رهبری امام خمینی(س) در شعارهای انقلاب اسلامی ایران

 محمدحسین پناهی[1]

 خلاصه مقاله

مقاله حاضر بدنبال این هدف است تا با بررسی شعارهای انقلاب اسلامی اولاً شعارهای مربوط به رهبری و شخصیت های سیاسی انقلاب را مورد مطالعه قرار دهد؛ ثانیاً با بررسی شعارهای مربوط به شخصیت های انقلاب جایگاه هر یک از شخصیت های مطرح در انقلاب از نظر انقلابیون و مردم روشن شود؛ ثالثاً شعارهای مربوط به امام خمینی(س) مورد بررسی قرار گیرند تا چگونگی نگرش مردم به رهبری امام، مواضع و خط مشی های امام، ویژگی های شخصیتی ایشان و رابطه مردم با امام معلوم شوند.

نگارنده با توجه به محتوای شعارهای انقلابی و روند انقلاب اسلامی برای این شعارها چند مقوله در نظر گرفته است که عبارتند از شعارهای مربوط به امام خمینی(س)، آقای بازرگان، آیت الله  طالقانی، آیت الله  بهشتی، بنی صدر و سایر شخصیت های انقلاب.

آنگاه نگارنده به تجزیه و تحلیل شعارهای مربوط به رهبران و شخصیت های سیاسی انقلاب پرداخته است و جدول چگونگی توزیع شعارهای انقلاب را ارائه می دهد و از آن نتیجه می گیرد که حجم گسترده
شعارهای مربوط به تأیید، تمجید، احترام، اعتقاد و سرسپردگی نسبت به امام خمینی(س) می تواند به قول ماکس وبر نشاندهنده فرهمندی رهبری امام خمینی(س) باشد.

مقدمه

جامعه شناسان معتقدند که برای وقوع هر انقلابی وجود شرایط انقلابی ضروری است. اما وجود شرایط انقلابی شرط کافی برای انقلاب نمی باشد. رهبری است که با اقدامات خود جامعه ای را که آبستن انقلاب است به سوی وقوع جنبش انقلابی و انقلاب هدایت می کند. رهبری انقلاب نقش اساسی را در تدوین و تبلیغ و تشریح ایدئولوژی انقلاب، تبیین وضع موجود و وضع ایده آل، طراحی استراتژی و خط مشی های انقلاب، و بسیج توده ای برای سرنگونی نظام حاکم ایفا می کند. بنابراین می توان گفت چه بسا شرایط انقلابی که به علت عدم وجود یک رهبر توانا به انقلاب منجر نمی شود و یا جنبشی که به علت عملکرد نامناسب رهبری موفق به سرنگونی نظام حاکم نگشته و شکست می خورد.

البته باید اشاره کرد که مطلب فوق فشرده نظریه غالب در جامعه شناسی انقلاب است. لااقل دو نقطه نظر مغایر هم نیز در این زمنیه مورد بحث می باشند: یکی اینکه اساساً رهبری نقش مهمی در انقلابات ایفا نمی کند و نقش آن صرفاً انفعالی است. بدین معنی که وقتی شرایط انقلابی در جامعه حاکم بود خود به خود رهبری انقلابی به وجود می آید و نقش لازم را ایفا می کند. این شرایط انقلابی است که تعیین کننده رهبری و ویژگی های آن است، به طوری که فرق اساسی در عملکرد افرادی که نقش رهبری انقلاب را ایفا می کنند وجود ندارد. به عبارت دیگر این دیدگاهها «اقدام انقلابی فرد یا گروه موجود در داخل جامعه را به عنوان وابسته ای به شمار می آوردند که به وسیله شرایط اجتماعی کلی یا برخی شرایط مشخص شده خاص تبیین، تعیین یا انگیخته می شود.»¹

در مقابل، دیدگاههای رواشناختی که مغایر با دیدگاه فوق است ادعا می کنند رهبران نقش تعیین کننده اصلی را در انقلابات بازی می کنند نه شرایط انقلابی. به طوری که عامل تعیین کننده اصلی در انقلابات وجود شخصیت های انقلابی است. به علاوه حتی ویژگی های انقلاب از قبیل ایدئولوژی و برنامه و نتایج آن همه تحت الشعاع ویژگی های رهبری قرار دارند.² چنانکه ملاحظه می شود، این دو دیدگاه شاید دچار افراط و تفریط در روشن کردن نقش رهبری در انقلابات شده باشند. دیدگاه سوم، که در آغاز بحث مطرح شد، سعی دارد نقش شرایط انقلابی و رهبری را در جای خود قرار دهد. اریک هافر در این رابطه می نویسد:

هر چند که نقش رهبری را در جهش یک جنبش انبوه مردم با اهمیت بدانیم، تردیدی نیست که رهبر نمی تواند اوضاعی را به وجود آورد که خیزش جنبش ممکن شود. او نمی تواند به مدد جادو از هیچ، یک جنبش بسازد. باید رغبتی به دنباله روی و اطاعت و نارضایتی گسترده ای نسبت به وضع موجود وجود داشته باشد، تا جنبش و رهبری چهره بنمایند. تا زمانی که اوضاع کاملاً آماده نشود، رهبر احتمالی هر چند با استعداد و رسالت مقدس، هر اندازه پرتوان که باشد، لاجرم بدون پیرو باقی خواهد ماند.³

پس از ذکر مثالهایی هافر اضافه می کند که «زمانی که صحنه آراسته شد، حضور یک رهبر برجسته ضرورت اجتناب ناپذیر دارد. بدون او جنبشی در کار نخواهد بود. آماده بودن زمان به خودی خود جنبش انبوه مردم را به وجود نمی آورد. انتخابات، قوانین و دستگاههای اداری هم نمی توانند رهبر ایجاد کنند.⁴

اگر از دیدگاه اخیر هم به نقش و جایگاه رهبری بنگریم باز به این نتیجه می رسیم که رهبری نقش اساسی در شکل گیری، وقوع  و روند انقلابات ایفا می کند. با توجه به این مطالب، باید پذیرفت که در انقلاب اسلامی ایران نیز، رهبری به طور عام، و رهبری امام خمینی(س) به طور خاص، نقش اساسی داشته است.

به علاوه از آنجا که هر انقلابی دارای شعارهایی است که برخاسته از ایدئولوژی انقلاب و فرهنگ آن جامعه است و بیان کنندۀ نگرش انقلابیون و توده های انقلابی نسبت به وضع موجود، اهداف و ویژگی های نظام آرمانی و رهبری و رهبران و شخصیتهای انقلاب است، می باید چگونگی نگرش و شناخت مردم از رهبرانشان در شعارهای انقلابی منعکس شده باشد.

