شیوه های ادبی و هنری امام

شیوه های ادبی و هنری امام

 دکتر احمد احمدی

 حضرت امام رضوان الله تعالی علیه، خود، یک مکتب ادبی خاصی به عالم اسلام عرضه کردند. سیاستمداران برای مقاصد خویش، زبان مخصوصی دارند. نطق های خود را نخست می نویسند یا می دهند برایشان بنویسند و سپس چند نفری هم از این فن ملاحظه می کنند، اما امام با زبان عامه و همه کس فهم سخن گفت. گفته اند سخن بلیغ سخنی است که عامه آن را بفهمد و خواص هم از آن ملال نگیرد - یعنی چیزی دستگیرش شود و سخن امام چنین بود. من خود در میان استادان دانشگاه بودم و دیدم که به این شیوه بیان غبطه می خوردند. بیان، بدون ابهام و همه کس فهم بود. هر چند به شیوه خاص حوزه ها، گاه فعل پیش از فاعل می آمد و گاه، الفاظی از قبیل «به اینکه» در لابلای سخن افزوده می شد و... اما همۀ اینها هم طبیعی می نمود.

از آنجا که زبان، زبان دینی بود، جامعه، با آن آشنایی داشت و همه ابعاد آن را جز در موارد بسیار فنی، نظیر اصطلاحات عرفانی- خوب می فهمیدند و با مجموعۀ ذخیره قبلی ذهنی خویش آن را پیوند می داد و یک کل هماهنگ می یافت و همین، مایه تأثیر فراوان می شد.

همانطور که می دانیم، امام رضوان الله علیه، خود یک شاعر بود و با شاعرانی از قبیل ملک الشعراء بهار ارتباط داشت. می گویند گاهگاهی به بهار می فرموده است تازه چه دارید؟ و بهار تازه های شعر خود را برای ایشان می خوانده است. می گویند: فرموده است این که ایرج میرزا، زهره و منوچهر را ناتمام گذاشته برای این بوده که بفهماند، که نمی تواند آن را تکمیل کند. علاوه بر این ذوق شعری، ایشان در عرفان و مراحل سلوک سرآمد بودند و بقول عرفا، راه رفته، بودند و این ذوق عرفانی به عقیده من بزرگترین خدمت را به ادبیات و زبان فارسی کرد. شما فکر کنید اگر مثلاً بجای حضرت امام فلان فقیهی بود که حتی یک بار مثنوی و حافظ را  نخوانده و حتی با آنها میانه خوبی ندارد، در آن صورت چه می شد؟ خشکه مقدس ها او را دستاویز می کردند و هر شعر و نثری را که بوی ذوق و عرفان از آن می آمد به  پشتیبانی وی، مچاله کرده دور می ریختند و با طرفداران آنها درگیری شدید پیش می آمد و چه جنجالهایی برپا می شد و چه واکنش نامطلوبی در میان ادبای داخل و کشورهای خارج داشت و چه واکنش و تأثیر نامطلوب سیاسی به دنبال داشت!! اما وقتی یک رهبر، یک فقیه طراز اول، یک مرجع که خود اهل عالی ترین مرحله تعبد و تهجد و ولایت و... در عصر خویش است و همه فقها او را به حساسیت در برابر احکام خدا می شناسند و خود را در این زمینه، همطراز وی نمی دانند - و حتی برخی از فقها تند روش می شمارند– غزل عرفانی می سراید و از حال و لب و زلف و بت و میکده و... آن هم در سنین نود سالگی سخن می گوید، دیگر هیچکس– حتی بدخواهان وی- جای طعن و طنزی در مضامین عرفانی نمی یابند و نهایت کار این می شود که خود را از این مباحث بی اطلاع بدانند نه این که آنها را انکار کنند. بیاد بیاوریم که حجةالاسلام عالیقدری مانند مرحوم مجلسی چگونه مرحوم اردستانی را در سرمای زمستان –  بخاطر ذوق عرفانی وی - از اصفهان تبعید کرد و کودک چند ماهه اردستانی از سرما در راه تلف شد! اگر چنین بینشی در انقلاب حاکم بود چه مصیباتی داشتیم؟ از سوی دیگر، آن بی رگی ها و تنبلی ها و بی قیدی های صوفیه به شریعت و آن بوق و من تشا و.... که همگی از عوارض عرفان و تصوف منفی است، با خود شخصیت عملی و علمی امام ره منتفی شد و معلوم شد عرفان درست از این عوارض بیگانه است. می توان شیعه این ولایت و ملتزم به مناجات شعبانیه و دعای کمیل و عرفه و زیارت جامعه بود و در همان حال، این تحرک و تلاش و سازندگی و جهاد و به یک سخن: زاهد شب و شیر روز هم بود و همین سبب شد که فقها و دانشمندانی هم که از تصوف و عرفان و عوارض منفی آنها بیمناک بودند، دیگر، دستاویزی نداشته باشند.

