مطالعه و تأمل دقیق در اصول تعالیم و فرهنگ عاشورا راهنمای ما به اصول چندی است:
1- اصل پیروی از رضای خدا و مصالح مسلمین
پیمان صلح
امام حسن(ع) در سال 41 به علل مختلفی که در اینجا مورد بحث ما نیست با معاویه متارکه جنگ نمود و قرارداد صلحی در میانشان منعقد شد که از 5 ماده تشکیل یافته بود. [1]
1-حکومت موقتاً در دست معاویه باشد؛ با این شرط که بر طبق کتاب خدا و سنت رسول خدا عمل و رفتار کند.
2-معاویه حق ندارد بعد از خود امیر و حاکم برای مسلمین تعیین کند و بلکه بعد از وی امام حسن(ع) و اگر آن بزرگوار نبودند برادرش امام حسین(ع) زمام امور مسلمین را به دست خواهد گرفت.
3- سبّ و بدگویی از علی امیر مؤمنان(ع) ممنوع است معاویه موظف است طرفداران خود را از این عمل زشت جلوگیری کند و این لکه ننگین را از دامن تاریخ اسلام بزداید و آن بزرگوار باید به خیر و نیکی یاد شود.
4- بیت المال کوفه به معاویه تحویل نشود و معاویه موظف است برای فرزندان شهدا و یاران علی(ع) که در جنگ جمل و صفین به شهادت رسیده‌اند از بیت المال حقوق پرداخت کند.
5- شیعیان علی امیرمؤمنان در تمام شهرها و بلاد اسلامی از تعدی، تجاوز و آزار عمال معاویه در امان باشند. [2]
نقض پیمان
از آن تاریخ که قرار داد صلح نوشته شد، معاویه هرگز به مواد و شرایط عهدنامه عمل نکرد و حتی یک مورد از آن قرارداد اجرا نشد ولی در اوائل تا حدی با سیاست، نرمش و تزویر عمل می‌کرد و بر نقض پیمان تصریح نمی کرد فقط با اجرای آن تعلل می ورزید ولی بعد از تسلط کامل مخصوصاً بعد از شهادت حضرت امام حسن(ع) صریحاً نقض پیمان نمود و در یک سخنرانی عمومی به صراحت گفت:
«و کل شرط شرطته فتحت قدمی هاتین»؛ هر شرطی که با حسن بن علی کردم و هر پیمانی که با او بستم اینک همه آنها را زیر پا می گذارم.
آنگاه معاویه سیاست ارعاب، سرکوب و قلع و قمع شیعیان و دوستداران علی را با تمام شدت و خشونت آغاز نمود. او و عمال و مزدورانش در تمام نقاط بلاد اسلامی، شیعیان و یاران علی(ع) و دوستداران اهل بیت را هر کجا پیدا کردند با فجیع ترین وضع به قتل رسانیدند. سربریدند. به دار آویختند. مثله کردند. اموالشان را غارت نمودند. زنان و کودکانشان را از دم شمشیر گذراندند. به صرف اتهام، خون انسانهای پاک و بی‌گناه را می‌ریختند و نابودشان می‌کردند. یاران مخلص پیامبر، شخصیتهای سرشناس اسلام همچون: «حجر بن عدی»، «عمر بن حمق خزاعی»، «عبدالله بن یحیی حضرمی»، «رشید هجری»، «جویریة بن مسهر» و دهها و صدها انسان صالح، وارسته، باتقوا، زاهد، عالم و عابد را صرفاً به جرم ولای علی(ع) به سیاهچال ها انداختند و به قتلشان رساندند و تاریخ اسلام را ننگین و لکه‌دار ساختند.
از همه اینها بدتر و برای اسلام و مسلمین خطرناکتر اینکه: علی رغم ماده دوم صلحنامه، فاسد ترین، پست ترین و پلید ترین انسانهای روی زمین یعنی فرزند خود، یزید را به ولایتعهدی و خلافت تعیین نمود و با زور و فشار از مسلمانان برای وی بیعت می‌گرفت. به استانداران و فرمانداران بلاد و شهرها بخشنامه کرد که از هر طریقی که باشد مردم را به بیعت یزید وادار کنند و تا بیعت نکردند رهایشان نسازند و خود وی نیز به شهرهای بزرگ و مرکزی اسلام سفر می‌کرد، در اجتماعات بزرگ صحبت می‌نمود و مردم را به بیعت یزید وا می‌داشت، به افراد سرشناس و شخصیتهای اسلامی شخصاً نامه می‌نوشت و با اصرار و الحاح و با تهدید و تطمیع از آنها می‌خواست که با یزید بیعت کنند تا آنجا که نامه‌ای نیز به امام حسین نوشت و فرزند پیامبر را به بیعت با یزید دعوت کرد و این کار خطرناک و اسلام برانداز را از سال 56 با تمام قدرت آغاز نمود و تا پایان عمرش در سال 60 با شدت و حدت ادامه داد و این امر یعنی تخلف از قرارداد مشترک وی با امام حسن(ع). بیعت گرفتن برای فرزند خود بدعتی بود که اولین بار به وسیله معاویه در اسلام به وقوع پیوست. [3]
اینها عواملی بود که زمینه قیام عاشورا و مقدمات آن را فراهم می ساخت و فرزند پیامبر را در برابر این فجایع، مظالم و پیمان شکنی به قیام و انقلاب وا می داشت چنانکه امام حسین در پاسخ خود به نامه معاویه به این حقیقت اشاره نموده و صریحاً از آن خبر داده است.
نامه معاویه به امام حسین(ع) و پاسخ آن
گفته شد که یکی از جنایت ها و خیانت های بزرگ معاویه در اسلام این است که فرزند خود یزید را بعد از خود به خلافت برگزید و با زور و فشار و تزویر از مردم برای وی بیعت می گرفت و مردم نیز عده زیادی از ترس جانشان و عده دیگر به طمع مال و منال و مقام و گروه سومی از سر ناآگاهی و برداشت غلط از اسلام و خلافت اسلامی، زیر بار این بیعت ننگین رفتند و این طوق لعنت را بر گردن مسلمین انداختند جز عده معدودی از خواص و شخصیت های سرشناس اسلامی که از این بیعت شوم امتناع ورزیدند که مهمترین آنها حسین بن علی(ع) بود و این امر معاویه را نگران می‌ساخت، بدین جهت به آن حضرت نامه‌ای نوشت و مزدورانه به ظاهر توأم با حرمت و محبت آمیخته با به اصطلاح نصیحت و تهدید، آن حضرت را به سازش و سکوت در برابر حکومت خود و فرزندش یزید دعوت کرد. امام حسین(ع) در پاسخ وی نامه مفصلی نوشت و نظر و تصمیم نهایی خود را در مورد جنایات معاویه و ولایتعهدی یزید روشن ساخت:
امام در نامه خود نخست مطالبی که سخن چینان چاپلوس و فریبکار جهت تقرب به پیشگاه معاویه علیه وی گزارش کرده بودند، دروغ محض و بی اساس، فریبکارانه و چاپلوسانه خواند. آنگاه نوشت: من تاکنون علیه تو حرکتی نکرده‌ام. به جنگ تو برنخواسته‌ام و سکوت اختیار کرده‌ام. حالا احساس می کنم، سکوت در برابر جنایت ها و خیانت های تو و در مقابل فجایع و مفاسد اعوان شیطان و حزب منحرف و آلوده به گناه تو، گناه بزرگی است که من باید از این عمل استغفار کنم و به جبران آن بپاخیزم و سپس شروع کرد، فجایع و مظالم معاویه را یکایک شمرد و نوشت:
«الست قاتل حجر و اصحابه العابدین المخبتین الذین کانوا یستفظعون البدع و یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر فقتلتهم ظلماً و عدواناً من بعد ما اعطیتهم المواثیق الغلیظة...»
هان ای معاویه! مگر تو همان کس نیستی که حجر بن عدی و یاران باتقوا و پارسای او که اهل دعا و مناجات بودند و جز امر به معروف و نهی از منکر جرمی نداشتند با زجر و شکنجه کشتی. عمر بن حمق خزاعی آن بنده صالح خدا و صحابه پیر رسول خدا را که عمر خود را در راه عبادت خدا سپری و جسمش را با رنج عبادت فرسوده ساخته بود سر از پیکر پیر و ضعیفش جدا ساختی و عبدالله حضرمی را که جز شیعه علی بودن گناهی نداشت، سر از پیکر پاکش جدا کردی و زشت تر اینکه به همه آنها امان دادی و پیمانت را با سوگند های غلیظ استوار کردی و آنها به عهد و سوگند تو اعتماد نمودند و تسلیمت شدند ولی تو بدترین و زشت ترین گناه و پست ترین عمل را مرتکب شدی، همه عهدها و سوگندهایت را زیر پای نهادی و پیمان شکنی کردی. همه آن انسانهای پاک و بی‌گناه را با فجیع ترین وضع سر بریدی.
ای معاویه مگر تو همان نیستی؟ که زیاد بن سمیه را به این عنوان که پدرت با مادرش زنا کرده، او را بر خلاف فقه و شریعت اسلامی به خاندان ابوسفیان لاحق کردی و برادر خود خواندی. آنگاه او را بر جان و مال و ناموس مسلمین مسلط ساختی که انسانهای پاک و بی‌گناه را از دم شمشیر ستمش گذرانید. دست و پایشان را برید و سر از تنشان جدا نمود و بر دارشان آویخت و بعد از شمارش فجایع معاویه نوشت: «کانک لست من هذه الامة و لیسوا منک»؛ گو اینکه تو از امت اسلام نیستی و آنها نیز از تو نیستند.
سپس به مواردی از نامه معاویه اشاره و به نقد آنها پرداخت و نوشت:
تو در نامه خود مرا نصیحت کرده و نوشته ای که «لاترد هذه الامة فی الفتنة» یعنی این امت را به فتنه و فساد مینداز!
هان ای معاویه من برای اسلام و مسلمین فتنه و فسادی بزرگتر از حکومت تو نمی دانم! «و انی لا اعلم فتنة لها اعظم من امارتک علیها»
باز ناصحانه نوشته ای که مصالح دین و امت پیامبر را رعایت کرده، با تو مبارزه نکنم.
ای معاویه به خدا سوگند من عملی بهتر و با فضیلت تر از جهاد و مبارزه با تو نمی دانم و مخالفت با تو موجب تقرب به پیشگاه خدا است و اگر آن را ترک کنم، گناه کرده‌ام و باید توبه و استغفار کرده، از پیشگاه خدا معذرت بطلبم. «انی و الله ما اعرف افضل من جهادک...»
آنگاه در پایان نامه به موضوع اصلی یعنی به بزرگترین بدعت و خیانت معاویه که ولایتعهدی یزید بود، پرداخت و نوشت:
فاتّق الله یا معاویه و استیقن بالحساب و اعلم – ان الله لیس بناسٍ لک قتلک بالظنة و اخذک بالتهمة و امارتک صبیا یشرب الشراب و یلعب بالکلاب...»
ای معاویه از خدا بترس و به روز کیفر باور کن و بدان که خداوند فجایع و مظالم تو را هرگز فراموش نمی کند که با ظن و گمان دست به قتل و کشتار اولیای الهی می زنی و با محض تهمت و افترا انسانهای پاک و بی گناه را به بند می کشی و از همه مهمتر اینکه بچه ای را بر مسلمانان امیر و حاکم قرار دادی که هنرش میگساری و سگ بازی است. بدان که با این عمل ناپسندت خود را به خشم الهی مبتلا ساختی و دینت را ضایع و امت اسلامی را تباه کردی و در امانت مسلمین خیانت ورزیدی!!
امام در نامه خود یک جمله نیز دعا نمود و عرضه داشت: «و اسئله التوفیق لما یحب و ترضی»؛ و از خداوند می خواهم مرا به آنچه دوست دارد و رضایتش در آن است موفق بدارد. [4]
تعالیم و فرهنگ عاشورا در نامه امام
امام در این نامه مهم که طلیعه و پیش مقدمه قیامش می باشد به نکات مهمی اشاره کرده است که ما آنها را به عنوان اصول فرهنگ قیام عاشورا و تعالیم آن در اینجا ذکر می کنیم:
1-امام حسین به عنوان رهبر یک قیام جاودانه بشری از صفات برجسته و عالیه روحی و اخلاقی ویژه‌ای برخوردارست که نشانه هایی از آن در این نامه مشاهده می شود: «شجاعت، صداقت، صراحت و هوشیاری»
معاویه برای امام یک نامه مزورانه و بظاهر محترمانه، ناصحانه و با محبت می نویسد اما امام با هوشیاری و روشن بینی خاصی که دارد، فریب این ظاهر سازی ها و فریب کاریهای معاویه را نمی‌خورد و خود را در برابر این محبت های دروغین نمی بازد، نامه صریح و دندان شکنی برای وی می نویسد، با صراحت و صداقت و دور از هر نوع فریبکاری و ظاهر سازی و با شهامت و شجاعت کامل در برابر یک حاکم ستمگر و خونریز می ایستد و پرده از روی جنایت ها، خیانت ها، بدعت ها و انحرافات او بر می دارد و به صراحت از یک قیام قریب الوقوع علیه مظالم و مفاسد او خبر می دهد!!