هدف این مقاله آن است که با بررسی شعارهای انقلاب اسلامی، اولاً شعارهای مربوط به رهبری و شخصیتهای سیاسی انقلاب را مورد مطالعه قرار دهد تا کم و کیف پرداختن به این موضوع در شعارهای انقلاب اسلامی مشخص شود. ثانیاً با بررسی شعارهای مربوط به شخصیتهای انقلاب جایگاه هر یک از شخصیتهای مطرح در انقلاب از نظر انقلابیون و مردم روشن شود. و ثالثاً شعارهای مربوط به امام خمینی(س) مورد
بررسی قرار گیرند تا چگونگی نگرش مردم به رهبری امام، مواضع و خط مشی های امام، ویژگی های شخصیتی رابطۀ ایشان با مردم معلوم شوند. از آنجا که اساس این مقاله مبتنی بر مطالعه شعارهای انقلاب اسلامی ایران است،

قبل از پرداختن بحث رهبری در شعارهای انقلاب ضرورت دارد چگونگی جمع آوری و تجزیه و تحلیل شعارهای انقلاب اسلامی ایران، که پیش از این به وسیلۀ نگارنده در یک تحقیق نسبتاً وسیع انجام گرفته است، مختصراً توضیح داده شود.

 چگونگی جمع آوری شعارهای انقلاب اسلامی

ابتدا لازم به یادآوری است که شعارهای هر انقلاب از اسناد گرانبهای آن و یکی از مهمترین منابع مطالعه فرآیند انقلابی و ارزشها و آرمانهای آن انقلاب و چگونگی رهبری آن است. بنابراین ضرورت دارد که شعارهای هر انقلاب با دقت جمع آوری شده و به عنوان یکی از اسناد مهم انقلاب حفظ شوند و به نسل های بعدی و محققان انقلاب سپرده شوند.

با توجه به این ضرورتها، از چند سال پیش جمع آوری و تجزیه و تحلیل جامعه شناختی شعارهای انقلاب اسلامی ایران فکر نگارنده را به خود مشغول داشته است. مخصوصاً اینکه به عقیده من در انقلاب اسلامی ایران شعارها نقش بسیار مهمی را ایفا کرده اند، به طوری که از جهت تعداد شعارهای انقلابی، در هیچ انقلابی این تعداد شعار دیده نشده است⁵ و انقلاب اسلامی ایران از این جهت نیز منحصر به فرد می باشد. در این قسمت ابتدا مختصراً چگونگی جمع آوری شعارهای انقلاب اسلامی و تفکیک شعارها از غیر شعارها توضیح داده می شود.

الف) جمع آوری شعارهای انقلاب اسلامی

برای تجزیه و تحلیل شعارهای انقلاب اسلامی، ابتدا باید این شعارها جمع آوری می شدند. برای جمع آوری شعارهای انقلاب می باید کلیه منابعی که احتمال داشت در آنها شعاری از انقلاب اسلامی وجود داشته باشد بررسی می شد. بنابراین به کمک یک تیم تحقیق آموزش دیده همه کتابخانه های مهم سراسر کشور، شامل کتابخانه های عمومی، دانشگاهی و سازمانهای دولتی، که جمعاً حدود 130 کتابخانه در 56 شهر می شدند، جستجو شدند تا هر نوع کتاب و اسناد و روزنامه و مجله و حتی دست نوشته ای که احتمال داشت حاوی شعار انقلابی باشد بررسی شود. در این بررسی ها می باید کلیه عباراتی که، آشکارا و یا به طور ضمنی، تحت عنوان شعار انقلابی آمده بودند فیش برداری می شد. بدین ترتیب مواد اولیه برای مطالعه بعدی به دست آمد.

لازم به توضیح است که شعارهای جمع آوری شده برای این تحقیق متعلق به دوره چهار ساله از مهرماه 1356 تا شهریور ماه 1360 (اوت 1977 تا اوت 1981) می باشد. انتخاب این دوره به این دلیل بوده است که این مطالعه از شروع حرکت جمعی توده ای و انقلابی علیه رژیم پهلوی تا شکل گیری و استحکام نظام جمهوری اسلامی ایران را، که به نظر محقق تا شروع ریاست جمهوری آیت الله  خامنه ای طول می کشد، در بر بگیرد. در پایان این دوره چهارساله کلیه نهادهای سیاسی نظام جمهوری اسلامی شکل گرفته و عملا در جامعه استقرار یافته و کار خود را آغار کرده بودند، و نیز دوره بحرانهای انقلابی و تلاطم های پس از انقلاب نیز تا حد زیادی سپری شده بود. بنابراین شعارهای مطرح شده در این دوره را می توان شعارهای انقلابی به حساب آورد.

نتیجه این مرحله از تحقیق به دست آمدن حدود 8200 عبارت مختلف بود که تحت عنوان «شعارهای انقلابی» در منابع مختلف درج شده بودند، که در واقع مجموعه بی نظیری از فرهنگ انقلاب اسلامی را به دست می دهند.

لازم به توضیح است که این اولین باری نبود که شعارهای انقلاب اسلامی جمع آوری می شوند، بلکه اولین باری بود که این کار به شکل کاملتر و جامعتر و روشمندتری انجام می گرفت. مجموعه هایی از شعارهای انقلاب اسلامی قبلاً جمع آوری شده بودند که در این تحقیق از آنها استفاده شده است، ولی در هیچکدام از آنها این تعداد شعار انقلابی وجود ندارد، به طوری که می توان گفت مجموعه جمع آوری شده در این تحقیق کاملترین مجموعه موجود می باشد.⁶

ب) روش جداسازی شعارها از غیر شعارها

از آنجا که عبارات جمع آوری شده از منابع بدون نقد و بررسی ویژگی های شعارهای انقلابی «شعار» تلقی شده بودند، ضرورت داشت ابتدا شعارهای واقعی از عبارات شعار گونه جداسازی می شدند تا شعارهای واقعی انقلاب اسلامی به دست می آمد، کاری که در هیچ یک از تحقیقات قبل انجام نشده بود. برای این کار می بایست بر مبنای تعریف دقیقی از «شعار انقلابی» کلیه عبارات جمع آوری شده با روشن تحلیل محتوا  (content analysis) تجزیه و تحلیل می شدند.

