البلاغه (چاپ تحقیقی صبحی صالح) – صحیفه سجادیه

ب) آثار امام(س) ۱- تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، مؤسسه پاسدار اسلام، ۱۴۰۶ق.

۲- پرواز در ملکوت، نهضت زنان مسلمان، ۱۳۵۹ش.

۳- چهل حدیث، مرکز نشر فرهنگی رجاء، ۱۳۶۸ش.

۴ سرالصلوة، پیام آزادی، ۱۳۶۰ش.

۵- شرح دعای سحر، نهضت زنان مسلمان، ۱۳۵۹ش.

۶- مصباح الهدایه، پیام آزادی، ۱۳۶۰ش.

۷- وصیتنامه سیاسی- الهی، وزارت ارشاد اسلامی، ۱۳۶۸ ش.