یعنی که شایستگی، وارستگی، احساس مسئولیت در برابر امور مسلمین، هوشیاری، صداقت، صراحت، شجاعت، شهامت و صفات عالیه و برجسته روحی و اخلاقی در حاکم و رهبر اسلامی از شرایط لازم و ضروری و از فرهنگ و تعالیم عالیه قیام عاشوراست.
و ما همه این صفات والا و عالیه را که در وجود رهبری عاشورا متجلی است، به پیروی از رهبر عاشورا در رهبری انقلاب اسلامی یعنی حضرت امام خمینی نیز به وضوح مشاهده می‌کنیم و رمز پیروزی آن بزرگوار را نیز در داشتن همان شایستگیها و صفات عالیه روحی می دانیم که در سیره و روش رهبری آن بزرگوار و صحایف نورش شاهد فراوان دارد که ذکر آنها موجب طولانی شدن مقاله خواهد بود و به علت ظهورش نیاز به نقل شواهد هم ندارد و اختصاراً به اشارت، کفایت می شود.
2- امام در نامه خود چند مورد از مفاسد مظالم و جنایات مهم معاویه را بازگو می کند که عبارتند از:
2-1 قتل و کشتار ظالمانه و بی رحمانه انسانهای پاک و بی گناه. «فقتلتهم ظلماً و عدواناً»
2-2- مسلط کردن افراد ستمگر و فاسد بر جان و مال مسلمین. «سلّطته علی اهل الاسلام»
2-3- ایجاد تشکیلات ظلم و فساد، تأسیس حزب منحرف و فاسد و سازماندهی اعوان ظلم و یاران شیطان. «حزب الظلمة و اعوان الشیطان الرجیم»
2-4- امیر و حاکم قرار دادن یک انسان پلید و شراب خوار و جوان خام و فاسد بر مسلمین. «امارتک صبیاً یشرب الشراب...»
2-5- بدعت گذاشتن در شریعت اسلام مانند استلحاق زیاد و استخلاف فرزند. «ترکت سنة رسول‌الله»
2-6- نقض عهد و پیمان شکنی. «و لقد نقضت عهدک، ما وفیت بشرطٍ»
2-7- خیانت بر امت. «غششت رعیتک»
2-8- تخریب و تباه ساختن دین خدا و امانت الهی. «اخربت امانتک»
2-9- ضایع کردن و به تباهی کشاندن امت اسلامی. «اضعت الرعیة»
2-10- ارتداد و خارج شدن از دین خدا و جدا شدن از امت اسلامی. «کانک لست من هذه الامة، تبرّات دینک»
یعنی در فرهنگ و تعالیم عاشورا و مکتب حسین، مبارزه با هر یک از این مفاسد و زدودن آنها از دامن اسلام و امت اسلامی در هر عصری از هر کسی صادر شود، برای هر فرد مسلمان فرض واجب است. این همان فرهنگ «ظلم و فسادزدایی» از جامعۀ بشری است که از «تعالیم عالیه عاشورا» می باشد.
3- امر به معروف و نهی از منکر در برابر حاکمان ظالم، خائن و فاسد و مبارزه با مفاسد، مظالم و خیانت های آنها در اسلام از هر عمل و عبادتی با فضیلت تر و از اهم واجبات الهی است و ترک جهاد و قیام علیه حکومت ظلم و جنایت و سکوت در برابر آنکه موجب گستاخی ظالم و گسترش ظلم و فساد در جامعه گردد، از گناهان بزرگ است که فقط توبه و شکستن سکوت و قیام بی امان علیه آن، می توان این گناه بزرگ و ننگ آور را از دامن انسان بزداید و این خود از فرهنگ و تعالیم عالیه قیام عاشورا است که امام عاشورا در نامه خود صریحاً به آن پرداخته است.
4- از نظر امام حسین(ع) حکومت افراد فاسد، خائن و ستمگر در اسلام عظیم ترین فتنه و بلیه و بزرگترین عامل فساد و تباهی امت اسلام است و قیام علیه آن، وسیله تقرب به پیشگاه الهی است و سکوت در برابر آن، موجب خشم خدا است.
5- در این نامه نیز به نقض عهد و پیمان شکنی معاویه بیشتر تکیه می کند و آن را به باد انتقاد می گیرد و این همان «فرهنگ وفای به عهد و پیمان» است که در اسلام به آن تأکید شده و از تعالیم عالیه عاشورا نیز می باشد زیرا قیام عاشورا فریادی است بر نقض عهد و پیمان.
6- یک حکم فقهی نیز از این نامه استفاده می شود و آن عبارت است از: «وجوب اعتراض بر مفاسد حاکم فاسد و حرمت سکوت در برابر آن» و این نیز از تعالیم فقهی فرهنگ عاشوراست.
7- انگیزه، ملاک و اساس قیام و انقلاب باید فقط رضای خدا باشد با اذن، فرمان و رضای الهی آغاز شود و با رضای او نیز پایان پذیرد از خدا آغاز شود و به خدا برسد و از آغاز تا پایان در مسیر مستقیم الهی قرار گیرد زیرا حق، عدل، حکمت، ارشاد، هدایت، صلاح و فلاح بشریت فقط در رضای الهی نهفته است و جز آن، ضلالت و گمراهی است و از اساس و شالوده محکم و استواری برخوردار نیست. این است که امام در آستانه قیامش که در این نامه از آن خبر می دهد توفیق حرکت در راه خدا و جلب رضای او را از پیشگاه الهی می طلبد و در اکثر بیاناتش که در فرازهای آینده ملاحظه خواهید فرمود، بر این امر تأکید می کند و بدینگونه قیام خود را بر اساس رضای الهی پی می ریزد.
2- فرهنگ طاغوت ستیزی و طاغوت زدایی
معاویه در سال 41 هجری قمری با امام حسن(ع) پیمان صلح منعقد نمود و در سال 56 بر خلاف مفاد قرارداد، فرزند خود یزید را به ولایتعهدی برگزید و از مردم با زور و فشار برای وی بیعت گرفت و در نیمه رجب سال 60 از دنیا رخت بربست و یزید به جای وی بر حکومت و خلافت نشست و به تمام استانداران و فرمانداران خود نوشت که از مسلمین بلاد و شهرها به هر طریقی که باشد برای وی بیعت بگیرند و نامه‌ای نیز به عموزاده خود ولید بن عتبه استاندار مدینه نوشت که از مردم مدینه و مخصوصاً از سه شخصیت سرشناس، حسین بن علی(ع)، عبدالله بن عمر و عبدالله بن زبیر برای وی بیعت بگیرد و این نامه روز 26 رجب یعنی 11 روز بعد از مرگ معاویه به دست استاندار مدینه رسید او نیز شتابان و شبانه پیکی به دنبال این سه شخصیت سرشناس اسلامی فرستاد و آنها را به استانداری دعوت نمود. آنها در آن هنگام در مسجد رسول‌الله بودند. پیک ولید، خبر دعوت را در مسجد به آنان ابلاغ نمود و آنها از این دعوت نابهنگام شگفت زده شدند. امام یک جمله کوتاه و معناداری فرمود که هم از علم، آگاهی، هوشیاری، سیاست و کیاست آن بزرگوار حکایت می کند و هم عزم قاطع و اراده راسخ آن بزرگوار را در این امر مهم روشن می سازد. امام فرمود: «اری طاغیتهم قد هلک»[5] ؛ من فکر می کنم که طاغوتشان یعنی معاویه به هلاکت رسیده، ما را برای بیعت با فرزند وی یزید دعوت می کند. امام شخصیت واقعی یزید را در یک کلمه ترسیم نمود و پدر او را «طاغوت» نامید که یزید نیز قهراً «طاغوت بن طاغوت» خواهد بود!
امام با این جمله کوتاه عزم راسخ و موضع قاطع خود را در برابر حکومت و بیعت یزید مشخص نمود. زیرا بنا به نظر امام، یزید طاغوت بن طاغوت است و قرآن نیز تکلیف انسانها را در برابر طاغوت به صراحت مشخص نموده است. کلمه طاغوت در قرآن هشت بار به کار رفته، آدمی را به اطاعت خدا دعوت کرده، از اطاعت طاغوت شدیداً و اکیداً بر حذر داشته و فرموده است: «فاجتنبوا الطاغوت»[6] از اطاعت طاغوت اجتناب کنید و از آن دوری گزینید.
و باز فرموده است: «فمن یکفر بالطاغوت و یؤمن بالله فقد استمسک بالعروة الوثقی لاانفصام لها...»[7] ؛ هر کس حکومت طاغوت را نفی کند و به خدا ایمان بیاورد: در حقیقت به ریسمان محکم و ناگسستنی چنگ زده است.
در این آیۀ شریفه و آیۀ بعدی آن، ایمان به طاغوت و پیروی از حکومت طاغوت، در مقابل ایمان به خدا قرار گرفته است و این بدین معناست که:
اولاً: هر کس به خدا ایمان داشته باشد؛ نمی تواند زیر بار حکومت طاغوت برود و از آن پیروی کند و این دو ضد هم و در مقابل هم قرار دارند. پذیرفتن یکی از آن دو انکار و نفی دومی را لازم گرفته است. ایمان به خدا با ایمان به طاغوت در یک جا جمع نمی شود.
ثانیاً: ایمان به خدا نور است و انسان جامعه انسانی را به سوی نور و سعادت می برد و ایمان به طاغوت نیز ظلمت و تاریکی است که جامعه را به سوی ظلمت و فساد سوق می دهد. نور و ظلمت یکجا و در یکدل قابل جمع نیست.
بنابراین توضیح، کسی که به خدا ایمان دارد، نمی تواند به طاغوت ایمان داشته باشد و آن را بپذیرد و از آن پیروی کند. امام حسین(ع)، سرور و اسوه مؤمنان است و دل او مالامال از ایمان به خدا است. معاویه از نظر وی طاغوت و فرزندش یزید نیز طاغوت بن طاغوت است. پس چگونه می تواند با یزید بیعت و از او اطاعت و از حکومت او پیروی کند؟ هرگز ایمان به خدا و بیعت با یزید قابل جمع نیست آن هم در دل پاک، نورانی و با ایمان حسین(ع)، این است که حسین(ع) با این جمله کوتاه یعنی طاغوت نامیدن معاویه، عزم و اراده قاطع و تصمیم نهایی خود را در برابر حکومت او و حکومت فرزندش یزید، کاملاً روشن می سازد و این همان «فرهنگ طاغوت ستیزی و طاغوت زدایی» است. که از مهمترین و برجسته‌ترین «تعالیم فرهنگ عاشورا» است.
اندیشه و کلام حضرت امام خمینی
امام بزرگوار ما حضرت آیة الله العظمی خمینی نیز با الهام گرفتن از فرهنگ و تعالیم عالیه عاشورا، علیه طاغوت عصر خود قیام نمود و انقلاب خود را به عنوان مبارزه با طاغوت و طاغوت ستیزی آغاز نمود. وقتی هم که پیروز شد، حکومت طاغوت را ساقط نمود، طاغوت و طاغوتیان را از بین برد، دستور به طاغوت زدایی داد که تمام آثار و مظاهر طاغوت از تمام شئون کشور و جامعه اسلامی به طور کلی محو و زدوده شود و آثار اسلامی جایگزین آن گردد. منش ها، روش ها و روحیات طاغوتی در جامعه به منش های اسلامی و روحیات الهی مبدل شود.
حضرت امام کلمه طاغوت را در جهت مبارزه با آن و محو آثار آن فراوان به کار برده است و حتی با نظر به آیاتی که آن بزرگوار در بیانات و پیامهای خود بکار گرفته است، می توان دریافت که بیشترین آیه ای که به کار برده است، آیه 257 سوره بقره می باشد[8] که ولایت و حاکمیت طاغوت را در برابر ولایت الهی قرار داده، آن را عامل ظلمت معرفی می کند و انسان را به مبارزه با این عامل ظلمت و فساد دعوت می کند.
حضرت امام در طول قیام و انقلاب خود در مورد مبارزه با طاغوت، طاغوت ستیزی، طاغوت زدایی و محو آثار طاغوت از درون و برون و از تمام شئون زندگی فردی و اجتماعی جامعه فراوان سخن گفته، بر آن تأکید ورزیده است که نمونه هایی از آن را در اینجا می آوریم:
- تمام این کاخها، وزارتخانه ها را که میلیونها، میلیاردها مال ملت در آن صرف شده است، باید اینها تبدیل بشود به یک چیز معتدل اسلامی، این فرم، فرم خارجی است، این فرم اجنبی است، فرم طاغوت است، در دادگستری، کاخ درست شده است، لکن دادگستری نیست، دادخواهی نیست، فقط کاخ است، کاخ باید برود. دادخواهی به جای آن بنشیند. بانکها به تدریج باید تعدیل بشود و ربا به کلی قطع بشود. من باید به مصادر امور بگویم که اخطار کنم که اینقدر ضعف بخرج ندهید. دنبال این نباشید که فرم غربی پیدا کنیم. بیچارگی ما این است که دنبال این هستیم که فرم غربی پیدا کنیم. [9]
– ... ما این غربزدگی را می زداییم. ما با ملت ایران، با همراهی ملت ایران، با پشتیبانی از ملت ایران، تمام آثار غرب را، تمام آثار فاسده را – نه آثاری که تمدن است – تمام اخلاق فاسده غربی را تمام نغمات باطله غربی را خواهیم زدود. ما یک مملکت محمدی ایجاد می کنیم. [10]
– آثار طاغوت باید برود و اینها آثار طاغوت است. این تاج آثار طاغوت است. آثار اسلام باید باشد.