از آنجا که شعارهای انقلابی چکیده ای از ایدئولوژی انقلابی می باشند و نقش مهمی در ایدئولوژی انقلابی ایفا می کنند،⁷ با بررسی و مطالعاتی که در مورد ایدئولوژی انقلابی و بسیج انقلابی و نقش شعارها در بسیج به عمل آمد، مشخص گردید که هر شعار انقلابی می باید لااقل پنج ویژگی مهم داشته باشد که شامل ویژگی های خاص زبانی، پیامی، نگرشی، ارزشی و سیاسی می باشند. با توجه به ویژگی های فوق «شعار انقلابی» چنین تعریف شد:

شعار انقلابی عبارتی نسبتاً موزون و ساده و عامه فهمی است که بتواند دسته جمعی ادا شده و با تکیه بر عواطف و احساسات توده ای ارزیابی منفی و یا مثبتی از وضع موجود، یا وضع آرمانی، و یا شخصیت های سیاسی آنها را ارائه کرده و با قضاوت ارزشی به توده ها جهت داده و آنها را دعوت به عمل سیاسی جمعی کند، تا نظام حاکم را برانداخته و نظام آرمانی را جایگزین آن کند.

با دقت در تعریف فوق مشخص می شود که این تعریف دارای 5 جنبۀ زمانی، پیامی، نگرشی، ارزشی و سیاسی است. هر یک از این ابعاد می بایست تعریف نظری و عملیاتی می شدند تا بر مبنای آنها شعارهای واقعی که هر 5 جنبه را دارند از شعارهای غیر واقعی جدا شوند.

بر اساس تعاریف فوق، که در این مقاله امکان پرداختن به آنها نیست، پرسشنامه ای تدوین شد و به وسیله آن، همه «شعارهای» جمع آوری شده تحلیل محتوا شدند و شعارهای واقعی از غیر واقعی جدا شدند. مثلاً در این بررسی عبارات «نه شرقی، نه غربی، جمهوری اسلامی» و «الله  اکبر، خمینی رهبر» و «استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی» حاوی هر پنج بعد تشخیص داده شده و شعار تلقی شدند، ولی عبارت «نهضت اسلامی تا پیروزی کامل ادامه دارد» با توجه به وزنهای زبان فارسی موزون تشخیص داده نشد و غیر شعار تلقی گردید.

بدین ترتیب از حدود 8200 عبارت متفاوت جمع آوری شده 4153 شعار متفاوت برای انقلاب اسلامی ایران به دست آمد. با حجم زیادی که شعارهای واقعی انقلاب اسلامی ایران دارند، معلوم می شود که در این انقلاب شعارها یکی از سلاح های مهم مبارزه انقلابی علیه رژیم پهلوی بوده اند. امید است این مجموعه شعارها به زودی منتشر شود تا بتواند مورد استفاده و تحقیق همه جانبه محققان علوم اجتماعی قرار گیرد.

  روش تجزیه و تحلیل شعارهای رهبری

روش این تحقیق تحلیل محتواست. سند و یا متنی که باید مورد تحلیل محتوا قرار گیرد 4153 شعار انقلاب اسلامی می باشند، که قبلاً جمع آوری شده اند. واحد ثبت در این تحقیق هر یک از شعارهایی می باشند که در مجموعه جمع آوری شده قرار دارند.

در این تحقیق تحلیل محتوا بیشتر مربوط به مضمون نهفته در شعارهاست تا محتوای آشکار آنها. به عبارت دیگر، داور نمی تواند صرفاً بر مبنای یافتن و شمارش کلمات خاصی در شعارها آنها را رمزگذاری نماید. بلکه باید به مضامین نهفته در هر شعار توجه نمود و بیشتر آن را مبنای داوری خود قرار دهد. واضح است که این کار، هر قدر هم تعاریف نظری و عملیاتی دقیقی از مقوله ها (categories) تهیه شود، میزان پایایی تحقیق را کاهش می دهد، هر چند که آزمون انجام شده پایایی بسیار خوبی را نشان داد.

با توجه به اهداف این تحقیق باید مقوله های مورد بررسی مشخص می شدند، سپس مقوله ها تعریف نظری و عملیاتی می شدند، و آنگاه شعارهای انقلاب تجزیه و تحلیل شده و در مقوله مناسب قرار داده می شدند. مقوله های در نظر گرفته شده، با توجه به اهداف این تحقیق، مربوط به شخصیتهای سیاسی انقلاب می باشند. بدین ترتیب که ابتدا کلیه شعارهای مربوط به شخصیتهای سیاسی انقلاب مورد بررسی قرار خواهند گرفت تا جایگاه امام خمینی(س) در مقایسه با سایر شخصیتهای سیاسی مشخص شود، و سپس شعارهای مربوط به امام خمینی(س) به طور مجزا تجزیه و تحلیل خواهند شد. لازم به ذکر است که در این تحقیق صرفاً چگونگی توزیع این شعارها بررسی خواهند شد، و امکان ارائه کلیه این شعارها، و یا بحث روی تک تک این شعارها وجود ندارد. البته مثالهایی از هر مقوله از شعارها ارائه خواهد شد.

تعاریف نظری و عملیاتی شعارهای مربوط به رهبری و شخصیتهای سیاسی انقلاب

با توجه به نکاتی که قبلاً بحث شد، در انقلابات، در عین اینکه یک نفر به تدریج رهبر عالی شناخته می شود، رده های مختلفی از رهبری و شخصیتهای سیاسی وجود دارند که نقش مهمی را در شکل گیری انقلاب، تداوم مبارزه، بسیج نیروها، سرنگون کردن رژیم و هدایت انقلاب و مردم در راستای اهداف انقلاب ایفا می کنند.⁸ بنابراین انتظار می رود تعداد زیادی از شعارهای هر انقلاب به رده های مختلف رهبران و
شخصیتهای سیاسی انقلاب اختصاص یابد.

در انقلاب اسلامی نیز تعداد قابل توجهی از شعارهای انقلابی در مورد رهبران و شخصیتهای سیاسی انقلاب، ویژگی های آنها و اقدامات و سیاستهای آنها مطرح شده است.⁹ منظور از شخصیتهای سیاسی در این تحقیق همه افراد شناخته شده ای می باشند که در مقطعی از انقلاب نقش آفرین بوده اند، هر چند که این شخصیتها و اقدامات آنان ممکن است در مرحله ای از انقلاب مورد تأیید مردم و انقلابیون دیگر بوده باشد و در مرحله ای دیگر، با توجه به فراز و نشیب های فرآیند انقلابی، برخی از آنان از جریان انقلاب حذف و یا طرد شده و تبدیل به چهره های مورد مناقشه و یا منفی انقلاب شده باشند. با توجه به توضیحات فوق، کلیه شعارهایی که دربارۀ رهبران و شخصیتهای سیاسی انقلاب اسلامی، در دوره مورد بررسی ما مطرح شده باشند، در اینجا استخراج خواهند شد.

