ویژگیهای انسان
امانتدار الهی
لعلّ الأمانة المعروضة علی السموات و الأرض و الجبال الّتی أبین أن یحملنها، و حملها الإنسان الظلوم الجهول، هی هذا المقام الإطلاقی. فإنّ السموات و الأرضین و ما فیهنّ محدودات مقیّدات، حتّی الأرواح الکلیّة و من شأن المقیّد أن یأبی عن الحقیقة الإطلاقیّة و الأمانة هی ظلّ الله المطلق، و ظلّ المطلق مطلق، یأبی کلّ متعیّن عن حملها. و أمّا الإنسان بمقام الظلومیّة الّتی هی التجاوز عن قاطبة الحدودات و التخطّی عن کافّة التعیّنات و اللامقامی المشار إلیه بقوله، تعالی شأنه، علی ما قیل: «یا أَهْلَ یَثْرِبَ، لا مُقامَ لَکُمْ.» و الجهولیّة الّتی هی الفناء عن الفناء قابل لحملها. فحملها بحقیقتها الإطلاقیّة حین وصوله إلی مقام «قابَ قَوْسَیْنِ». و تفکّر فی قوله تعالی: «أَوْ أَدْنی.» و أطف السراج، فقد طلع الصبح.(227)
* * *
کتاباخلاق: انسان شناسی در اندیشه امام خمینی (س)صفحه 313
تعلیم انسان توسط حق
مثل اعلای حق
قال تعالی: وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها. و این تعلیم الهی به تخمیر غیبیِ جمعی بیدی الجمال و الجلال نسبت به باطن آدم واقع شد در حضرت واحدیت؛ چنانچه تخمیر صورت و ظاهر او در عالم شهادت به ظهور یدی الجلال و الجمال به مظهریت طبیعت واقع شد. و قال تعالی شأنُه: إِنّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ... الآیه و «امانت» در مشرب اهل عرفان ولایت مطلقه است که غیر از انسان هیچ موجودی لایق آن نیست. و این ولایت مطلقه همان مقام فیض مقدس است که در کتاب شریف اشاره به آن فرموده بقوله [تعالی]: کُلُّ شَیْءٍ هالِکٌ إِلاّ وَجْهَهُ. و در حدیث شریف کافی حضرت باقرالعلوم، علیه السلام، فرماید: نَحْنُ وَجْهُ الله. و در دعای «ندبه» است: أَیْنَ وَجْهُ الله الَّذی إلَیْهِ یَتَوَجَّهُ الْأوْلِیاءُ؟ أَیْنَ السَّبَبُ الْمُتَّصِلُ بَیْنَ أهْلِ الْأرْضِ وَ السَّماءِ؟ و در زیارت «جامعۀ کبیره» فرموده: وَ الْمَثَلُ الْأَعْلی و این «مَثَلیّت» و «وَجْهیّت» همان است که در حدیث شریف فرماید: إنَّ الله خَلَقَ آدَمَ عَلَی صُورَتِهِ. یعنی آدم مَثَل اعلای حق و آیت الله کبری و مظهر اتمّ و مرآت تجلیات اسما و صفات و وجه الله و عین الله و یدالله و جنب الله است: هُوَ یَسْمَعُ وَ یُبْصِرُ وَ یَبْطِشُ بِالله ؛ و الله یُبْصِرُ وَ یَسْمَعُ وَ یَبْطِشُ بِهِ. و این «وجه الله » همان نوری است که در آیۀ شریفه فرماید: الله نُورُ السَّمواتِ وَ الْأَرْضِ. و
کتاباخلاق: انسان شناسی در اندیشه امام خمینی (س)صفحه 314
جناب باقرالعلوم، علیه السلام، فرماید به ابوخالد کابلی در حدیث شریف کافی: «هُم (أَیِ الْأئمَّةُ) وَ الله نُورُ الله الَّذِی أَنْزَلَ؛ وَ هُمْ وَ الله نُورُ الله فِی السَّموَاتِ وَ فِی الْأَرْضِ. و در کافی شریف از جناب باقرالعلوم، روحی لتراب مقدمه الفداء، حدیث می کند در تفسیر آیۀ شریفۀ عَمَّ یَتَساءَلُونَ . عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ. که فرمود: هِیَ فِی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ. کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ، علیه السّلام، یَقُولُ: مَا لِلَّهِ تعالی آیَة هِیَ أَکْبَرُ مِنِّی؛ وَ لاَ لِلَّهِ مِنْ نَبَإٍ أَعْظَمُ مِنِّی.