– من از دولتها می خواهم که بدون وحشت از غرب و شرق با استقلال و فکر و اراده، باقیمانده رژیم طاغوتی را که آثاری در تمام شئون کشور دارد، پاکسازی کنند. [11]
– باید مملکتی که رنگ طاغوت دارد مبدل شود به مملکتی که رنگ اسلام دارد، باید مملکت طاغوتی به مملکت اسلامی تبدیل شود. [12]
– این چه وضعی است در این مملکت، همیشه که نمی شود با حرف مردم را قانع کرد. باز هم آرمهای شاهنشاهی در کاغذهایشان هست... تا آنجا که می فرماید: اگر شاهنشاهی هستید، خوب بگویید تا ما تکلیفمان را با شما تعیین کنیم... و اگر نیستید، چرا این آرمها را بر نمی دارید؟ چرا این اشخاصی که در این ادارات مشغول فساد هستند، چرا اینهایی که مشغول هستند که جوانان ما را تباه کنند، در این ادارات تصفیه نمی کنید؟ نمی دانم این مملکت وضعش چه هست؟... ملت ایران تا کی منتظر باشند که شما از آن گرفتاریها که می گویید داریم، در ادارات بیرون بیایید؟ تا کی صبر کند ملت ایران و تا کی شما می خواهید اصلاح کنید امور را؟[13]
– در وصیتنامه سیاسی – الهی خود می فرماید: «اینجانب از ابتدای پیروزی به وزرای خارجه راجع به طاغوت زدگی سفارتخانه ها و تحول آنها به سفارتخانه های مناسب با جمهوری اسلامی توصیه هایی نموده ام لکن بعضی از آنها نخواستند یا نتوانستند عمل مثبتی انجام دهند». [14]
مبادا خود طاغوتی شویم
حضرت امام در راستای سیاست مبارزه با طاغوت و طاغوت زدایی به مسئولین و کارگزاران نظام بلکه به همه مردم مسلمان ایران هشدار می دهد که مبادا بدون توجه و ناخواسته، روش و منش طاغوتی در زندگی یا اخلاق و روحیات آنها پدیدار شود و مبادا بعد از آنکه طاغوت را از بین بردیم خود ما به شکل دیگر طاغوت و طاغوتی شویم. در این مورد می فرماید:
- مملکت اسلامی را به طاغوت نکشید، من خوف این را دارم که خدای نخواسته اگر این امور زیاد انباشته شود یک وقت همان مسائلی پیش بیاید که مردم با طاغوت عمل کردند. [15]
- طاغوت برای خاطر اینکه پسرِِ کی بود و نوۀ کی بود که نبود، برای اعمالش بود، اگر اعمال ما هم یک اعمال طاغوتی باشد، برای خود باشد، نه برای ملت، دعوا بکنیم. برای خودمان نه برای مصالح ملت این همان طاغوت است منتها به یک صورت دیگر در آمده، اما طاغوت است. طاغوت هم مراتب دارد، یک طاغوت مثل رضاخان و محمدرضاخان و یک طاغوت هم مثل کارتر و امثال آنهاست. یک طاغوت هم مثل ماها است. همه از جند ابلیس می شویم. [16]
- عوض اینکه برای پابرهنه ها، برای این ضعیفان، برای اینهایی که زحمت کشیدند و شما را به اینجا رساندند... از این غفلت کنید و بروید سراغ اعصاب و بساط، خوب این همان است که آن وقت آمریکا می کرد، حالا شما می کنید. آن وقت آن طاغوت می کرد، حالا شما می کنید. شما هم طاغوتید و آنها هم طاغوتند. فرق نمی کند. یکی شیطان است، یکی هم شیطان کوچکتر. [17]
- طاغوت فرق نمی کند که محمدرضا باشد یا من و شما، حیطه و شعاع عملیات، مختلف است. یک کسی طاغوت است در محله‌اش، یک کسی در شهر، یک کسی هم در یک استان، یک کسی هم در سطح کشور، در طاغوتی فرق نیست. در شعاع عمل فرق است. همین طاغوتی که در خانواده خودش طاغوت است، اگر دستش برسد، در محله هم طاغوت است. اگر دستش برسد، در همه سطح کشور طاغوت است. برای اینکه خودش وقتی طاغوت است، دیگر شعاع عمل کم و زیادش پیش او فرقی ندارد. دستش نمی رسد. دستش برسد، همان کارهایی که محمدرضا می کرد، این آدم هم همان کارها را می کند. [18]
- من از عموم ملت می خواهم که خودشان را متحول بکنند. روحیاتی که در زمان طاغوت داشتند، متحول کنند به روحیات اسلامی. [19]
3- فرهنگ مقاومت و مبارزه مستمر حق با باطل
گفتیم که معاویه در نیمه رجب سال 60 از دنیا رفت و یزید جای وی نشست و نامه‌ای به ولید بن عتبه استاندار مدینه نوشت و از وی با تأکید خواست که از مردم مدینه مخصوصاً از حسین بن علی(ع) برای وی بیعت بگیرد. نامه روز 26 رجب به دست ولید رسید و او با مشاوره مروان بن حکم، شبانه امام را به استانداری دعوت کرد و مسأله را با آن حضرت در میان گذاشت و امام در پاسخ ولید، چنین اظهار داشت:
«اَیّها الاَمیرُ انّا اهلُ بَیتِ النُبوّة وَ مَعدِنُ الرَّسالة وَ مَختَلَفُ الملائِکَة وَ مَحبِطُ الرَّحمة بِنا فَتَحَ الله وَ بِنا یَختِم وَ یَزیدُ رَجُلٌ فاسِقٌ، شارِبُ الخَمرِ وَ قاتِلُ النَفسِ المُحتَرَمِه و مُعلِنٌ بِالفِسقِ وَ مِثلی لا یُبایِعُ مِثلَهُ»[20] ؛ ای امیر! ما از خاندان نبوت و محور رسالت الهی هستیم که فرشتگان بر آن خانه رفت و آمد می کردند. محل نزول رحمت الهی بود. اسلام بوسیله ما خاندان آغاز گردیده، بوسیله ما نیز به آخر می رسد و یزید مردی است، شرابخوار، آدم کش که انسانهای محترم و بی گناه را به قتل می رساند و آدم فاجری است که علناً فسق و فجور و گناه مرتکب می شود و بی باکانه حدّ و مرز الهی را می شکند. آیا برای مثل من: فرزند پیامبر حامل نبوت و رسالت الهی شایسته است که با انسان پلید و فاسدی مثل یزید بیعت کند؟! با بیعت خود، تمام مفاسد و مظالم او را امضاء کند؟!
از این سخن چند مطلب مهم استفاده می شود که هر کدام آنها از «تعالیم عالیه و فرهنگ عاشورا» به شمار می رود:
1- امام در چند جمله کوتاه، با صراحت، شجاعت و قاطعیت، عزم راسخ و تصمیم قاطع خود را در رابطه با بیعت یزید اعلان می دارد و هیچگونه ترس، تزویر، سیاست بازی، فریبکاری و عافیت طلبی را در امر مسلمین روا نمی دارد و تکلیف همه را روشن می کند که حسین فرزند پیامبر هرگز با یزید فاسق و فاجر بیعت نخواهد نمود یعنی که «قاطعیت و شجاعت و صراحت از تعالیم و فرهنگ عاشورا است».
2- امام علت عدم بیعت با یزید را نیز خیلی فشرده و محکم با استدلال و منطق و با استناد به عقل و وجدان انسانی بیان می کند که یزید یک آدم فاسد، فاسق، فاجر، آدم کش است و شایستگی حکومت بر مسلمین را که حکومت صالحان و شایستگان است، ندارد. بیعت حسین با یزید بیعت خیر و صلاح با شر و فساد است و تسلیم نیکی ها، زیبایی ها و ارزش ها در برابر بدی ها، زشتی ها و پستی ها است که این خود خلاف عقل، منطق و وجدان انسانی است. عقل، عدل، شرع و انصاف چنین اجازه را برای انسانهای عادی نمی دهد تا چه رسد به بهترین و شریف ترین انسانها یعنی حسین فرزند پیامبر و او آماده است به حکم عقل و شرع، این حقیقت را با خون خود امضاء و به عنوان فرهنگ عاشورا به جهان اعلان و منشور کند.
3- امام سخن زیبای خود را با جمله «مِثلی لا یُبایِعُ مِثلهُ» پایان می بخشد و با به کار گرفتن کلمه «مثل» قیام خود را از حالت موردی، فردی و شخصی بودن خارج می کند و به صورت یک اصل کلی و قانون عقلی مطرح می کند که مسأله مربوط به دو فرد با مشخصات خاص خود یعنی حسین فرزند علی و یزید فرزند معاویه نیست بلکه یک اصل کلی و یک قانون عقلی حاکم بر جهان بشری است. امام با این بیان کوتاه و شیوا دو جبهه و جناح متضادی را ترسیم می کند که از آغاز تاریخ بشریت تا پایان آن در برابر هم قرار دارند. جبهۀ حق و جبهۀ باطل، جبهۀ عدل و جبهۀ ظلم، جبهۀ نور و جبهۀ ظلمت، جبهۀ صلاح و جبهۀ فساد و بالاخره جبهۀ تمام نیکی ها و زیبایی ها و جبهۀ تمام بدی ها و زشتی ها که قرآن این دو جبهه یا جناح را به عنوان «طیبات و خبیثات» و یا «شجره طیبه و خبیثه» تعبیر آورده است. در سخن امام سمبل جناح اول، امام حسین از خاندان وحی، نبوت، رسالت است و سمبل جبهه دوم نیز یزید شرابخوار و آدم کش از خاندان بنی امیه است. این دو جناح تا قیامت در برابر هم صف آرایی دارند و آشتی ناپذیرند. بیعت حسین با یزید، تسلیم جناح حق در برابر جناح باطل است و این برخلاف سنت و شریعت الهی است. شایسته نیست که حق در برابر باطل و عدالت در برابر ظلم و... تسلیم و خوار شده با آن بیعت کند، آنهم با دست فرزند شایسته و شجاع پیامبر یعنی حسین بن علی(ع)، حسین سمبل و پیشوای جناح حق و پرچمدار جبهه عدل است. هرگز با تسلیم در برابر یزید به امت و جبهه خود، خیانت نمی ورزد و این چکیده و جان سخن تاریخی امام در آغاز قیام عاشورا ست.
4- از آنچه گفته شد چنین استفاده می شود که قیام عاشورا، قیام یک فرد علیه فرد دیگر و یا گروهی علیه گروه دیگر، در مقطعی از تاریخ نیست که با پایان همه آنها، پایان پذیرد. بلکه یک مکتب است. مقابله همه خوبی ها با همه بدی ها و مبارزه ارزشها با ضد ارزشها است. قیام حق علیه باطل و نبرد اسلام با کفر است که تا قیام قیامت ادامه داردو این همان حقیقت است که خداوند در قرآن مجید بیان داشته، می فرماید:
«قَد کانَ لَکُم ایَةٌ فی فِئَتین فئَةٌ تُقاتِلُ فی سبیل الله و َ اُخری کافِرَةٌ» [21]
به راستی در مبارزه دو گروه معارض برای شما عبرت و درس آموزنده ای است. یکی در راه خدا می جنگد و گروه دوم نیز کافر است(که در راه کفر و شیطان جنگ می کند).
در این آیه شریفه خداوند مبارزه مستمر دو جبهه حق –باطل و ایمان- کفر را به عنوان آیه و عبرت انسان ترسیم می کند که سخن امام تفسیر این آیه شریفه و عمل امام یعنی قیام عاشورا مصداق بارز و عملی آن است.
5- امام در آغاز سخنش اهل بیت پیامبر را معرفی، عظمت و فضیلت آنان را بیان می کند و همچنین در بسیاری از بیانات و منشورات قیام خود به معرفی و تجلیل اهل بیت می پردازد و این بدین معنا است که «شناخت اهل بیت پیامبر و محبت آنان و پیروی از آنان از مهمترین تعالیم و فرهنگ عاشورا ست».