با توجه به محتوای شعارهای انقلابی و روند انقلاب اسلامی، برای این شعارها چند مقوله در نظر گرفته شد که عبارتند از شعارهایی مربوط به امام خمینی(س)، آقای بازرگان، آیت الله  طالقانی، آیت الله  بهشتی، بنی صدر و سایر شخصیتهای انقلاب، که تعاریف هر یک از این مقولات و زیر ـ مقولات آنها در زیر می آید:

 1ـ امام خمینی(س)

امام خمینی(س)، به عنوان رهبر بلامنازع انقلاب اسلامی ایران، طبعاً بیش از هر شخصیت سیاسی دیگر توجه مردم و انقلابیون و گروههای سیاسی را به خود معطوف داشته، و شعارهای زیادی در طرح و تأیید ضرورت رهبری امام خمینی(س) برای سرنگونی رژیم، تأیید و حمایت از رهبری امام، ویژگی های شخصیتی امام، و مواضع و سیاستهای او طرح شده است. در اینجا شعارهای مربوط به امام خمینی(س)، در 4 زمینه فوق و در 4 زیر مقوله تعریف عملیاتی شده اند:

1ـ1ـ ضرورت  رهبری امام خمینی(س) برای سرنگون کردن رژیم

شعارهایی که در مورد ضرورت و اهمیت رهبری امام خمینی(س) جهت سرنگونی رژیم و یا شاه گفته شده باشند در این زیر مقوله قرار داده شدند. شعارهایی مانند «خمینی امام است، کار شاه تمام است» از این نوعند. در این شعارها به نحوی رهبر انقلاب در مقابل شاه و یا در مقابله با شاه قرار داده می شود و تأکید بر رهبری امام و نفی شاه و یا رژیم او می شود.

1ـ2ـ تأیید و تأکید بر رهبری امام خمینی(س):

شعارهایی که به طور کلی در تأیید و تأکید بر اهمیت و ضرورت رهبری امام خمینی(س) برای انقلاب و ایران و امت اسلامی مطرح شده باشند در این زیر مقوله قرار خواهند گرفت. در این نوع شعارها می باید به طور آشکار، با به کارگیری الفاظی مانند رهبر و امام و غیره، موضوع رهبریت امام مورد تأیید و تأکید قرار گرفته باشد. شعارهایی مانند «خمینی رهبر ماست» و «خمینی امام است، رهبر قیام است، الله  اکبر، الله  اکبر» از این دسته می باشند.

1ـ3ـ تأیید سایر ویژگی های شخصیتی امام خمینی(س)

شعارهایی که درباره ویژگی های دیگر شخصیت امام خمینی(س)، غیر از ویژگی رهبری، مطرح شده اند در این زیر مقوله قرار می گیرند. علت تفکیک ویژگی رهبری از سایر ویژگی های شخصیتی امام خمینی(س)، اهمیت بیشتر بحث رهبری برای انقلاب و برآورد کردن میزان تأیید و تأکید مردم بر آن ویژگی شخصیتی است. شعارهایی مانند «خمینی بت شکن حکم جهادم بده، بهر نجات وطن راه نشانم بده» و «خمینی آزاده است، شاه زنازاده است» از این قبیل است.

1ـ4ـ تأیید سیاستها و مواضع امام خمینی(س)

علاوه بر بحث رهبری و ویژگیهای شخصیتی، شعارهایی وجود دارند که موضوع اصلی آنها تأیید و حمایت از مواضع، اقدامات، جهت گیریها و سیاستهای امام خمینی(س) است. این دسته از شعارهای مربوط به امام خمینی(س) در این زیر مقوله قرار داده خواهند شد. مانند شعارهای «به گفته خمینی ما همگی سربازیم، در جنگ با آمریکا در راه حق جانبازیم» و «به گفته خمینی نهضت ادامه دارد». وجود قرائن لفظی، مانند «به گفته» دال بر چنین تأییدهایی است.

 2ـ آقای مهندس مهدی بازرگان

آقای مهندس بازرگان، یکی از شخصیتهای مهم انقلاب اسلامی ایران می باشد که پس از سرنگونی رژیم پهلوی، امام خمینی(س) وی را به عنوان نخست وزیر برای اداره حکومت موقت برگزید. تعدادی از شعارهای انقلاب اسلامی در تأیید و یا مخالفت با نخست وزیری و دولت و عملکرد آقای بازرگان، و تعدادی نیز در تأیید و حمایت از مواضع و شخصیت آقای بازرگان و یا مخالفت با وی مطرح گردیده اند، همگی در این
مقوله قرار خواهند گرفت.

شعارهایی که در تأیید و حمایت از حکومت موقت آقای بازرگان و اقدامات دولت وی و رابطه آن با مردم و یا مخالفت با آنها مطرح شده باشند باید به طور مشخص از حکومت، دولت، کابینه، و یا نخست وزیری آقای بازرگان نام برده شده باشد و یا با قرائن لفظی مشخص شود که منظور شعار، حکومت و یا دولت بازرگان است. مانند شعارهای «بازرگان، بازرگان، نخست وزیر ایران» و یا «بازرگان حکومتت ثواب است، بختیار حکومتت محال است.»

شعارهایی که در حمایت و تأیید و یا مخالفت با شخصیت و مواضع و جهت گیریها و اقدامات آقای بازرگان در مراحل مختلف انقلاب مطرح شده باشند در این زیر مقوله قرار خواهند گرفت. شعارهایی مانند «بازرگان، بازرگان، پرورده قرآن است» و «بازرگان، بازرگان، خدانگهدار تو؛ خلق مسلمان ما، هست طرفدار تو» از این دسته اند، و در این مقوله قرار می گیرند.

 3ـ آیت الله  طالقانی

به عنوان یکی از رهبران و شخصیتهای برجسته انقلاب اسلامی ایران، شعارهای خاصی در تأیید و حمایت از شخصیت و مواضع و جهت گیریها و اقدامات آیت الله  مجاهد سید محمود طالقانی مطرح شده اند که در این مقوله قرار خواهند گرفت. شعارهای «طالقانی، حامی آزادگان» و «طالقانی، طالقانی، شجاعتت درس جوانان شده» در این مقوله قرار می گیرند.

 4ـ آیت الله  بهشتی

یکی دیگر از رهبران و شخصیتهای برجسته انقلاب اسلامی ایران آیت الله  دکتر بهشتی می باشند. شعارهایی که در تأیید و حمایت از مواضع و شخصیت و اقدامات شهید بهشتی، و یا احیاناً در مخالفت با وی مطرح شده اند در این مقوله قرار خواهند گرفت. برای مثال می توان به شعارهای «بهشتی، بهشتی، راهت ادامه دارد» و «بهشتی، بهشتی، با خون خود نوشتی، استقلال آزادی جمهوری اسلامی» اشاره کرد که جزء این مقوله اند.