امام رضوان الله علیه، سبب شد که گذشته پربار عرفانی این سرزمین، که در اواخر عصر پهلوی به افول و پژمردگی گراییده بود، بار دیگر کاملا احیا شود و عرفان هم بهترین زمینه رشد ادبیات و زبان است –  بخصوص زبان و ادبیات فارسی با آن گذشته اسلامی پربار خویش- اکنون سری به کتابفروشی های روبروی دانشگاه تهران بزنید و ببینید چه تحولی پدید آمده و چگونه ده ها کتابفروشی، از آثار ادب و عرفان فارسی سرشار است؟ و چگونه اینها به شبه قاره هند و پاکستان و تاجیکستان و... راه می یابد؟ در صورتی که اگر بجای این زمینه عرفانی، مثلاً فقه و فلسفه می بود چنین کشش وجود نداشت.

این را هم باید بدانیم که یک غیرمسلمان، آنقدر که از راه عرفان جذب اسلام می شود، از هیچ طریق دیگری جذب نمی شود، مگر اعجاز و تأثیر مستقیم ائمه معصومین (ع) که از دسترس افراد متداول این تبلیغ بیرون است.

همین گرایش عرفانی و روح قوی عرفانی موجود در شخص حضرت امام، منشأ آن عبارات زیبا در زمان جنگ بود. که عبارت کم نظیر که: «من بر آن بازوان قدرتمند شما که بی گمان دست خدا بر بالای آنها است از دور بوسه می زنم و بر این بوسه افتخار می کنم «جز از کسی که با روح عرفان و ادب عرفانی تربیت شده باشد صادر نمی شود. کدام فقیه معمولی است که این هنر را داشته باشد؟ اصلاً ادبیات جبهه ما، عموماً برخاسته از همین تعابیر عرفانی و ادبی حضرت امام بود و همین ادبیات جبهه، خود نقش عظیمی در دگرگون سازی زبان و ادب این کشور داشته است.

اصولا، امام اعلی الله درجاته، بنایی برای عرفان پی افکنده اند که اگر ماها، حامیان خوبی برای میراث آن حضرت باشیم، قرنها از دستبرد تجاوزگران و تحریف کنندگان علمی و عملی آن، مصون خواهد ماند، زیرا با فکر و عمل و هر دو، آن را از هر آلودگی پیراستند و این خدمت بزرگ او غیرمستقیمی به ادبیات و زبان فارسی هم بوده و خواهد بود و این زبان، از این راه قرنها نه تنها بیمه شده بلکه مایه رشد و گسترش جهانی آن رسم فراهم شده است. این کار را با صرف میلیاردها بودجه نمی شد به این پرمایگی انجام داد.