اندیشه و کلام حضرت امام
حضرت امام خمینی نیز با پیروی از مولا و امام خود حضرت اباعبدالله الحسین و با الهام گرفتن از فرهنگ عاشورا بر این حقیقت ثابت یعنی ترسیم دو خط و دو جناح حق و باطل و مبارزه قاطع و بی امان حق با باطل به معنای عام آن و سازش ناپذیر بودن آن دو، یعنی بر همه این اصول که در سیره، روش و گفتار رهبر عاشورا مشاهده می شود، تأکید می ورزید و در هدف خود از قاطعیت ویژه و عزم راسخ و تغییر ناپذیری برخوردار بود؛ حرکت و انقلاب خود را بر همین اساس و اندیشه استوار ساخته بود که آثار این فرهنگ و این فکر و اندیشه در سیره و روش امام و در سخنان و بیانات آن بزرگوار به روشنی پیداست و صحائف نور آن بزرگوار مشحون از بیان این حقایق است که ما چند نمونه کوتاه از آنها را به عنوان شاهد در اینجا ذکر می کنیم:
- از صدر اسلام تاکنون دو طریقه، دو خط بوده است که یک خط اشخاص راحت طلب... یک دسته دیگر هم انبیاء بوده‌اند و اولیاء بزرگ.... [22]
- در بیان علت عدم پذیرش صلح تحمیلی می فرماید: «ما با اینها هیچ راه صلح و سازش نداریم برای اینکه مقصد ما یک مقصدی است و آن اسلام است... و مقصد آنها یک مقصد غیر اسلامی است. اسلام و ضد اسلام نمی شود با هم تفاهم کنند».[23]
- مصالحه با جنایتکار سازش با جنایتکاران این یک جنایتی است بر مردم و یک جنایتی است بر اسلام.[24]
- ما حرفمان از روز اول تا حال و بعدها معلوم است، ما جنایتکار را که در کشورمان هست می گوییم باید برود.[25]
-اگر محمدرضا را به سلطنت قبول کنم، باید به او اعلیحضرت بگویم. در این صورت جواب مادر شهیدان را چه بگویم؟[26] (امام حسین نیز منطقش این بود که اگر با یزید بیعت کند باید به او امیرالمؤمنین بگوید. در این صورت به امت اسلامی و به فرزندان و مادران شهیدانی که به دستور معاویه و یزید با فجیع ترین وضع به شهادت رسیده‌اند، چه بگوید.)
- در ردّ شایعه تفاهم روحانیت با رژیم طاغوت که در یک روزنامه منتشر شده بود، سخنرانی مشروحی نمود و در ضمن آن فرمود: «... خمینی می تواند تفاهم کند با ظلم؟... خمینی آنجا هم که بود در حبس هم که بود، مجد اسلام را حفظ می کرد می تواند حفظ نکند؟ اسلام که پیغمبر اسلامی این قدر زحمت کشیده است... خمینی و امثال خمینی می توانند یک چیزی بگویند که برخلاف مصالح اسلام باشد؟!» [27]
در پاسخ سؤال خبرنگار روزنامه اونیتای ایتالیا می فرماید: «سازش با شاه یعنی سازش با یک فرد ظالم و خائن، این سازش خود بزرگترین خیانت است که هرگز در قاموس اسلام و یک مسلمان واقعی نمی گنجد». [28]
من بارها گفته‌ام و در این روز بزرگ(سالروز پیروزی انقلاب) می گویم تا قطع وابستگی ها به تمام ابرقدرتهای شرق و غرب، مبارزات آشتی ناپذیرانه ملت ما علیه مستکبرین ادامه دارد. [29]
4-فرهنگ پیشگیری از جرم و فساد قبل از وقوع آن
امام که جهت بیعت با یزید به استانداری احضار و بیعت یزید را با صراحت و قاطعیت رد نمود، روز دیگرش، مروان بن حکم با وی ملاقات نمود و او را به بیعت با یزید تشویق و به اصطلاح نصیحت می نمود. امام در پاسخ وی سخنی فرمود که بخش دیگری از ابعاد حادثه عاشورا و علل عدم بیعت با یزید را روشن می سازد و نکات مهمی از تعالیم و فرهنگ عاشورا را ارائه می دهد.
امام در پاسخ مروان بن حکم چنین فرمود:
«اِنّا لله وَ اِنّا اِلَیه راجِعونَ و عَلی الاِسلامِ السَلامُ اذا بَلَیتِ الاُ مَّة بِراعٍ مِثل یزید»
ما از خداییم و به سوی او بر می گردیم و بر اسلام، سلام آنگاه که اسلام به زمامداری همچون یزید دچار شود!!
سپس اضافه نمود:
«فَقَد سَمِعَت جَدّی رسول‌الله یَقولُ الخِلافَه مُحَرّمه علی آل اَبی سفیان فَاذا رَأیتُم معاویهَ علی مِنبری فابقروا بَطنَه وَ قَد راهُ اَهل المَدینَة عَلی المِنبَر فَلَم یَبقَروا فَابتَلاهُم بِیزید الفاسِق» [30]
من از جدم رسول خدا شنیدم که خلافت برای خاندان ابوسفیان حرام است، هر وقت معاویه را در روی منبر من دیدید، شکم او را بشکافید. اهل مدینه، معاویه را در بالای منبر پیامبر دیدند و دل او را نشکافتند، در نتیجه به خلافت فرزند پلید او یزید دچار شدند.
از این سخن که امام در پاسخ مروان و در مقام رد بیعت یزید ایراد فرموده است، چند نکته مهم استفاده می شود:
1- امام سخن خود را با جمله استرجاع(انا لله...) که در مرگ و یا وقوع مصیبت بزرگی به کار می رود، آغاز می کند و سپس با لحن وداع، به اسلام، سلام می گوید و معنای این دو جمله در این مقام این است که حکومت یزید و افراد ظالم، فاسد و منحرفی همچون یزید مصیبت بزرگ و جبران ناپذیری است در اسلام و موجب سقوط و نابودی اسلام است. در این صورت باید با اسلام وداع و خداحافظی نمود و در مرگ آن گریست زیرا اسلام آیین حق و عدالت است و حاکمیت تقوا، فضیلت و ارزشها است و حکومت یزید و یزیدیان، حکومت ظلم و فساد و ضد ارزشهاست و قهراً اسلام را از مسیر اصلی خود منحرف ساخته و به ضد خود تبدیل خواهد نمود که در این صورت دیگر اسلام نیست آنچه که هست ضد اسلام و برای نابودی اسلام است، منتها به نام اسلام علیه اسلام که متأسفانه امروز در خیلی از کشورهای اسلامی شاهد اسلام انحرافی علیه اسلام محمدی هستیم امام حسین(ع) در آن روز این فاجعه را پیش بینی نموده، به صورت یک اصل کلی برای ما بیان داشته، اعلان خطر کرده است که سکوت در برابر حاکم فاسد و منحرف، راضی شدن و تن دادن به نابودی اسلام است و قیام علیه آن، زنده کردن اسلام و نجات مسلمین است! این خود از حساس ترین و زنده ترین «تعالیم فرهنگ عاشورا» است.
2-یکی دیگر از علل عدم بیعت امام با یزید این است که چون حکومت افراد فاسد و منحرف در اسلام موجب مرگ و نابودی اسلام است، بنابراین، حسین فرزند پیامبر نه تنها حکومت یزید را تأیید نمی کند بلکه در راه حفظ و نجات اسلام با حکومت یزید که عامل نابودی اسلام است مبارزه می کند زیرا آنجا که اصل اسلام در خطر باشد، تقیه، ترس از جان و مال و هیچ عذر و بهانه ای پذیرفته نیست و جایز و روا نبودن تقیه در این شرایط، یک حکم فقهی است که از سخن امام حسین و سیره آن بزرگوار در قیام عاشورا استفاده می شود و از دیگر اصول «تعالیم و فرهنگ عاشورا» است.
3-علت دیگر بیعت نکردن حسین(ع) با یزید و قیامش علیه حکومت او این است که پیامبر خدا حکومت را برای آل ابوسفیان تحریم کرده است که یزید پست ترین، فاسد ترین و پلید ترین آنها است. آیا حسین می تواند بر خلاف دستور صریح جد بزرگوارش با یزید بیعت کند و حکومت ممنوعه او را به رسمیت بشناسد؟! اگر حکم رسول خدا با حکومت یزید در جامعه اسلامی نقض گردد، فرزند شجاع او حسین(ع) می تواند با بیعت خود مهر تأیید بر آن بگذارد؟ یا سکوت اختیار کند و علیه او قیام نکند؟! هیهات و هرگز!! از سیره و سخن امام حسین در اینجا یک حکم فقهی مهمی استفاده می شود و آن اینکه: حکومت افراد و خاندان فاسد و منحرف بر مسلمین، از نظر اسلام و فرهنگ عاشورا حرام است و بر امت اسلام واجب است که علیه آن قیام کنند.
4-امام در مقام رد بیعت یزید و بیان علت آن، یزید را به تنهایی مورد توجه قرار نمی دهد بلکه به سخن خود عمومیت می دهد و آن را به صورت یک اصل کلی و پیام عام طرح می کند و می‌فرماید: «مثل یزید» و این تعبیر عام و ادبی، هم در فراز قبل به کار رفته و هم در همین فراز از سخن امام و به این معنا است که در هر عصر و زمانی و در هر نقطه‌ای از کشور های اسلامی اگر افراد پلید، فاسد، پست، عیاش و کیاف، ظالم و ستمگری همچون یزید، زمام امور مسلمین را به دست گیرد، برای اسلام مصیبت عظما و خطر قطعی است و موجب انحراف و نابودی اسلام و سقوط امت اسلامی است و باید مسلمین، حسین گونه علیه او بپاخیزند و این خطر حتمی را از سر راه اسلام و امت اسلامی بردارند و این همان «فرهنگ و منشور عالی عاشورا» و فریاد بیدادگر و پیام جاودانه حسین است که از مدینه جدش در آغاز قیامش برای امت اسلام در تمام قرون و اعصار، صلا می دهد و پیام خونین می فرستد!!
5- امام در این گفتار کوتاه به یک اصل مهم مربوط به بهداشت و سالم سازی جامعه اشاره می کند و آن اینکه «قبل از وقوع و یا تشدید جرم و فساد در جامعه، باید از پیدایش و گسترش آن پیشگیری شود» و اگر این پیشگیری انجام نشود، جرم و فساد در جامعه اتفاق می افتد. سپس گسترش پیدا می کند و همه جا را فرا می گیرد و در جامعه ریشه می دواند. آنگاه اصلاح و جبران آن به آسانی میسر نخواهد بود. چنانکه در تاریخ اسلام و در جامعه مسلمین وقتی معاویه زمام امور مسلمین را بدست گرفت و در جای پیامبر و روی منبر پیامبر نشست و این فساد بزرگ دامنگیر جامعه اسلامی گردید و مسلمانان از آن جلوگیری نکردند، نتیجتاً یک جرم بزرگتر و فساد خطرناکتر دیگری اتفاق افتاد و تاریخ اسلام را لکه دار نمود. یعنی یزید، فرزند پلید، فاسق و شرابخوار معاویه یک جوان مغرور و خام بر جان و مال و ناموس مسلمین مسلط شد و فسادی در جامعه اسلامی به بار آورد که جز با خون پاک فرزند پیامبر قابل اصلاح و قابل شستشو نبود و این یک اصل مسلم، سنت جاری و قانون حاکم در جوامع بشری و در جهان آفرینش است که جلو جرم و فساد و یا تشدید آن را قبل از وقوع باید گرفت و الا ملت و جامعه را در کام خود فرو می بلعد و به سقوط و هلاکت می رساند و این نیز یکی دیگر از اصول «تعالیم و فرهنگ عاشورا» است که امام و رهبر عاشورا در آغاز قیامش آن را به امت اسلام منشور می کند.
6- امام در این گفتار شیوا و کوتاهش به دو فریضه امر به معروف و نهی از منکر نیز اشارت دارد و بر اجرای کامل آن در جامعه اسلامی تأکید می ورزد. نتایج شوم و عواقب خطرناک ترک امر به معروف و سکوت در برابر مفاسد را برای امت اسلامی گوشزد می کند و هشدار می دهد که همه مشکلات، مفاسد، ظلم ها، جنایت ها، خیانت ها و انحرافاتی که در جامعه و تاریخ اسلام به وقوع می پیوندد و پیکر اسلام را رنجور می سازد و حتی حکومت آدمهای فاسد، ظالم، خائن و پلیدی همچون یزید در اسلام و تسلط آنها بر جان، مال و ناموس مسلمین، همه اینها نتیجه شوم ترک امر به معروف و نهی از منکر و عدم اجرای کامل این دو فریضه الهی در جامعه اسلامی است. چنانکه این موضوع در روایات اسلامی نیز فراوان آمده است که به عنوان نمونه به دو روایت زیر توجه شود:
-رسول خدا(ص) می فرماید: «اذا لَم یَامُروا بِالمَعروفِ وَ لَم یَنهوا عَن المُنکَرِ وَ لَم یَتَّبِعوا الاخیارَ مِن اَهل بیتی سَلَّط الله عَلَیِهم شِرارَهُم فَیَدعوا عِندَ ذلِکَ خیارُهم فَلایُستَجابُ لَهُم»؛[31] آنگاه که در جامعه اسلامی امر به معروف و نهی از منکر نشود و از صالحان و شایستگان خاندان پیامبر(امامان حق) پیروی نگردد، خداوند اشرار و ستمگرانشان را بر آنان مسلط می کند، در این هنگام دعایشان و حتی دعای نیکانشان نیز پذیرفته نخواهد شد.
-علی امیرالمؤمنان(ع) نیز می فرماید: «لاتَترِکوا الَامَرَ و المَعروف و النَّهی عنِ المنکَرِ فَیُوَلّی الله اُمورَکُم شِرارَکُم ثُمّ تَدعونَ فَلا یُستَجابُ لَکُم دُعائَکُم»[32] ؛ امر به معروف و نهی از منکر را ترک نکنید و اگر ترک کنید خداوند زمام امور شما را به دست بدترین و شرورترین شما می سپارد. سپس هر چه دعا کنید که از شر آنها نجات پیدا کنید، خداوند دعایتان را نمی پذیرد.