 5ـ ابوالحسن بنی صدر

تعدادی از شعارهای انقلاب اسلامی، در تأیید و یا مخالفت با شخصیت و مواضع و دولت و ریاست جمهوری و اقدامات ابوالحسن بنی صدر، به عنوان یکی از شخصیتهای سیاسی انقلاب، و رئیس جمهور معزول کشور، طرح شده اند در این مقوله قرار خواهند گرفت. مانند شعارهای «بنی صدر، حمایتت می کنیم» و «بنی صدر صد در صد اعدام باید گردد» و «بنی صدر و منافق، پیوندتان مبارک.»

 6ـ تعدادی از شخصیتهای انقلاب

شعارهای دیگری در تأیید و حمایت، و یا احیاناً مخالفت با شخصیت و یا اقدامات، برخی دیگر از شخصیتهای سیاسی برجسته دوره های مورد بررسی از انقلاب مطرح شده اند. کلیه شعارهایی که در مورد تأیید و حمایت و یا نفی و مخالفت با شخصیت و اقدامات افراد نامبرده زیر مطرح شده اند در این مقوله قرار داده خواهند شد:

آیت الله  رفسنجانی، آیت الله  مطهری، شهید رجایی، شهید باهنر، آیت الله  منتظری، آقای شریعتمداری، آقای خلخالی و دکتر شریعتی.

 7ـ تأیید و حمایت و مخالفت با سایر شخصیتهای انقلاب

اگر شعارهایی درباره سایر شخصیتهای انقلاب، که در مقولات و زیر مقولات بالا از آنها اسم برده نشده، مطرح شده باشند در این مقوله آورده خواهند شد.

با استفاده از تعاریف نظری و عملیاتی فوق از مقولات مورد نظر، شعارهای مربوط به هر یک از مقولات و زیر مقولات تعیین شده از میان 4153 شعار حاصله از تحقیق قبلی استخراج و مورد بحث قرار خواهند گرفت. قبل از ورود به بحث تجزیه و تحلیل این شعارها به دو نکته دیگر نیز اشاره می کنیم.

یکی اثر عامل «زمان» در تعداد شعارهاست. یعنی اینکه به احتمال قوی می توان گفت شعارهای مطرح شده درباره رهبران و شخصیتهای سیاسی انقلاب به مدت حضور و حیات شخصیت مورد نظر در دوره مورد بررسی ما بستگی خواهد داشت. یعنی اگر یک شخصیت سیاسی در تمام این مدت چهار سال مورد بررسی ما حضور داشته باشد و در قید حیات باشد احتمالاً شعارهای بیشتری درباره آن می توان یافت، تا شخصیتی که مانند آیت الله  طالقانی و آیت الله  مطهری، در اوایل انقلاب مرحوم و یا شهید شده باشد.

دیگر اینکه در تجزیه و تحلیل شعارهای انقلاب اسلامی باید توجه داشت که شعارهای انقلاب فقط یک مضمون اصلی ندارند. شعارهایی وجود دارند که ممکن است دو مضمون و یا بیشتر داشته باشند، که در این صورت، اگر واحد ثبت «شعار» باشد، این نوع شعارها در بیش از یک مقوله می توانند قرار گیرند. مثلاً، در شعار «الله  و اکبر، خمینی رهبر» دو مضمون وجود دارد و در تجزیه و تحلیل محتوا می تواند در دو مقوله قرار گیرد، یکی مقوله مربوط به عظمت خدا و دیگری مقوله رهبری امام خمینی(س). از آنجا که یکی از اصول تحلیل محتوا این است که هیچ واحد ثبتی نباید در بیش از یک مقوله قرار گیرد.¹⁰ باید برای حل این مشکل چاره اندیشی می شد. برای حل این مشکل، در این تحقیق شعارهای انقلاب یا برمبنای اولین مضمون موجود در آنها و یا بر مبنای نتیجه گیری عملی نهفته در آنها تجزیه و تحلیل شده اند.¹¹

4ـ تجزیه و تحلیل شعارهای رهبران و شخصیتهای سیاسی انقلاب

«بذر انقلابها از سوی مردانی که خواستار دگرگونی هستند افشانده می شود و این مردان این کار را با یک باغبانی ماهرانه انجام می دهند، حال آن که باغبانها بر خلاف نیروهای طبیعت کار نمی کنند، بلکه بر روی خاک و آب و هوای مساعد کار می کنند و میوه های نهایی کارشان، نمایانگر همکاری میان انسانها و طبیعت است.»¹²

رهبران انقلابی یکی از مهمترین نقش آفرینان انقلابات در فرآیند پیچیده انقلابی هستند، که اثر خود را در آن و در شعارهای انقلابی بر جای می گذارند. به نظر هافر نه تنها یک رهبر، بلکه وجود انواع رهبران در انقلابات ضرورت دارد تا هر یک نقش خاص خود را در فرآیند انقلاب ایفا نموده و انقلاب را به ثمر برسانند.¹³

ما در این قسمت به تجزیه و تحلیل شعارهای انقلاب اسلامی در رابطه با رهبران و شخصیتهای سیاسی مطرح در انقلاب اسلامی می پردازیم، تا جایگاه هر یک و نگرش مردم نسبت به آنان، آنچنانکه در شعارهای انقلاب مطرح شده است، مشاهده شود. لذا بر مبنای تعاریف ارائه شده در قسمت قبل، 4153 شعار به دست آمده از تحقیق جمع آوری شعارهای انقلاب اسلامی ایران تحلیل محتوا شدند و هر شعاری در مقوله
مناسب خود قرار داده شد. نتیجه کلی حاصل از این تجزیه و تحلیل در جدول زیر مشاهده می شود:

جدول شماره 1

توزیع شعارهای انقلاب مربوط به رهبران و شخصیتهای سیاسی انقلاب

چنانچه جدول فوق نشان می دهد، 804 شعار از 4153 شعار به دست آمده از انقلاب، یعنی 4 / 19 درصد کلیه شعارهای انقلاب، به شخصیتهای سیاسی داخلی انقلاب تعلق دارد. این رقم و درصد نشان دهنده آن است که در انقلاب اسلامی به شخصیتهای سیاسی توجه زیادی مبذول شده است. آیا در انقلابات دیگر نیز چنین بوده است؟ شاید جالبترین و مهمترین نکته ای که جدول فوق نشان می دهد این است که از 804
شعار مربوط به شخصیتهای سیاسی انقلاب اسلامی 537 شعار، یعنی 8 / 66 درصد این شعارها به رهبر اصلی انقلاب، امام خمینی(س) تعلق دارند. مقایسه این تعداد و نسبت از شعارها، با شعارهای مربوط به سایر رهبران سیاسی انقلاب، نشان دهنده جایگاه ویژه و فوق العاده امام خمینی(س) برای مردم ایران و انقلابیون و انقلاب اسلامی است. در واقع تمرکز بسیار بالای شعارهای فوق بر روی امام خمینی(س) بلامنازع بودن کامل رهبری امام خمینی(س) را در بین سایر رهبران و شخصیتهای سیاسی انقلاب اسلامی نشان می دهد.