و بالجمله، انسان کامل، که آدم ابوالبشر یکی از مصادیق آن است، بزرگترین آیات و مظاهر اسما و صفات حق و مَثَل و آیت حق تعالی است. و خدای تبارک و تعالی از «مِثل» یعنی شبیه، منزه و مبراست، ولی ذات مقدس را تنزیه از «مَثَل»، به معنی آیت و علامت، نباید نمود وَ لَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلَی. همۀ ذرات کائنات آیات و مرآت تجلیات آن جمال جمیل عزّوجلّ هستند، منتها آنکه هر یک به اندازۀ وعای وجودی خود، ولی هیچیک آیت اسم اعظم جامع، یعنی «الله »، نیستند جز حضرت کَون جامع و مقام مقدس برزخیت کبری، جَلَّتْ عَظَمَتُهُ بِعَظَمَةِ باریه، فَالله تَعالی خَلَقَ الْاءنْسانَ الْکامِلَ وَ الآدَمَ الْأوَّلَ عَلی صورَتِهِ الْجامِعَةِ؛ وَ جَعَلَهُ مِرْآةَ أَسْمائِهِ وَ صِفاتِهِ. قالَ الشَّیْخُ الْکَبیرُ: «فَظَهَرَ جَمیعُ ما فِی الصُّورَةِ الإِلهیَّةِ مِنَ الْأسْماءِ فِی هذِهِ النَّشْأَةِ الإِنْسانِیَّةِ، فَحازَتْ رُتْبَةَ الْاءحاطَةِ وَ الْجَمْعِ بِهذا الْوُجودِ وَ بِهِ قامَتِ
کتاباخلاق: انسان شناسی در اندیشه امام خمینی (س)صفحه 315
الْحُجّةُ للّه عَلَی الْمَلائِکَةِ.»
و از این بیان معلوم شد نکتۀ اختیار و اصطفای حق تعالی صورت جامعۀ انسانیه را در بین سایر صور مختلفۀ سایر اکوان، و سرّ تشریف حق تعالی آدم، علیه السلام، را بر ملائکه و تکریم او را از بین سایر موجودات، و نسبت روح او را به خودش در آیۀ شریفه بقوله: وَنَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی.(228)
* * *
قلب انسان، عرش رحمان
در حدیث مشهور است که: قَلْبُ الْمُؤْمِنِ عَرْشُ الرَّحْمن. و در حدیث قدسی معروف است: لا یَسَعُنی أَرْضی وَ لا سَمائی، وَ لکِنْ یَسَعُنی قَلْبُ عَبْدِیَ الْمُؤْمِنِ. دل مؤمن عرش و سریر سلطنت حق و منزلگاه آن ذات مقدس، و صاحبِ دل ذات مقدس است. توجه به غیر حق تعالی خیانت به حق است، و حبّ به غیر ذات مقدس و خاصان او، که حبّ اوست، خیانت است در مشرب عرفان. و ولایت اهل بیت عصمت، و طهارت و دوستی خاندان رسالت، علیهم السلام، و عرفان مقام مقدس آنها، امانت حق است؛ چنانچه در احادیث شریفۀ کثیره «امانت» را در آیه تفسیر فرموده اند به ولایت امیرالمؤمنین، علیه السلام. و چنانچه غصب ولایت و سلطنت آن حضرت خیانت به امانت است، ترک تبعیت آن بزرگوار از مراتب خیانت است. و در
کتاباخلاق: انسان شناسی در اندیشه امام خمینی (س)صفحه 316
احادیث شریفه وارد است که شیعه کسی است که تبعیت کامل کند؛ و الا مجرد دعوی تشیع بدون تبعیت تشیع نخواهد بود.(229)
* * *
برگزیدۀ خدا
قوله: إصْطَفاها .صَفْوَه. به معنای خالص و صافی از کدورت است؛ و «اِصطفاء» به معنای اخذ نمودن خالص و صافی است، و لازمۀ آن می باشد. ولی جوهری و غیر او اصطفاء را به معنای «اختیار» دانسته اند؛ چنانچه اختیار را نیز به «اصطفاء» در لغت معنا نمودند. و این نیز تفسیر به لازم است، زیرا که «اختیار» نیز به معنای اخذ نمودن خیر است و نیکویی؛ از این جهت ملازم با اصطفاء شود در خارج، نه آنکه مفهوم آن باشد...