اندیشه و کلام حضرت امام خمینی
این اصول و مطالب که در گفتار حکیمانه حضرت ابا عبدالله الحسین(ع) ملاحظه فرمودید، در انقلاب حضرت امام خمینی و در اندیشه و کلام او نیز عیناً تبلور یافته است و این همگونی کامل، از پیوند ناگسستنی انقلاب خمینی با انقلاب حسینی و از متأثر بودن فرهنگ انقلاب از فرهنگ عاشورا حکایت دارد که ما به عنوان نمونه فقط دو فقره از سخنان حضرت امام را که در زمینه و سیاق سخن حضرت امام حسین است در اینجا می آوریم:
-حضرت امام در یکی از بیانات خود اشتباهات علما و رجال سیاسی عصر رضاخان را می شمارد که اشتباهات و غفلتهای آنها موجب تسلط خاندان خائن پهلوی بر ملت ایران و انتقال سلطنت از پدر به پسر و ادامه آن گردید و خسارتهای جبران ناپذیری برای ایران به بار آورد که امروز مجبوریم با دادن خون و جوان از ادامه این وضع نکبت بار و این روند خسارت بار در کشورمان، جلوگیری کنیم، امام در این مورد می فرماید: «یکی از اشتباهات این بود که مردم یا آنهایی که باید مردم را آگاه کنند پشتیبانی از مدرس نکردند.... اگر پشتیبانی کرده بودند، در همان وقت شر این خانواده کنده شده بود، اما نشد». [33]
-اگر در آن وقت که متفقین آمدند و رضاخان رفت، یک صدا بلند شده بود که ما پسرش را نمی خواهیم، نمی گذاشتند. اگر آن وقت یک نفر مثلاً از رجال یک نفر از علما، یک جمعی از مردم صدا کرده بودند که ما نمی خواهیم این سلسله را... اگر این غفلت نشده بود.... ما حالا ابتلا به این صحبت ها را اینجا نداشتیم. این غفلت بزرگ از رجال سیاسی و علما و سایر اقشار مملکت ما واقع شد و این آدم را تحمیل کردند بر ما و دنباله اش را هم گرفتند که قدرتمندش کنند. از آن وقت تا حالا هم غفلت ها شده است. [34]
5-فرهنگ اخلاص و عرفان در قیام عاشورا
امام که از بیعت یزید استنکاف نمود، تصمیم بر خروج از مدینه گرفت، نخست به قصد وداع و شکوا، به زیارت قبر شریف جد بزرگوارش رفت. پس از سلام و عرض ادب به پیشگاهش از خطری که دامنگیر اسلام و مسلمین شده است و از بلیه‌ای که برای وی رخ داده است و از هتک حرمتی که نسبت به فرزند پیامبر روا می شود، به حضور جدش شکایت نمود، آنگاه رو به سوی خدا افکند و عرضه داشت:
«اَللهمّ انّی اُحِبُّ المَعروفَ وَالنُکرَ وَ اَسئَلکَ یا ذَالجَلال و الاکرامَ بِحَقّ القَبرِ وَ مَن فیهِ الّا اِختَرت لی ما هُو لَکَ رِضاً وَ لِرَسولِکَ رضاً» [35]
خداوندا! تو خود بهتر می دانی که من امر به معروف و نهی از منکر را چقدر دوست دارم. ای خداوند صاحب جلال و کرامت! تو را به حق این قبر و صاحب آن سوگند که ما را به آنچه رضای تو و رضای پیامبرت در آن است، هدایت فرما، راهی را برای ما برگزین که ما را به رضای تو و پیامبرت برساند!
از این راز و نیاز که امام در شروع قیامش در حرم جد بزرگوار خود با پروردگارش می کند، چند مطلب استفاده می شود:
1- این دعا به یکی از علت ها و انگیزه های مهم قیام عاشورا که امر به معروف و نهی از منکر است، اشاره می کند. چنانکه در فراز قبل نیز به این عامل و انگیزه مهم اشاره داشت و این موضوع در سخنان و بیانات دیگر امام حسین(ع) به طور صریح تر و مشروح تر آمده است ولی در این جمله یک نکته بسیار زیبا و ظریفی نهفته است و آن اینکه:
حسین فرزند پیامبر عاشق امر به معروف و نهی از منکر است و خدا گواه است که او این فریضه الهی را چقدر دوست دارد؟! تا حدی که حاضر است جانش، تمام هستی و زندگیش و تمام اهل و عیال، فرزندان، یاران و خاندانش را در راه آن و برای احیا و اجرای آن فدا کند.
از این جمله کوتاه دو نکته بسیار مهم استفاده می شود. یکی: مهمترین علت و انگیزه قیام امام حسین، دومی: اهمیت و ضرورت امر به معروف و نهی از منکر در اسلام، یعنی این فریضه مقدس الهی در جامعه اسلامی به قدری ارزش، ضرورت و اهمیت دارد که حسین(ع) فرزند پیامبر عاشق آن است و جانش را در راه احیاء و اقامۀ آن، فدا می کند. «فرهنگ و منشور عاشورای» او، انگیزه قیام او و پیام خونین او، همان امر به معروف و نهی از منکر است!!
2-نکته مهم دیگری که از این دعا استفاده می شود، این است که معیار حرکت و قیام او و هدف غائی و نهایی او، رضای الهی و رضای پیامبر او است. اگر قیام می کند، اگر حرکت می کند، اگر خونش را نثار می کند، اگر سخت ترین و شدیدترین مصائب را بر جان می خرد، اگر فرزندان را به شهادت می دهد و اگر محبوب ترین خاندانش را به دست اسارت می سپارد، هر بلا و مصیبتی را که متقبل می شود، برای این است که رضای الهی را بدست آورد. خدایش از او راضی باشد. رضایت جد بزرگوارش را حاصل کند. زیرا که رضای او نیز رضای خداست. این است که در آغاز قیامش در حضور جد بزرگوارش، بهترین و مهمترین چیزی که از خداوند می خواهد، این است که او را به راهی هدایت کند و راهی را به روی او بگشاید و برنامه‌ای را برای او برگزیند که رضایت خدا در آن است و اگر خدا از او راضی باشد همه مصائب و همه حوادث، هر چه هم شاق و سنگین باشد، برای او سهل و آسان است و همه تلخی ها برای او شیرین و گوارا است. بدین جهت همانطور که در جملات فوق ملاحظه فرمودید، امام با دعا و طلب رضای الهی، قیامش را آغاز می کند و با اظهار رضایت از قضای الهی و نیل به رضای او، به پایان می رساند. وقتی که همه عزیزان و یارانش را از دست می دهد و خود نیز با بدن مجروح و قطعه قطعه شده به گودال قتلگاه می افتد، آنگاه که جان به جان آفرین و معشوقش می سپارد، عرضه می دارد:
«اِلهی رِضاً بِقَضائِکَ تَسلیماً لامرِکَ لا مَعبودَ سِواکَ یا غیاثَ المُثتَغیثینَ»
خداوندا! من به حکم و قضای تو راضی ام و در برابر تو تسلیم و جز تو معبودی ندارم، ای پناه بی پناهان (تو نیز از من راضی باش!).
این همان اخلاص، عرفان، عشق به خدا و فنا فی الله و خدا محوری است که انسان جز خدا چیزی نبیند و جز او چیزی نشناسد و چیزی نخواهد و امام حسین(ع) در عالی ترین نقطه این عشق مقدس و در اوج این اخلاص و عرفان قرار داشت و قیام او بر اساس این شالوده مقدس و پایه محکم پی ریزی شده بود. به همین دلیل است که جهانی، جاودانی و الهی شده است و این حقایق عالیه از عالی ترین و زیباترین «تعالیم و فرهنگ عاشورا» است که در سیره، روش و گفتار امام در تمام طول قیامش متجلی و به وضوح نمایان است.
3- از جمله «بِحَقَّ القَبرِ وَ مَن فیه» چنین استفاده می شود که توسل به بندگان صالح خدا و واسطه قرار دادن آنها در پیشگاه الهی نه تنها از نظر شرعی و اعتقادی اشکالی ندارد بلکه مستحسن نیز می باشد.
4- امام با جمله «اِختَرتَ» سرنوشت و عاقبت امورش را به پروردگارش تفویض و محول می کند و با این سخن و عمل مسأله توکل، اتکال، تفویض و استخاره را که از مسائل مهم اعتقادی و اخلاقی است در اسلام، به عنوان «فرهنگ عاشورا» به مسلمانان و تمام پیروانش یاد می دهد.
اندیشه و کلام امام خمینی
اخلاص، عرفان، رضای الهی و خدا محوری، عشق به الله، فنا فی الله، اتکا و اتکال به خدا، به طور کلی الهی شدن که از تعالیم عالیه و آثار برجسته فرهنگ عاشوراست، در وجود عرفانی فرزند شجاع و شایسته حسین(ع) یعنی حضرت امام خمینی نیز عینیت و تجسم یافته بود و جز خدا و رضای او چیزی بر دل پاک و اندیشه والای آن بزرگوار راه نداشت و آثار این مفاهیم عالیه و حقایق زیبا در تمام حرکات، اعمال، کردار و گفتار حتی در نگاههایش به وضوح نمایان بود. قیامش، حرکتش، سکوتش، کلامش، جنگش و صلحش و همه امور او در راه خدا و برای خدا و به خاطر رضای خدا بود و پیوسته امتش را و مخصوصاً مسئولان و کارگزاران نظام اسلامی را به اخلاص و عشق به الله و خدا محوری، به رضای الهی و به کار کردن برای خدا، دعوت می کرد و بر آن تأکید می ورزید که صحایف نورش مشحون از این حقایق است و ما اختصاراً چند نمونه از آنها را در اینجا می آوریم:
- وظیفه‌ای که از همه وظایف بالاتر است، این است که اخلاص داشته باشیم، برای کارهایی که می کنیم[36]
- اگر ما یک روز اتکای خودمان را از خدا برداشتیم... آن روز روزی است که ما رو به شکست خواهیم رفت.[37]
- اخلاص پیدا کنید، در کارهای خودتان، اتکای خودتان را به خدای تبارک و تعالی قوی کنید که نصر و نصرت بدون اتکای او حاصل نمی شود.[38]
- انگیزه، انگیزه الهی و خدایی باشد. نه برای خودم یک کاری می خواهم بکنم، برای خدا می خواهم یک کاری بکنم برای ملت هم نیست، برای خدا است، اگر این طور باشد، موفقید در کارتان.[39]
- این «من» را اگر انسان زیر پا گذاشت و «او» شد، اصلاح می کند، همه چیز را.[40]
- قیام اگر لله هست، برای خدا است، قیام لله هیچ خسران ندارد. هیچ ضرری توی آن نیست. قیامهای برای دنیا دو رو دارد. یک رویش ضرر است، یک طرفش نفع است... اما اگر چنانچه قیام برای خدا باشد، انسان کاری را برای خدا بکند، این هیچ توی آن ضرر نیست.[41]
- مواظب باشید همه اعمالتان، اعمال صالح باشد. قیامتان برای خدا باشد. اعمالتان برای خدا باشد... تربیت کنید بچه‌ها را به تربیت الهی.[42]
6-فرهنگ نظارت عمومی و امر به معروف و نهی از منکر
امام بعد از زیارت جد بزرگوارش و آماده شدن به خروج از مدینه، وصیتنامهای خطاب به برادرش محمد بن حنیفه نمود و بخش مهمی از اهداف و انگیزه های قیامش را که از تعالیم عالیه و از آثار برجسته فرهنگ عاشورا است، در آن وصیتنامه بیان داشت و به امت اسلام در تمام اقطار و اعصار منشور و اعلان نمود. صدور چنین وصیتنامهای در آن موقعیت حساس و هنگام خروج از مدینه با لحن سیاسی – فرهنگی، از آغاز یک مأموریت خطیر و بروز حادثۀ پر مخاطره و عظیمی در تاریخ اسلام حکایت می کرد و از یک برنامه و دعوت الهی و قیام خونباری خبر می داد.
امام در وصیتنامه سیاسی و الهی خود بعد از نام و یاد خدا و شهادت بر وحدانیت الهی و رسالت جد بزرگوارش و شهادت بر معاد، حساب و کتاب و اصول حقّه اسلام نوشت:
«... وَ انّی لَم اَخرج اشراً وَ لا بَطراً وَ لا مُفسِداً وَ لا ظالِماً وَ اِنَّما خَرَجت لِطَلَبِ الاِصلاح فی اُمّةِ جَدّی اُریدُ اَن امرَ بِالمَعروفِ وَ اَنهی عَنِ المُنکَرِ وَ اَسیرُ بسیرة جَدّیِ(ص) وَ اَبی عَلی بنِ ابیطالِب فَمَن قَبِلَنی بِقبولِ الحَقِّ فَالله اَولیٰ بِالحَقِّ وَمَن رَدَّ عَلَیّ هذا اَصبِرَ حَتّی یقضیَ الله بَینی و بَینَ القَومِ وَ هُوَ خَیرُ الحاکِمین» [43]
من از روی: خودخواهی، غرور و خیره سری، و یا به منظور ایجاد فساد و آشوب و یاغی گری و یا ظلم و ستمگری به پا نخواسته‌ام بلکه قیام کرده‌ام به منظور اصلاح امور مسلمین و امت جد بزرگوارم اجرای برنامه امر به معروف و نهی از منکر در جامعه اسلامی و احیا و اجرای سنت جدم رسول خدا و پدرم علی بن ابیطالب در میان امت اسلامی هر کس این دعوت را از من بپذیرد، دعوت خدا را پذیرفته است زیرا حق از آن خداست و هر کس رد کند، من در راه هدف خود، صبر و استقامت می کنم تا خداوند میان من و این قوم ستمگر قضاوت و داوری کند که خداوند بهترین حاکمان و داوران است.