این حجم شعارهای مربوط به تأیید، تمجید، احترام، اعتقاد و سرسپردگی نسبت به امام خمینی(س) می تواند، به قول ماکس وبر، نشان دهندۀ فرهمندی (charismatic) رهبری امام خمینی(س) باشد. به عبارت دیگر، پیروان امام در او شخصیت خارق العاده ای را دیده بودند که در افراد دیگر وجود نداشته است. شخصیتی که شایستگی آن را داشت که برای او و تحقق اهداف او جانفشانی شود.¹⁴ شعارهایی مانند: «خمینی بت شکن، امام امت ماست.»

«خمینی بت شکن، حکم جهادم بده، بهر نجات وطن، راه نشانم بده.»

و «خمینی، تو نوری از خدایی، رهبر مایی»

همچنانکه اسملسر (Smelser) می گوید، نشان دهنده رهبری فرهمندانه و شخصیت خارق العاده امام در نظر پیروانش، و اعتماد و اعتقاد کامل مردم نسبت به او و آرمانهای او و امیدواری آنها به تحقق ارزشهایشان از طریق رهبری امام بوده است.¹⁵ در رده دوم آقای بازرگان قراردارد که با 91 شعار، 3 / 11 درصد از این شعارها را به خود اختصاص داده است، که نشان دهنده نقش مهم ایشان در انقلاب اسلامی در مراحل مختلف آن می باشد. البته غالب این شعارها در موافقت با وی و برخی نیز در مخالفت با ایشان می باشند.¹⁶

پس از بازرگان، در تأیید و حمایت آیت الله  طالقانی، یکی دیگر از شخصیتهای محبوب و مؤثر انقلاب اسلامی، 64 شعار، یا 8 درصد از این شعارها مطرح شده است. بدیهی است که اگر آیت الله  طالقانی بیشتر در قید حیات می بودند شعارهای بیشتری در مورد ایشان مطرح می شده است. همین موضوع در مورد شهید بهشتی نیز صادق است که در مورد ایشان 21 شعار (6 / 2 درصد) از شعارهای انقلاب مطرح شده است.¹⁷

24 شعار نیز در حمایت و یا مخالفت با بنی صدر مطرح شده است که 3 درصد از مجموع این شعارهاست.¹⁸ 41 شعار موجود در زیر مقوله «بعضی از شخصیتهای سیاسی انقلاب» در مورد 8 شخصیت دیگر انقلاب است.¹⁹ در نهایت 26 شعار دیگر بر له یا علیه سایر شخصیتهای انقلاب مطرح شده است.

 5ـ تجزیه و تحلیل شعارهای مربوط به امام خمینی(س)

اکنون به چگونگی توزیع 537 شعار مربوط به امام خمینی(س) در چهار زیر مقوله منظور شده اند می پردازیم تا جزئیات بیشتری از محتوای این شعارها مشخص شود.
جدول شماره 2 این توزیع را نشان می دهد:

جدول شماره 2

توزیع شعارهای مربوط به امام خمینی(س)

این جدول نشان می دهد که 87 شعار، حدود 16 درصد از شعارهای مربوط به امام خمینی(س)، درباره ضرورت رهبری انقلاب به وسیله امام جهت سرنگونی رژیم پهلوی مطرح شده اند. به عبارت دیگر، این شعارها، به طور صریح یا ضمنی، تأکید بر این دارند که فقط با رهبری امام است که می توان رژیم پهلوی را به زانو درآورد و یک نظام اسلامی جایگزین آن نمود. به عنوان نمونه ای از این شعارها می توان به شعارهای زیر اشاره کرد:

«از وحشت خمینی، شاه فراری شده»

«عمر شاه سر آمده، خمینی از سفر آمده»

«برنامه پیروزی، اطاعت از امام است»

«ای خمینی تویی روح انقلاب                کاخ ظلم و ستم از تو شد خراب»

170 شعار (7 / 31%) از شعارهای مربوط به امام خمینی(س) به طور مشخص در تأیید و تأکید بر رهبری امام خمینی(س) مطرح شده اند. اختلاف این شعارها با شعارهای ما قبل این است که در این شعارها موضوع رهبری امام بدون طرح مشخص ضرورت این رهبری برای سرنگونی نظام آمده است. چه بسا که تعدادی از این شعارها پس از سرنگونی رژیم شاه مطرح شده باشند. در میان این شعارها می توان به شعارهای زیر اشاره کرد:

«الله ، الله ، رهبر روح الله »

«اعلامیه به دنیا، خمینی رهبر ما»

«امام ما خمینی رهبر انقلاب است          جمهوری اسلامی مظهر عدل و داد است»

«آیت الله  خمینی رهبر دین است          حکم وی را کن اطاعت، راه حق این است»

یکی از ویژگی های مهم شعارهای فوق ارتباط نزدیکی است که بین امام خمینی(س) به عنوان رهبر انقلاب اسلام و شعایر اسلامی برقرار شده است، که مشخص کننده اسلامیت رهبری انقلاب و ایدئولوژی انقلاب است.

90 شعار دیگر، که 7 / 16% این شعارها را دربرگرفته است به طور صریح در تأیید و حمایت از مواضع و سیاست های امام خمینی مطرح شده اند. این شعارها نشان دهنده وجود ارتباط قلبی و نزدیک بین مواضع امام و خواسته ها و آمال مردم انقلابی ایران می باشد. به چند نمونه از این شعارها اشاره می شود:

«امام راه تو راه ماست           انتخاب تو انتخاب ماست»

«به فرمان خمینی، حکومت پهلوی نابود باید گردد»

«به گفته خمینی آمریکا دشمن ماست»

در نهایت 190 شعار دیگر، 4 / 35% از این شعارها، که بیشترین تعداد و حجم این شعارهاست، در تمجید و تجلیل از سایر ویژگی های شخصیتی برجسته و بارز امام خمینی(س) عنوان شده اند، ویژگی هایی که مردم ایران را شیفته و پاکباز این شخصیت روحانی و معنوی و انقلابی نموده بود. نمونه ای از این شعارها را ملاحظه کنید:

«ابوذر زمان خمینی»