ظهور و نازلۀ روح مجردِ «اَمر» ی است که سرّ سبحانی و «روح الله » مشارالیه بقوله: وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی می باشد. و پس از این، بیان آنکه این روحْ منفوخ به نفخۀ الهیه و مصطفی و مختار حق جلَّ و علا است می شود ان شاءالله .(230)
* * *
یگانه عالم غیب
[ما انسان] یگانه بذر عالم غیبیم که در همین عالم سیر می نماییم.
منتها اگر این بذر در طریق و مجرای مخصوصی قرار گیرد و مانع
کتاباخلاق: انسان شناسی در اندیشه امام خمینی (س)صفحه 317
و قاسر و اشراری جلوی او را نگیرد و بدون مانع با سیر طبیعی در این مجرا سیر کند، به عالم غیب می رسد و ممکن است در این عالم، مجرای او طوری باشد که متوقف نشود تا به آخرین نقطۀ مرز امکان و وجوب برسد و آن دار و منزلی در جوار واجب مطلق است که در جوار رحمت حق برقرار می شود، نعم الجار و قرّة اعین.(231)
* * *
معنای «الفقر فخری»
در عالم جز یک حقیقت نیست «لیس فی الدار غیره دیّار» در دار تحقق فقط وجود است و تعلق، از احکامِ آن است و چون وجود، حقیقت مشکّکه است، تعلق هم مشکّک خواهد بود. و اعلی مرتبۀ وجود امکانی، دارای اعلی مرتبۀ تعلق است. یعنی تعلق عقل اول، اعلی مرتبۀ تعلق و ربط است و اوست که افقر موجودات است نه نفس.
معنای فقر این نیست که موجودات از کمالات خالی باشند، بلکه معنایش این است که چون حقیقةً وجود معلولی، ربط و تعلق به وجود علّی است و چون وجود صادر اول از وجودات دیگر اشدّ است، پس تعلقش به مبدأ و ربط بودنش به مبدأ اشدّ است؛ البته فقر به این معنی در وجود صادر اول زیاد است.
بنابراین هیولای اُولی اغنی الموجودات است؛ برای اینکه صرف قوّة الوجود است، هیچ فعلیت ندارد تا ربط و وجودِ تعلقی داشته باشد. شاید به همین معنای «فقر منزلی» اشاره باشد کلام حضرت رسول صلی الله علیه و آله وسلم که فرمود: «الفقر فخری»، البته اگر این جمله را از روی نظر باطنی فرموده باشد.
بالجمله: یک نوع تعلق، که اعلی از تعلقات دیگر است، بین وجود
کتاباخلاق: انسان شناسی در اندیشه امام خمینی (س)صفحه 318
علت و معلول هست که قابل تشکیک است؛ برای اینکه همان حیثیت صرفه و بسیطه ای که هیچ ترکیبی در آن نیست، متعلق بها می باشد و عین حیثیتی است که در معلول بسیط است؛ زیرا این همان است که از بسیط اول صادر شده است پس «ما صَدَرَ» هم، حیثیت بسیطه خواهد بود و هرچه حیثیت محل صدور، اقوی باشد حیثیت صادره هم اقوی خواهد بود، و حیثیت صادره عین ربط و تعلق است تا به آخرین درجه ای که حظّی از وجود دارد برسد و چون وجود، هرچه تنزل کند، حیثیت تنزل می کند، پس متعلق تنزل می کند.(232)
* * *
فصل و وصل
نفس وقتی که مجرد شد، ظهورش اعلی و کامل تر می شود و مادیت و زمانی و مکانی بودن آن کمتر می گردد، و وقتی که به درجۀ تجرد عقلی رسید؛ یعنی از طبیعت به عالم عقل قدم گذاشت، آنجا دیگر تمایز و انفصال نیست، بلکه وصل و اتحاد است.(233)
* * *
کتاباخلاق: انسان شناسی در اندیشه امام خمینی (س)صفحه 319