از این وصیتنامه چند نکته مهم استفاده می شود:
1- این وصیتنامه کوتاه و در عین حال پربار و پرمعنا، یک وصیتنامه عادی نیست بلکه سیاسی – فرهنگی است و یک وصیتنامه مقطعی و موردی نیست بلکه جهانی و جاودانی است. امام مطلب اصلی وصیتنامه را با کلمه «خروج» که به معنای قیام و انقلاب است، آغاز می کند، سپس قیامها و انقلاباتی را که در جهان اتفاق می افتد، از نظر هدف و انگیزه به پنج گروه تقسیم می کند. آنگاه به اهداف قیام خود می پردازد:
- گاهی انسان در اثر خودخواهی یعنی برای منافع شخصی یا گروهی خود قیام می کند مانند رسیدن به مال، منال، شهرت، حکومت و امثال آن که اکثر انقلابهای غیر ارزشی از این قبیل اند و با انگیزه منفعت طلبی فردی و یا گروهی که همان خودخواهی است، به وقوع می پیوندد. «اَشِراً»
- گاهی شاید منفعت خاصی نیز مورد نظر نباشد بلکه روحیه خیره سری، تندروی و غرور او را به عصیان و طغیان و در نتیجه به قیام علیه آنچه بر آن آشفته است، وا بدارد. «بَطِراً»
- گاهی شاید افراد شرور و مفسدی به منظور ایجاد شر، فتنه، فساد و آشوب، انقلاب به پا کنند. «مُفسِداً»
- گاهی نیز فرد و یا افراد ظالم و ستمگر که از کشتار، قتل، غارت و ظلم کردن به مردم احساس لذت می کنند، دست به این عمل می زنند. «ظالِماً»
- گاهی نیز انسانهای الهی و فداکاری در تاریخ بشریت پیدا می شوند که با انگیزه معنوی و برای مصالح مردم و اصلاح جامعه، علیه مفاسد سیاسی و یا اجتماعی حاکم در جامعه به پا می خیزند، هستی، زندگی و جانشان را در این راه مقدس و هدف عالی فدا می کنند. «لِطَلَبِ الاصلاحِ»
انگیزه و هدف انقلابات گروه اول، منافع مادی است و گروه دوم، سوم و چهارم، نوعی بی هدفی است و عقده گشایی است و هدف نوع پنجم مصالح معنوی و مردمی است و انقلاب به معنای واقعی و حقیقی همین است و بقیه انقلابات، آشوبهایی هستند که از عقده ها و بیماریهای روحی و اخلاقی نشأت می گیرند.
امام در وصیتنامه خود با اشاره ضمنی به انواع و اقسام انقلابها و انگیزه های مختلف آنها، به بیان هویت و حقیقت انقلاب خود می پردازد و می فرماید که: انقلاب او یعنی قیام عاشورا از چهار نوع اول نیست. نه از روی خودخواهی و یا غرور و خیره سری است و نه به منظور ایجاد فساد در جامعه و یا روا داشتن ظلم و ستم بر کسی است، بلکه از همه این آلودگی ها و انگیزه های حقیر، پست و پلید، پاک و مبرا است. «[لا] اَشِراً وَ لا بَطِراً وَ لا مُفسِداً وَ لا ظالِماً» بلکه قیام او از نوع پنجم انقلابها و از عالی ترین آنها است که با هیچ قیام و انقلابی قابل مقایسه نیست. انقلابی است با اهداف والا و در مسیر اصلاح طلبی، مصالح مسلمین و احیای ارزشهای اخلاقی، انسانی و الهی در جامعه اسلامی.
امام در این وصیتنامه کوتاه خود که می توان آن را منشور عاشورا نامید، به سه هدف بزرگ از اهداف عالیه قیام عاشورا، اشاره می کند:
الف- اصلاح امور مسلمین و زدودن آثار ظلم و فساد از جامعه اسلامی.
ب- اجرای دو فریضه مقدس و بزرگ الهی یعنی امر به معروف و نهی از منکر در میان مسلمین.
ج- احیا و زنده کردن سیره و سنت جدش رسول خدا و پدرش علی بن ابیطالب در اسلام.
2- امام در این وصیتنامه به خصوصیات و ویژگیهای بزرگ قیام عاشورا که آن را از دیگر انقلابها برتر و متمایز می سازد، اشاره می کند که یکی از آنها، اهداف عالیه آن است و دومی نیز این است که یک قیام خودسرانه و غیر مسئولانه نیست که هدف، وسیله را توجیه کند و به هر شکل و روش دلخواهی انجام گیرد بلکه برنامه و چهارچوب مشخص و مشروعی دارد که تحت رهبری و ولایت امام معصوم و در چهارچوب سیره، سنت و روش جد بزرگوارش رسول خدا و پدر والا مقامش علی بن ابیطالب انجام می گیرد و هر انقلاب و قیامی که این دو خصوصیت را دارا باشد، قیام شرعی و الهی است و کشته شدن در آن قیام، شهادت است. در غیر این صورت مشروعیت ندارد.
3- ویژگی و خصوصیت سوم قیام عاشورا این است که دعوت به حق و قیام الهی است زیرا که حق از آن خدا است. «... فَالله اَولی بِالحَقّ»
4- صبر و استقامت در اعلا درجه آن از تعالیم برجسته عاشوراست که امام در این وصیتنامه به آن اشاره دارد. «اَصبِر»
5- امام با وصیت کردن و شهادت دادن به توحید و نبوت و به معاد و حساب و کتاب و اصول حقه اسلام و همچنین در پایان وصیتنامهاش با اشاره به صبر، استقامت و پایداری که در پیش خواهد گرفت و با حکم و داور قرار دادن خداوند در میان خود و قوم ستمگر، از حوادث بسیار تلخ و ناگواری و از مصائب سنگین و عظیم، حتی از شهادتی که در این مسیر به آن حضرت متوجه خواهد شد، خبر می دهد و همه آنها را پیش بینی می کند و به یاران و خاندانش بطور اشاره اعلان و تفهیم می کند و این پیش بینی با شهادت او و یارانش و اسارت خاندانش در روز عاشورا تحقق پیدا نمود.
6- امام وصیت خود را با نام خدا و شهادت به توحید، نبوت، معاد و با اقرار به تمام عقائد حقه اسلام آغاز می کند و منظور این است که اولاً: فرهنگ عاشورا، فرهنگ توحید، رسالت، ولایت و اعتقاد به مبدأ و معاد و عقاید حقه اسلامی است و در مسیر احیا و تحکیم آن است و ثانیاً: آنان که ریختن خون فرزند پیامبر را به اتهام خروج از دین خدا روا و مباح می دانند، دروغ می گویند. اسلام و ایمان با خون حسین آمیخته و با جانش عجین شده است و ثالثاً: اگر در دنیا نسبت به فرزند پیامبر ظلم روا می دارند، دنیا که ارزش و اعتبار ندارد همه امور به خدا بر می گردد و جز این دنیای فانی، جهانی دیگر است که حق و باطل در آنجا روشن می شود هر کس در آنجا به جزای اعمال نیک و بد خود خواهد رسید!
اهداف سه گانه قیام امام حسین و تمام نکاتی که در توضیح وصیت نامه آن بزرگوار ذکر شد همه آنها از «تعالیم عالیه و آثار برجسته فرهنگ عاشورا» است و مهمترین آنها «امر به معروف و نهی از منکر» است زیرا این دو فریضه الهی اساس و زیربنای همه اصلاحات و ضامن اجرا و تضمین کننده آن است به همین جهت امام حسین(ع) در اکثر بیانات خود به این هدف عالی تصریح کرده است که در فرازهای قبلی و در همین فراز ملاحظه نمودید و در فرازهای آینده نیز ملاحظه خواهید نمود. مسأله امر به معروف و نهی از منکر در قرآن مجید و در روایات و احادیث اسلامی نیز فراوان آمده است که جمع آوری آن، کتاب قطوری را تشکیل می دهد و ما جهت اختصار، از ذکر آنها در اینجا خودداری می کنیم.
کلام و اندیشه امام خمینی
همه این حقایق، تعالیم و نکات فرهنگی و سیاسی که در وصیتنامه امام حسین(ع) آمده است، در سیره و روش و در بیانات و صحایف نور فرزند صالح و شایسته او حضرت امام خمینی نیز مشحون و نمایان است که ما در اینجا به ذکر چند نمونه از کلام حضرت امام آن هم فقط در مورد مسأله امر به معروف و نهی از منکر اکتفا می کنیم:
- سیدالشهداء، سلام الله علیه، از همان روز که قیام کردند، برای این امر، انگیزه شان قیام عدل بود. فرمودند که می بینید، معروف عمل بهش نمی شود و منکر بهش عمل می شود. انگیزه این است که معروف را اقامه کند و منکر را از بین ببرد. [44]
- ما که تابع سیدالشهداء هستیم باید ببینیم که ایشان چه وضعی در زندگی داشت. قیامش، انگیزه‌اش، نهی از منکر بود که هر منکر باید از بین برود و... حکومت جور باید از بین برود. [45]
- مواظبت کنید در اینکه یک قدم کج نگذارند و اسلام را حفظ کنند... و اگر خدای نخواسته یک کسی پیدا شد که یک کار خلاف کرد... مردم همه به او اعتراض کنند که آقا چرا این کار را می کنی؟[46]
- اگر من خلاف می کردم همه تان هجوم می آوردید که چرا این کار را می کنی، من سر جایم می نشینم، همه تان مسئولید، همه مان مسئولیم. امروز مسئولیت بزرگ است برای ما. [47]
- امر به معروف و نهی از منکر از اموری است که به همه کس واجب است. یک چیزی نیست که بر یکی واجب باشد و بر دیگری نه، همه ما مکلفیم. [48]
- اگر انسان دید معصیت خدا می شود باید جلویش را بگیرد، نگذارد معصیت خدا شود[49]
- همانطوری که هر شخص و هر فرد موظف است که خودش را اصلاح کند، موظف است دیگران را هم اصلاح کند. اصل امر به معروف و نهی از منکر برای همین است که جامعه را اصلاح کند. [50]
- امر به معروف و نهی از منکر دو اصلی است در اسلام که همه چیز را می خواهد اصلاح کند یعنی با این دو اصل می خواهد تمام قشرهای مسلمین را اصلاح بکند. [51]
- این کشور باید همه افرادش آمر به معروف و ناهی از منکر باشند. اعوجاج ها را خودشان رفع بکنند. [52]
- امر به معروف و نهی از منکر بر همه مسلمین واجب است. جلوگیری از منکرات به همه مسلمین واجب است. شما و ما موظفیم که هم در تمام اموری که مربوط به دستگاههای اجرایی است، امر به معروف کنیم. [53]
- آقایان توجه کنند همه و همه ملت موظفند که نظارت کنند بر این امور، نظارت کنند اگر من یک پایم را کنار گذاشتم، کج گذاشتم ملت موظف است که بگوید پایت را کج گذاشتی، خودت را حفظ کن. [54]
- مسأله، مسأله مهم است همه ملت موظفند به اینکه نظارت داشته باشند در همه کارهایی که الآن مربوط به اسلام است. [55]
7-فرهنگ شهادت
ناصحین ظاهربین
امام که از بیعت استنکاف نمود با صراحت و قاطعیت آن را رد کرد، از طرف عوامل یزید در مدینه، سخت تحت فشار و پیگیری قرار داشت، بدین جهت تصمیم گرفت که از مدینه خارج و در مکه، حرم امن الهی استقرار پیدا کند و از آنجا صدای اعتراض خود را به گوش تمام مسلمانان نقاط و بلاد اسلامی برساند بعد از زیارت قبر شریف جد بزرگوارش رسول خدا و مادرش زهرا و برادرش حسن مجتبی و صادر کردن منشوری به عنوان وصیتنامه، بالاخره روز 28 رجب با گروهی از بنی هاشم و خاندانش از مدینه به سوی مکه حرکت نمود بعد از 5 روز طی مسافت روز سوم شعبان که مصادف با سالروز ولادتش بود، به مکه رسید و بعد از چهار ماه و پنج روز اقامت در مکه از آنجا نیز به سوی عراق حرکت و در روز دوم محرم به کربلا یعنی به کوی شهادتش و به محل مأموریتش رسید، بدینگونه روز 28 رجب سال 60 با حرکت کاروان عاشورا از مدینه به سوی مکه، قیام عاشورا رسماً و عملاً آغاز گردید و در مسیر این حرکت عده‌ای از مشایخ حجاز و از زنان و مردان سرشناس اسلام و دوستداران امام جلو کاروان آن حضرت را می گرفتند و او را از این سفر پر مخاطره منع می کردند امام نیز ضمن تأیید سخنان آنان و تقدیر از خیرخواهی و دلسوزیشان به هر کدام پاسخ مناسبی می‌داد و راه خود را پیش می گرفت این افراد که امام را از این سفر پر مخاطره منع می کردند اکثراً از دوستداران آن حضرت بودند و از روی دلسوزی و خیرخواهی این پیشنهاد را می داده‌اند ولی عده معدودی نیز مانند عبدالله بن زبیر و عبدالله بن عمر، بودند که پیشنهادشان ظاهرسازی و سیاسی بود و این افراد که پیشنهاد انصراف از سفر به عراق و یا کلاً انصراف از قیام، به امام می دادند و به اصطلاح امام را نصیحت می کردند، به ظاهر مصیب و حق به جانب بودند و نظر خیرخواهانه و ناصحانه داشتند ولی فقط اشتباهشان در این بود که ظاهر را می دیدند و بر اساس ظواهر امر داوری و پیشنهاد می کردند از حقیقت امر و پشت پرده غیب و از هدف نهایی امام خبر نداشتند بدین جهت ما آنها را «ناصحین ظاهربین» می نامیم که عبارت بودند از:
1- ام سلمه همسر رسول خدا(ص)
2- عمر اطرف برادر امام حسین(ع)
3- محمد بن حنفیه برادر امام (دربار: یک بار در حرکت به مکه بار دیگر در حرکت به کربلا)
4- عبدالله بن عباس عمو زاده پیامبر و علی(ع)
5- عبدالله بن جعفر طیار عمو زاده پیامبر و علی
6- عبدالله بن عمر فرزند خلیفه دوم
7- عبدالله بن زبیر
8- عبدالله بن مطیع
9- عبدالله بن سلیمان از بنی اسد کوفه
10- منذر بن اسماعیل از بنی اسد کوفه
11- عمر بن عبدالرحمان
12- فرزدق شاعر
و عده دیگر به صورت فردی و دسته جمعی در مسیر کاروان امام قرار می گرفتند و او را از این سفر و از ادامه حرکت منع می کردند و در این فراز حساس از قیام عاشورا و در پیشنهادها و سخنان این افراد و پاسخ امام به آنان، نکات بسیار مهم و آموزنده ای نهفته است که ما جهت اختصار به ذکر فقط چند مورد آن هم به طور کوتاه و اشاره اکتفا می کنیم:
سخنان ناصحین ظاهربین و پاسخ امام
1-ام سلمه، همسر رسول خدا(ص) در موقع خروج از مدینه به حضور امام آمد و عرضه داشت:
«یا بُنَیّ لاتُحزِنی بِخُروجِکَ اِلی العراقِ فَاِنّی سَمِعتُ جَدَّکَ یَقولُ: یُقتَل وَلَدی الحُسَین بِاَرضِ العِراق یُقالُ لَها الکَربَلا» [56]
فرزندم مرا با رفتن به عراق غمگین مساز زیرا از جدت رسول خدا شنیدم که فرمود فرزندم حسین در عراق در سرزمینی به نام کربلا به قتل خواهد رسید.