«امید من، ایده من، خمینی»

ای یزید زمان حسین آمد                حامی ملت از خمین آمد»

«با خون خود نوشتیم، از جان خود گذشتیم، یا مرگ یا خمینی»

«بت شکنی خمینی، یار منی خمینی»

لازم به ذکر است که تفکیک این شعارها از سایر شعارهای مربوط به امام مبتنی بر قرائن ظاهری و لفظی بوده است. در واقع این موضوعات به یکدیگر مربوط می باشند. مثلاً شعارهای مربوط به تأیید و حمایت از مواضع امام به طور ضمنی تأیید رهبری وی را نیز در بردارند. اما تفکیک این ابعاد از یکدیگر بعضی از زوایای رهبری امام را برجسته تر می نمایاند. خاصه تجزیه و تحلیل مضمونی این شعارها می تواند ابعاد بسیار
مهم و دقیقتر رهبری امام و ویژگی های شخصیتی او، و رابطه او را با فرهنگ و مذهب و دل و روح مردم ایران، آشکارتر سازد، که متأسفانه در این مقاله عملی نبوده است.

نکته جالب توجه دیگر این است که در میام 537 شعار، که در فراز و نشیب های چهار سال اول انقلاب اسلامی ایران درباره امام خمینی(س) مطرح شده اند، حتی یک شعار در مخالفت با امام خمینی(س) یافت نشد، و این نه بدین علت بود که نگارنده چنین شعارهایی را از نظر انداخته باشد، کما اینکه در مورد برخی از شخصیتهای سیاسی چنین شعارهایی آمده است. این موضوع نشان می دهد که در مورد رهبری امام
خمینی(س) در انقلاب اسلامی ایران بین نیروها و گروههای مختلف درگیر در انقلاب وحدت وجود داشته است، و شاید همین یکی از عمده ترین عوامل پیروزی سریع و قاطع انقلاب اسلامی بوده است. این موضوع در بررسی شعارهای مربوط به سایر شخصیتهای سیاسی انقلاب نیز به نحوی آشکار می شود، و آن اینکه در شعارهای مربوط به سایر شخصیتهای سیاسی انقلاب اسلامی شخصیت دیگری به عنوان رهبر
انقلاب مطرح نشده است.

 نتیجه گیری

در این مقاله هدف، بررسی شعارهای مربوط به امام خمینی(س)، رهبر انقلاب اسلامی، بوده است. برای اینکه جایگاه امام خمینی(س) در بین سایر شخصیتهای سیاسی انقلاب مشخص تر شود ضرورت داشت مقایسه ای بین شعارهای مربوط به امام و سایر شخصیتهای سیاسی انقلاب به عمل آید. برای اینکه شعارهای مربوط به شخصیتهای سیاسی انقلاب اسلامی مشخص شود ضرورت داشت شعارهای انقلاب
اسلامی ایران تجزیه و تحلیل شوند تا اولاً شعارهای مربوط به شخصیتهای انقلاب از سایر شعارهای انقلاب تفکیک شوند، و ثانیاً شعارهای مربوط به شخصیتهای مختلف از هم تفکیک شوند. این مراحل انجام شده و نتایج آن در مقاله ارائه گردید.

برای انجام این تحقیق لازم بود که شعارهای انقلاب اسلامی، با استفاده از تعاریف نظری و عملیاتی مقولات مناسب مربوط به شخصیتهای سیاسی، تحلیل محتوا می شدند. بدین سبب از روش تحلیل محتوا در این تحقیق استفاده شده است، و تعاریف نظری و عملیاتی مقولات مورد بررسی به طور خلاصه مطرح شدند، تا معلوم شود بر مبنای کدام تعریف، این شعارها از هم تفکیک شده اند. بدیهی است که این مقاله و
تحقیق بدون در دست داشتن شعارهای انقلاب اسلامی ایران ممکن نبود کاری که در تحقیق وسیع دیگری به وسیلۀ نگارنده انجام شده است.

به علاوه، از آنجاکه امکان نداشت در یک چنین مقاله ای کلیه 804 شعار مربوط به شخصیتهای سیاسی انقلاب، بالاخص 537 شعار مربوط به امام خمینی(س)، ارائه شود به آوردن نمونه هایی از این شعارها اکتفا شد. البته کلیه این شعارها در کتاب دیگری که ان شاءالله  به زودی منتشر خواهد شد درج گردیده است، و علاقمندان می توانند همه این شعارها را در آنجا مطالعه کنند.²⁰

از نتایج این تحقیق می توان به تعداد زیاد «شعار انقلابی» در فرآیند انقلاب اسلامی ایران اشاره کرد، به طوری که در هیچ انقلاب دیگری چنین حجمی از شعارها مطرح نشده است. این واقعیت نشان می دهد که در انقلاب اسلامی ایران شعارهای انقلابی نقش بسیار مهم و پیچیده ای را ایفا کرده اند که ضرورت دارد به طور علمی مورد بررسی قرار گیرد.

دیگر اینکه از بین 4153 شعار انقلابی، تعداد و حجم زیادی، حدود 20 درصد آنها، به شخصیتهای سیاسی انقلاب مربوط بوده است، که در رأس آنها شعارهای مربوط به امام خمینی(س) می باشند که قریب به 67 درصد شعارهای مربوط به شخصیتها است. شاید این نیز نشان دهنده نقش مهمی باشد که رهبری به طور عام، و رهبری امام خمینی(س) به طور خاص، در انقلاب اسلامی ایران ایفا کرده است، و برخی به آن اشاره کرده اند.²¹

یکی از مهمترین نتایج بررسی شعارهای مربوط به شخصیتهای سیاسی انقلاباسلامی این است که بررسی توزیع این شعارها نشان داد که رهبری امام خمینی(س) در  انقلاب اسلامی کاملاً بلامنازع بوده است و هیچیک از رهبران سیاسی انقلاب نتوانستند موقعیت و جایگاه امام را در انقلاب اسلامی احراز کنند و یا به آن نزدیک شوند. فاصله تعداد و درصد شعارهای مربوط به امام و سایر شخصیتهای سیاسی انقلاب نشان
می دهد که امام خمینی(س) از یک رهبری فرهمندانه برخوردار بوده است و مردم ایران به او به عنوان یک شخصیت خارق العاده و استثنایی می نگریستند و با اعتماد کامل به رهبری او و با امید پیروزی با رهبری او وارد میدان عمل انقلاب اسلامی شدند، و با رهبری او با هم متحد و متفق القول گشته و آماده فداکاری و جان نثاری در راه اسلام و انقلاب و امام شدند و انقلاب را به پیروزی رساندند.