از عرفان که بگذریم، زبان دینی و مرثیه سرایی و بیان حقایق تاریخی– بخصوص تاریخ ائمه معصومین (ع) و مخصوصاً تاریخ امام حسین (ع) - است که امام در این باب هم زمینه نوینی پدید آوردند و علاوه بر عمق معنی ادب بیان را بر گنجینه پیشین ما افزودند. درست امت، انقلاب، اسلامی است و خود بخود از فرهنگ دینی تغذیه می شود، اما دادن الگو، آن هم با تعابیری دلنشین، از شخصیتی همچون امام، نمونه گیران را جرأت می دهد تا پیرامون حضرت زهرا(ع)، زینب، امیرالمؤمنین... هر کدام مقاله و کتاب بنویسند یا نمایشنامه تهیه و اجرا کنند.

* * *

از لحاظ هنری، امام حقاً یک هنرمند و هنرشناس بود. من تنها شیوه نگارش و خط و رسم الخط ایشان را تذکر می دهم، زیرا سالها با آن مأنوس بوده ام و برخی از آثار فقهی دستنویس ایشان را شخصاً استنساخ کرده ام. این خط که بارها در روزنامه ها و مجلات کلیشه یا زیراکس آن را دیده ایم، ببینید چه تأثیری در بیننده و خواننده داشت؟ چگونه یادآور خطوط زیبای علمای گذشته ما بود که همواره به آنها می بالیدیم و اکنون هم نمونه نوشتار آنها را بی هیچ خط خوردگی، یک قلم، در برابر چشم خاص، و عام می دیدیم؟ چه شاهد صدقی بهتر از این؟ در برابر فقهایی که اصلاً خط نداشته اند یا خط خوش ندارند یا استادان و دانشجویانی که پرورده فرهنگ پهلویند و خطوط بی ارزشی دارند که خودشان هم از آن، متنفرند!

* * *

از میان آثار عرفانی حضرت امام، من بیش از همه، شیفته آن چند جلسه تفسیر ایشان بوده ام هر چند اشعار عرفانی هم مؤثر بوده است – بخصوص که می دانسته ام از دل پرسوز و راه رفته ای برخاسته و تصنعی در آن نیست.

* * *

یکی از خصوصیات هر نوشته، این است که بازتاب روح نویسنده است. کتاب کشف اسرار حضرت امام که نشان دهنده صلابت و شجاعت روحی ایشان است، حدود ۳۸ سال پیش، تأثیری بس شگرف در من نهاد. در آن زمان بروجرد بودم و مقدمات و احتمالاً شرح لمعه می خواندم. این کتاب با آن صلابت بیان و محتوای مستند، خط فکری خوبی به من داد به گونه ای که ناآگاهانه و آگاهانه، همواره تحت تأثیر آن، بوده ام و اشکالات معترضان را بی مایه می دانسته ام و بخصوص نسبت به رژیم گذشته از همان آغاز طلبگی، خط فکری خودم را برگزیده ام.

* * *

آثار فلسفی ، بخصوص فلسفه الهی، همواره مبنای تفکر در همه زمینه ها، بخصوص در زمینه ادبی بوده است حضرت امام رضوان الله علیه، از آن جهت که خود سالها استاد این رشته بوده اند و در قالب آن می اندیشیده اند و حتی احتمالاً راه ایشان به عرفان از همین جا بوده است، با قبول و تبلیغ این فلسفه، زمینه خوبی برای رشد ادبیات و زبان فارسی فراهم آوردند. باز هم فکر کنیم که اگر بجای حضرت ایشان، فقیهی نا آگاه از فلسفه فرمانروا بود چه می شد؟ تکفیر و تکفیر بازی و... آغاز می شد، یا دست کم می گذاشتند فلسفه به حیات کم رمق خود ادامه بدهد و یا حتی پژمرد و فرو میرد – چنانکه اگر مخالفت حاج میرزا مهدی اصفهانی را هنوز در حوزه مشهد می بینیم و می بینم گرفتن جشنواره برای حکیم مقاله سبزواری را با دشواری مواجه ساخته اند! در آن صورت چه پیش می آمد؟ یک نظام بدون تعقل و بدون منطق و بیمناک از برخورد با افکار و آراء استدلالی شرق و غرب، داشتیم، با فقهای فراوان اما بدون استاد و دانشجوی جدی در فلسفه و منطق و در نتیجه، در معرض تهاجم فکری دیگران – اما هم اکنون، هر ساله گروه زیادی در حوزه ها فلسفه اسلامی و حتی غربی می خوانند و بی پروا با آن (فلسفه غربی) درگیر می شوند و نقاط ضعف و قوت آن را در می یابند و این خود علاوه بر ایجاد روح شجاعت در برخورد با بیگانه، طلب را دیگر استدلال و منطق بار می آورد و برای رشته های دیگر حتی فقه و اصول تیم سودمند است. در برابر بیاد بیاوریم که همین حضرت آیة الله اراکی دام بقائه پیش از انقلاب خودم پای خطبه نماز جمعه اش بودم و شنیدم که یک خطبه را حداقل به اعتراض های تند و شدید نزدیک به تکفیر، به ابن سینا اختصاص می داد، بی آنکه آن دهاتی عامی نماز جمعه خوان، بداند محتوای سخن چیست؟ چرا به این ابن سینا که مایه مباهات کشور است این همه اعتراض می شود؟ این است تفاوت افق امام رضوان الله علیه و افق دیگران!