پاسخ امام: «یا اُمّاه وَ اَنَا وَ الله اَعلَم اَنّی مَقتولٌ مذبوحٌ ظلماً و عدواناً وَ قَد شأَعَزَّ وَ جَلَّ اَن یُری حَرَمی وَ رَهطی مُشَرَّدینَ وَ اَطفالی مَذبوحینَ» [57]
ای مادر به خدا سوگند من این را می دانم که کشته خواهم شد سر از تنم جدا خواهد شد و خداوند چنین خواسته است که خاندان و اهل بیتم در راه او اسیر و فرزندانم شهید باشند!
2- محمد بن حنفیه، فرزند علی امیر مؤمنان و برادر امام حسین(ع) هنگام حرکت امام از مدینه به مکه به حضور وی شتافت و عرض کرد:
«یا اَخی اَنتَ اَحَبُّ الناس اِلَی وَ اَعَزَّهُم عَلَیَّ و لَستُ اَدَّخِرُ النصیحه لَاِحَدٍ منَ الخَلقِ اَحَقَّ بِها مِنکَ...» [58]
ای برادر! تو بهترین، محبوب ترین و عزیزترین مردم هستی پیش من و من نصیحتم را از کسی دریغ نمی کنم و تا شایسته تر از هر کس دیگری که صلاحت را بگویم
پاسخ امام: «یا اَخی لَولَم یِکُن فی الدنیا مَلجاً و لا مأوی لَما بایعت یزید بن معاویة... یا أخی جزاکَ الله خیراً لَقَد نَصَحتَ وَ اَشَرتَ بِالصّوابِ وَ اَنا عازِمٌ علی الخُروجِ الی مکّة و قد تَهَیّاتُ لِذلِکَ انا و اخوَتی و بَنو اخی و شیعَتی...»[59]
برادرم: اگر در دنیا هیچ ملجأ و مأوی و هیچ پناهگاهی نداشته باشم باز هرگز با یزید بیعت نخواهم کرد. خداوند به تو جزای خیر و پاداش نیکو دهد که از روی خیرخواهی پیشنهاد خوبی کردی و آنچه گفتی حق و حقیقت بود ولی من عزم راسخ بر حرکت به سوی مکه دارم، خودم با برادران و برادر زادگان و گروهی از شیعیانم آماده حرکت هستیم.
محمد بن حنفیه، بار دوم نیز در موقع حرکت امام از مکه به حضور آن حضرت آمد و او را از حرکت به سوی عراق منع کرد و حرکت به یمن را پیشنهاد کرد امام در جوابش فرمود: من جد بزرگوارم را در خواب دیدم و به من دستور داد که:
«یا حُسَین اُخرُج فَاِنَّ الله تَعالی شاءَ اَن یراکَ قَتیلاً... وَ شاءَ اَن یراهُنّ سَبایا» [60]
ای حسین به پا خیز و حرکت کن که خداوند می خواهد تو را شهید و خاندانت را اسیر ببیند.
3-عبدالله بن عباس، هنگام حرکت امام از مکه به عراق به حضور آن حضرت شتافت و از وی تقاضا نمود که از سفر به عراق منصرف شود و در مکه حرم امن الهی اقامت گزیند و چون امام را در قیام و حرکتش مصمم و قاطع دید عرض کرد: «فَاِنّی اُعیذُ بِالله مِن ذلکَ وَ اِن اَبَیتَ الّا الخُروجَ فَاَخرج اِلی الیَمَن»؛ من از این سفر به خدا پناه می برم سفر عراق بسیار خطرناک است و اگر مجبور به قیام و حرکت هستی به سوی یمن حرکت کن که آنجا برای شما امن تر از عراق است. امام در پاسخ ابن عباس فرمود:
«یابنَ العَم انّی و الله لا علَمُ اِنّکَ ناصِحٌ مشفِقٌ و قَد ازمَعتُ عَلی المَسیرِ وَ الله لایَدعونی حَتّی یَستَخرِجوا هذِهِ العُلقَة مِن جوفی فَاِذا فَعَلوا سَلط الله عَلَیهِم مَن یُذِلهُم حتی یکونوا اَذَلَّ من فرام المَرئة» [61]
ای فرزند عمو! به خدا سوگند من به یقین می دانم که تو ناصح و خیرخواه من هستی ولی من عزم راسخ بر حرکت به سوی عراق دارم زیرا هیچ شهری و هیچ نقطه‌ای از روی زمین برای من امن نیست و تفاوتی ندارد آنها از من دست بردار نیستند تا اینکه خون مرا بریزند وقتی این ظلم و خیانت را بر فرزند پیامبر روا داشتند خداوند کسی را بر آنان مسلط خواهد نمود که خوار و ذلیلشان کند بطوری که از کهنه کثیف زنان ذلیل تر گردند.
4-عبدالله بن زبیر، نیز در آن هنگام از مدینه به طور متواری فرار کرده و در مکه اقامت گزیده بود وقتی که حرکت امام را از مکه به سوی عراق شنید در دل خود خوشحال شد زیرا می خواست که مکه در انحصار او باشد و با وجود فرزند پیامبر در مکه، کمتر به او توجه می شد ولی جهت رفع اتهام و حفظ ظاهر به حضور امام آمد ضمن مذاکره ای عرضه داشت: من اگر پیروانی همچون پیروان شما در کوفه داشتم، در سفر کردن به آن شهر تردیدی به خود راه نمی دادم اما اگر بخواهید در مکه بمانید من نیز با تو بیعت کرده و یاریت خواهم کرد. سخن ابن زبیر دو پهلو بود و از روی حقیقت و صداقت نبود بلکه بیشتر سیاسی و برای حفظ ظاهر بود ولی در پاسخ امام به ابن زبیر نکات مهمی وجود دارد:
امام در پاسخ ابن زبیر مسائل مهمی را مطرح کرده و فرمود:
«اِنّ اَبی حَدَّثَنی اَنّ بمَکََّة کَبشاً بِهِ تَستَحَلَّ حُرمَتُها فَما اَحِبّ ان اَکونَ ذلکَ الکَبشَ وَ لَئِن اُقتَل خارجاً منها بشیرٍ اَحَبّ اَن اُقتَلَ فیها... وَ اَیمُ الله لَو کُنتُ فی جحرِ هامَّة من هذه الهوامّ یَستَخرِجونی حتّی یَقضوا بی حاجَتَهُم... یَابنَ زُبَیرلَئِن اُدفَنُ بشاطی الفُرات اَحَبّ اِلَی من ان ادفَنَ بِفِناء الکعبة...» [62]
جد بزرگوارم برای من خبر داده است که در مکه قوچی باشد که بوسیله آن، حرمت حرم امن الهی شکسته شود، نمی خواهم همان قوچ، من باشم اگر من یک وجب دورتر از مکه بمیرم برای من بهتر از این است که در مکه بمیرم و بوسیله من حرمت حرم شکسته شود. و باری به خدا سوگند من هر کجا باشم به عراق بروم یا در مکه بمانم یا حتی به آشیانه مرغی پناه ببرم باز مرا خواهند یافت تا با کشتن من به هدف شومشان برسند... ای فرزند زبیر! اگر من در کربلا در کنار فرات دفن شوم برای من بهتر از این است که در کنار کعبه دفن شوم!
آنچه از مذاکرات ناصحان با امام استفاده می شود
از این چند مورد نمونه کوتاه از مذاکرات ناصحان ظاهربین با امام، که نمونه کمی از بسیار است، چند نکته مهم در رابطه با فرهنگ و تعالیم عاشورا استفاده می شود:
1-عزم راسخ و استواری در هدف
امام در تصمیم خود مبنی بر عدم بیعت با یزید و مخالفت با او و آفریدن حماسه عاشورا و کربلا، به قدری استوار، مصمم و قاطع بود که هیچ قدرت و عاملی و هیچ طرح و پیشنهادی نمی توانست آن را در هم بشکند و یا کوچکترین تزلزلی در آن ایجاد کند این استواری و قاطعیت در تمام حالات و در تمام فراز و نشیب های قیام عاشورا و در رهبری قیام از آغاز تا پایان به طور یکسان حاکم بود. آن روزها که نامه ها و صداهای حمایت و خیرخواهی به سوی امام از همه جا سرازیر بود با روزی که امام یک تنه و یا با عده بسیار قلیلی در برابر دهها هزار دشمن قرار داشت هیچ تفاوتی نمی کرد و این حقیقت نشانگر این است که:
اولاً: امام از آغاز قیامش یک هدف مشخصی داشته و تا پایان نیز ادامه یافته است و حال امام در تمام شرایط و فراز و نشیب های قیام یکسان بود بنابراین، مسأله به بن بست رسیدن و در مقابل عمل انجام شده قرار گرفتن، در قیام عاشورا جایگاه و مفهومی ندارد.
ثانیاً: امام در قیام عاشورا ورای شکست و پیروزی ظاهری یک هدف خاص و والای دیگر را دنبال می کرده است.
ثالثاً: در فرهنگ عاشورا، استواری و قاطعیت در هدف بعد از تشخیص موضوع و ایمان به هدف، از شرایط و خصوصیات لازم انقلابهای اسلامی و از صفات برجسته رهبری امت اسلام است.
2-حفظ حرمت حرم
از این داستان یک حکم فقهی مهمی نیز استفاده می شود و آن عبارت است از «وجوب حفظ حرمت و قداست خانه خدا و حرم امن الهی» که امام جان خود را فدای این حکم فقهی کرد و جهت حفظ حرمت حرم به خطر قطعی تن می دهد و می گوید اگر من یک وجب دورتر از حرم کشته شوم برای من بهتر است از اینکه در حرم کشته شوم و یا در آنجا جنگی اتفاق بیفتد و خون عده‌ای ریخته شود و حرمت حرم شکسته شود.