و در نهایت اینکه بررسی شعارهای مربوط به امام خمینی(س) نشان می دهد که نه تنها مردم ایران به وسیله این شعارها بر ضرورت رهبری امام خمینی(س) جهت سرنگون کردن رژیم پهلوی تأکید داشته اند، و نه تنها بر رهبری بلامنازع او و ویژگی های شخصیتی منحصر به فرد او اذعان نموده اند، بلکه بین امام خمینی(س) و ائمه اطهار، خاصه امام حسین علیه السلام و بین امام خمینی(س) و اسلام و قرآن، ارتباط نزدیک برقرار نموده و او را ادامه دهنده راه امام حسین علیه السلام و امامان معصوم علیه السلام تلقی کرده اند، و نیز او را تشریح کننده اسلام راستین و برپا کننده جامعه اسلامی راستین دانسته اند.

 پی نوشتها

1ـ کوهن، 1369، 183.

2ـ کوهن، 1369، 183ـ193.

3ـ هافر، 1372، 190.

4ـ همان، 192ـ191، و رک. برینتون، 1370، 102ـ92، و بشیریه، 1372، 94ـ88.

5ـ با بررسی های مقدماتی که در مورد شعارهای انقلابی انقلابات دیگر به عمل آورده ام معلوم شده است که تعداد شعارهای انقلابی در آنها خیلی محدود بوده است. مثلاً از بررسی 8 کتاب مربوط به انقلاب
چین 35 شعار، از 9 کتاب مربوط به انقلاب فرانسه 23 شعار، و از 5 کتاب مربوط به انقلاب شوروی 28 شعار به دست آمده است. امیلکار کابرال، یکی از انقلابیون انقلاب گینه، در کتاب خود به نام انقلاب گینه
52 شعار انقلابی برای این انقلاب عنوان کرده است.

6ـ از مهمترین مجموعه های موجود درباره شعارهای انقلاب اسلامی می توان به موارد زیر اشاره کرد: کتاب انقلاب، تدوین علی کمالی، کتاب همگام با شعارها در انقلاب اسلامی ایران، از انتشارات سپاه پاسداران انقلاب، کتاب در طلوع آزادی جای شهدا خالی، تدوین نورالدین بزرگمهر. از آنجا که در این تحقیق از کلیه شعارهای مندرج در این منابع بهره برداری شده است، جهت مراجعه مشخصات کامل آنها در قسمت منابع خواهد آمد.

7ـ بشلر، 1370.

8ـ برینتون، 1370، 143ـ109 و Tilly, 1978, ch. 3.

9ـ برای آشنایی بیشتر با اندیشه های برخی از این شخصیتها، رک. قادری، 1377.

10ـ هولستی، 1373، 154.

11ـ برای توضیح بیشتر، رک. پناهی، 1378، فصل 5، روش تجزیه و تحلیل شعارها.

12ـ برینتون، 1370، 102.

13ـ هافر، 234ـ221.

14ـ weber, 1987, 241-245.

15ـ لازم به توضیح است که از 91 شعار مربوط به آقای بازرگان 68، شعار در تأیید و حمایت از نخست وزیری و دولت آقای بازرگان است، 3 شعار در مخالفت با آن، و 20 شعار دیگر در تحسین و تمجید از ویژگی های شخصیتی بازرگان می باشد.

16ـاز 21 شعار مربوط به آیت الله  بهشتی فقط یک شعار در مخالفت با وی مطرح شده است.

17ـ قابل ذکر است که از 24 شعار مربوط به بنی صدر، یک شعار در تأیید و حمایت از ریاست جمهوری و دولت وی و دو شعار در مخالفت با آن، و 5 شعار در تأیید و حمایت از مواضع و شخصیت بنی صدر و 16 شعار نیز در مخالفت با مواضع و ویژگی های شخصیتی وی مطرح شده است.

18ـ توزیع 41 شعار مربوط به این هشت شخصیت به شرح زیر می باشند: یک شعار در حمایت از آقای رفسنجانی، 7 شعار در حمایت و تأیید و تکریم آیت الله  مطهری، 6 شعار در حمایت و تمجید از شهید رجایی، 2 شعار در حمایت و تأیید شهید باهنر، 9 شعار در حمایت و تمجید آیت الله  منتظری، یک شعار در حمایت از آیت الله  شریعتمداری و 5 شعار در مخالفت با وی، 6 شعار در حمایت و تمجید از دکتر شریعتی، و 4 شعار نیز در حمایت و تأیید آقای خلخالی.

19ـSmelser, 1962, 355-356 .

20ـ پناهی، 1378

21ـ حشمت زاده، 1377، واسکاچپول 1982.

 منابع و مآخذ

ـ کرین برینتون، کالبد شکافی چهار انقلاب، ترجمه محسن ثلاثی، 1370.

ـ نورالدین بزرگمهر، در طلوع آزادی، جای شهدا خالی، تهران 1358.

ـ حسین بشیریه، انقلاب و بسیج سیاسی، انتشارات دانشگاه تهران 1372.

ـ ژان بشلر، ایدئولوژی چیست؟ نقدی بر ایدئولوژیهای غربی، ترجمه علی اسدی، شرکت سهامی انتشار، تهران 1370.

ـ پناهی، جامعه شناسی شعارهای انقلاب اسلامی ایران، سازمان اسناد و مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 1378. (زیر چاپ)

ـ محمدباقر حشمت زاده، علل و عوامل پیروزی انقلاب ایران، در کتاب حدیث انقلاب: جستارهایی در انقلاب اسلامی ایران، انتشارات بین المللی هدی، تهران 1377.

ـ حاتم قادری، اندیشه ها و چهره ها در انقلاب اسلامی ایران، در کتاب حدیث انقلاب: جستارهایی در انقلاب اسلامی ایران، انتشارات بین المللی هدی، تهران 1377.

ـ آلوین استانفورد کوهن، تئوریهای انقلاب، ترجمه علیرضا طیب، نشر قومس، تهران 1369.

علی کمالی، انقلاب، مؤسسه مسعود، تهران 1358.

ـ اریک هافر، پیرو راستین، ترجمه فیروزه خلعت بری، نشر شباویز، تهران 1372، همگام با شعارها در انقلاب اسلامی ایران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی.

- Theda, Skocpol, "Rentier State and shi'a Islam in the Iranian Revolution," in Theory and society, vol. 11, no. 3, may 1982.

- Neilj., Smelser, Theory of collective Behaviour, The free press, New York, 1962.

- charles, Tilly, From Mobilization to Revolution, Addison-Wesley publishing co., Reading, 1978.

- Max, Weber, Economy and Society, edited by c. Roth and c. Wittich, university of california press, berkeley 1978.