دانشجویان فراوانی هم همه ساله از دانشگاه در رشته فلسفه – اسلامی و غربی– فارغ التحصیل می شوند که اکثر آنها – بخصوص فوق لیسانس و بالاترشان– متأله و عامل به احکامند و این هم نیست مگر از آن بینش همه جانبه و تفکرپرور و تمعق آفرین حضرت امام. نامه ایشان به گورباچف و دعوت به فراگیر فلسفه سهروردی و صدرا و... را به یاد داریم و بیاد داریم که بر پاره ای از فقیهان و متفقهان چه مایه سنگین و جانکاه افتاده بود و اسلام را در خطر می دیدند که از سهروردی و صدرا  تعریف شده اما اینان بار و بر فرهنگی و ادبی آن غافل بودند و نمی دانستند که این گسترۀ عظیم فرهنگی که برای این نظام مقدس حاصل شده مولود آن گسترش عظیم بصیرت و بینش بلندپایه مردی بود که خود وارد یکایک این میدانها شده بود و پیروزمند از معرکه در آمده بود و آزموده بود که اسلام و فرهنگ اسلامی اقیانوس است و همه چیز را نه تنها در خود حل می کند بلکه آنها را تطهیر هم می کند و سره را از ناسره باز می نماید. انزل من السماء ماء فسالت اودیة بقدرها... فاما الزبد فیذهب جفاء و اما ما ینفع الناس فیمکث فی الارض.

باید عرض کنم که اینجانب چند سالی شاگرد حضرت امام بوده ام و نیز مقلد ایشان، اما حقیقت این است که اگر آن وسعت نظر و فراخ نظری را در ایشان نمی دیدم، از همان آغاز می دانستم که ممکن است انقلاب کامیاب نگردد. یعنی صرف دلبستگی شاگرد به استاد و یا پیروی مقلد از مقلد، باعث تبعیت از ایشان در انقلاب نشده، بلکه حقایق دیگر نیز در ایشان یافته ام – و یافته اند – که با اعتقاد راسخ، به این تبعیت پرداخته ایم – و لله الحمد و الشکر –  باری این اقیانوس گونگی حضرت امام و عنایت به عرفان، فلسفه، تاریخ، هنر، سنت دینی، مرثیه، نوحه، فقه، اصول... موجب پیدایش ادبیاتی مخصوص، فراگیر، دلنشین، عرفانی، فلسفه، توأم  با هنر  و... شده است که تنها نشأت گرفته از شخص حضرت امام است و آن هم بیشتر از بعد عرفانی و فلسفه الهی ایشان، جزاه الله عن رسوله و اولیائه و عن امة الاسلام خیر جزاء المحسنین و رفع درجته و حشره فی الجوار محمد و الائمة المعصومین(ع)

احمد احمدی

 منبع: حضور، ش ۴، ص ۴۴.