3-قداست خاک کربلا
از این داستان عظمت و قداست خاک کربلا نیز استفاده می شود که از نظر امام خاک کربلا به یک معنا از خاک مکه با ارزش تر است بدین جهت امام دفن شدن در کربلا را بر دفن شدن در آستانه کعبه و کنار خانه خدا ترجیح می دهد و می گوید: «لَئِن اُدفَنُ بِشاطی الفُرات...»؛ یعنی اگر من در کنار فرات (کربلا) دفن شوم برایم بهتر و گواراتر است که در فضای کعبه و خانه خدا دفن شوم. زیرا دفن شدن در کنار کعبه، برای خود انسان فایده دارد ولی کشته شدن در کربلا و دفن شدن در آنجا برای کل بشریت درس است، سرمشق و الهام بخش است، پیام دارد و فایده می رساند، مکه کوی عارفان و عابدان است کربلا کوی عاشقان و پاکباختگان است، مکه محل حرکت برای خداست و کربلا محل حرکت به سوی خدا است، مکه محراب نماز و طواف است، کربلا محراب جهاد و شهادت است. مکه میدان سخن است و کربلا میدان عمل! یعنی در فرهنگ و تعالیم عاشورا، عشق، جهاد، شهادت، ایثار، فداکاری و تلاش در راه نجات اسلام و اصلاح امور مسلمین، از حج، عبادت، سعی و طواف و از هر عمل دیگر با ارزش تر است.
4-پیشگویی و کیاست امام
در مذاکرات امام با ناصحان چند مورد پیشگویی مهم وجود دارد که از وسعت، علم، آگاهی، هوشیاری، کیاست و سیاست امام حکایت دارد و ارتباط آن حضرت را با مبدأ غیب نشان می دهد و آنها عبارتند از:
-خبر از شهادت و کیفیت و محل دفن و شهادتش «انّی مقتولٌ.... یَستَخرِجونی... اُدفَنُ... شاءَ اَن یُراکَ قَتیلاً... حتّی یَستَخرِجوا هذهِ العُلقة و...»
-پیشگویی و خبر از اسارت خاندانش «شاءَ اَن یَراهُنَّ سَبایا... مَأسورینَ وَ مُقَیَّدین و...»
- خبر از ذلت و خواری که در اثر و به دنبال نقض بیعت و کشتن فرزند پیامبر متوجه قاتلان امام و کوفیان خواهد شد «سَلَّط اللهُ عَلَیهِم... بَعَثَ الله اِلَیهِم مَن یقتلهم... اَذَلّ من فرام المَرئةِ»
این پیشگویی در سال 66 هجری بوسیله مختار علیه قاتلان امام، تحقق یافت و نسبت به کوفیان نیز عیناً طبق پیش بینی امام، خداوند ظالم ترین، بی رحم ترین و شرورترین انسانهای روی زمین یعنی حجاج بن یوسف را از سال 75تا 95 به مدت بیست سال بر آنان مسلط نمود و دمار از روزگارشان در آورد و به حدی خوار و ذلیلشان نمود که تاریخ نظیرش را ندیده است و این خود، داستانی طولانی، معروف و ننگ آوری در تاریخ اسلام دارد و به علت اختصار به اشارت قناعت می شود.
خبر و پیشگویی از شکسته شدن حرمت کعبه بوسیله کبش مکه یعنی عبدالله بن زبیر و کشته شدن وی در مکه «انَّ اَبی حَدَّثَنی اَنّ بمکه کَبشاً...»
این پیشگویی مهم یکبار در سال 64 به دستور یزید جهت دستگیری ابن زبیر با سنگباران کردن و آتش زدن و تخریب کعبه تحقق پیدا کرد و یکبار نیز در سال 73 با هدم کعبه و کشته شدن عبدالله بن زبیر به دستور حجاج به وقوع پیوست که این نیز داستان طولانی، مشهور و ننگبار در تاریخ اسلام دارد و ما به علت طولانی شدن مقاله از ذکر آن خودداری و به اشاره اکتفا می کنیم.
5-علم به شهادت
در قیام عاشورا یک مسأله مهمی مطرح است که پاسخ صحیح آن، کلید حل بسیاری از مسائل مورد بحث و ناشناخته این حادثه عظیم تاریخی است و در شناخت صحیح این قیام و هدف نهایی آن رهگشا است و آن اینکه: آیا امام از آغاز قیامش نتیجه نهایی آن را می دید و از شهادتش کاملاً اطلاع داشت؟ و یا اینکه به قصد پیروزی و ساقط کردن حکومت یزید و با تشکیل حکومت اسلامی بپا خواست ولی نهایتاً به شکست ظاهری و شهادت وی و اسارت خاندانش منتهی شد؟ آنچه از دلایل عقلی و نقلی فراوان و از قراین و شواهد حالی و مقالی استفاده می شود این است که امام از ابتدای حرکتش انتهای آن را به روشنی می دید و از شهادت خود و مصائبی که به او و خاندان و یارانش وارد خواهد شد، آگاهی داشت، با آگاهی و دانسته و با علم به شهادت، قیام نمود و به سوی شهادت حرکت می کرد، اما چرا؟ و به چه علت؟ که این خود بحث طولانی دارد و باید به عنوان اهداف قیام عاشورا بطور مستقل و جداگانه مورد بحث قرار گیرد ولی فعلاً ما به دلایل آن می پردازیم و دلایل این نظریه را می‌توان در پنج گروه خلاصه کرد:
1-علم امامت، نظر ما در علم امامت هر چه باشد به علت اهمیت موضوع در اینجا جریان داشت.
2- اخبار و پیشگویی های پیامبر اسلام و...
3- قرائن و شواهد موجود از قبیل نفوذ، قدرت، زور، زر و تزویر فوق العاده دشمن، سر سختی و بی رحمی آن و نا آگاهی کامل اکثریت قاطع مردم، حاکم بودن امام نشناسی، بی وفایی، ترس، وحشت، دنیا پرستی، راحت طلبی و جهالت در اکثر بلاد اسلامی که وجود همین شرایط و زمینه‌ها موجب شده بود که فرد حیله گری همچون معاویه مدت بیست سال به عنوان جانشین پیامبر، در میان امت اسلامی با قدرت کامل و خودکامگی حکومت کند و آن همه فجایع در تاریخ اسلام به بار آورد و بهترین انسانها و یاران پیامبر را سر ببرد و... و امام خود در بیاناتش به این حقیقت، فراوان اشاره کرده است از جمله این که در منشورات کربلایش می فرماید: «الناسُ عبیدُ الدُّنیا و الدّینُ لَعقٌ علی اَلسِنَتِهِم»؛ مردم برده دنیا هستند، دین به ظاهر در زبانشان جاری است.
بنابراین، روزنه امیدی در آن جامعه وجود نداشته تا امام امیدی به پیروزی داشته باشد و بر آن اساس حرکت کند!!
4-تجربه تاریخ که خود امام بهتر و بیشتر از هر کس دیگری در دوران پدر و برادرش آن را لمس کرده بود.
5- سخنان خود امام در طول قیامش از آغاز تا پایان که در مناسبت های مختلف، فراوان خبر از مرگ و شهادت داده است حتی یک مورد نیز از پیروزی ظاهری و ساقط کردن حکومت یزید سخن نگفته است.
6-نظر مشاوران، ناصحان و کارشناسان سیاسی، نظامی و اجتماعی که امام خود، بهتر از همه آنها می دانست و این همان مسأله مورد بحث ما در همین فصل است که نمونه هایی از نظرات کارشناسان و مذاکرات آنها را با امام و پاسخ امام را نقل کردیم و از آن چنین نتیجه می گیریم که اولاً: این افراد از روی قرائن و شواهد موجود، عاقبت مسیر امام را به وضوح درک می کرده‌اند چگونه ممکن است امام از این امر واضح اطلاع نداشته باشد و ثانیاً: خود امام سخن و نظرات این کارشناسان و ناصحان را تأیید می کرد و بر تشخیص آنها مهر صحت می زد و ثالثاً: خود امام در پاسخ آنها بهتر و بیشتر از آنها از حوادث آینده و سرنوشت خود خبر می دهد و همه اینها به وضوح دلالت دارد که امام از عاقبت امر خود و پایان قیام خود و حتی از شهادتش بهتر از هر کس دیگر اطلاع داشته است، فقط به امر الهی و تکلیف عمل می کرده است و با امر و فرمان خدا حرکت می کرده و این از عالی ترین و زنده ترین «تعالیم و فرهنگ عاشورا» است!
6-عمل به تکلیف و اجرای مأموریت الهی
ناصحان و مشاوران امام سفر به عراق را خطرناک و کوفیان را طبق تجربه تاریخی بی وفا و پیمان شکن توصیف می کردند و با معادلات عادی و ظاهری هیچ پیروزی و موفقیتی در این سفر برای امام پیش‌بینی نمی کردند و او را از این سفر منع می کردند و پیشنهاد می دادند که امام در مکه اقامت گزیند و یا به یمن و یا به یکی از نقاط امن و دوردست و یا به نقطه نامعلومی حرکت کند و یا شهر به شهر بگردد و حتی بعضی از آنان مانند عبدالله بن عمر، پیشنهاد می دادند که جهت حفظ جانش با یزید سازش کند و از قیام و مخالفت علنی علیه وی بپرهیزد.
امام در پاسخ این افراد همه پیش بینی ها، ارزیابی ها، کارشناسی ها، تشخیص ها و پیشنهادهای آنها را تأیید می کرد و مهر صحت بر آن می نهاد و به خیرخواهی اکثر ناصحان و مشاوران و به دلسوزی و صداقت آنها و به حق و صائب بودن نظراتشان اعتراف داشت و می گفت: «وَ اَنا وَ الله اَعلَمُ... صَدَقَت لله الَامر... لا علَمُ اَنَّکَ ناصِحٌ مشفقٌ... لَقَت نَصَحتَ وَ اَشَرتَ بِالصَواب»؛ من به خدا سوگند همه آنچه را که گفتی می دانم، به خاطر خدا راست گفتی، من به یقین می دانم که تو ناصح مهربان هستی، حقیقتاً نصیحت کردی و در نصیحت حق گفتی و گل کاشتی و در پاسخ برادرش اطرف می گوید «اَتظنّ اَنََّکَ تَعلَمُ ما لَم اَعلَمه»؛ آیا تو خیال می کنی چیزی را که تو می دانی من نمی دانم؟!
امام در مقام سخن، نظرات همه ناصحان را می پذیرفت ولی در مقام عمل به آنچه خود می دانست عمل می کرد و به راه خود ادامه می داد و پیش می رفت. اینجا سؤالی پیش می آید و آن اینکه: ناصحان و مشاوران امام که افراد وارد، کارشناس، مطلع و آگاه از شرایط روز بودند و شناخت کامل از اوضاع و روحیات مردم و بلاد اسلامی داشتند و از روی خیرخواهی و با صداقت امام را از سفر عراق منع می کردند امام نیز تشخیص، نظرات و همچنین صداقت و خیرخواهی آنها را نسبت به خودش تأیید می کرد و خود وی نیز از جریان بیش از آنها اطلاع داشت و در پاسخ ناصحان حتی به جزئیات حوادث و مصائبی که بر او وارد خواهد شد اشاره می کرد، با این حال، چرا از سفر عراق منصرف نمی شد و عملاً از پیشنهاد ناصحین سر می پیچید، پاسخ این سؤال کلید حل معمای عاشوراست و نشانگر هدف واقعی و نهایی امام است و از این داستان چنین استفاده می شود که سخن ناصحان و عمل حسین هر دو حق بود و تفاوت فقط در دیدگاههاست: ناصحان و مشاوران ظاهر را می دیدند و شکست و پیروزی را با معادلات و محاسبات عادی و ظاهری ارزیابی می کردند و هدف حسین را ساقط کردن حکومت یزید و تشکیل حکومت حسینی می شناختند و از پشت پرده غیب و از درون جان و روح حسین و از واقعیت امر اطلاع نداشتند و با این دیدگاه هر چه می گفتند حق بود، خیرخواهی و صداقت بود و امام نیز تأییدشان می کرد ولی امام دیدگاه دیگر و هدف دیگر داشت، واقع را می دید، یک هدف دیگر و بالاتر و والاتر از پیروزی ظاهر و حکومت کردن، در نهان داشت و آن را دنبال می کرد امام می دانست پیروزی او در کشته شدن و شکست ظاهری اوست که ناصحان از آن باک دارند و او را از آن برحذر می دارند، حسین می دانست که تنها با شهادتش و خونش می تواند بر شمشیر پیروز آید و لکه ننگین یزید را از دامن اسلام و تاریخ اسلام بزداید و مکتب خون و شهادت علیه مفسدین و ستمگران عالم، در سراسر جهان تا ابد و روز قیامت، تأسیس کند و این، یک برنامه و مأموریت الهی بود که از سوی پروردگارش بر عهده حسین گذاشته شده بود و به او ابلاغ شده و بر اجرایش مأموریت یافته بود و جز حسین فرزند وارسته پیامبر از کسی دیگر نیز ساخته نبود، در یک کلام «قیام عاشورا تکلیف بود، تکلیف الهی» و حسین(ع) نیز به تکلیف عمل می کرد و کاری به شکست و پیروزی ظاهری نداشت و این خود از عالی ترین و مقدس ترین «تعالیم فرهنگ عاشورا» است.
اندیشه و کلام امام خمینی
تاریخ عاشورا در انقلاب اسلامی عیناً تکرار می شود همانطور که ناصحان ظاهربین با دیدگاه کوچکشان به امام حسین(ع) پیشنهاد سازش و آرامش می کردند و امام حرف آنها را می شنید و به راه خود ادامه می داد، در انقلاب اسلامی نیز عده‌ای با خیرخواهی مشابه همین پیشنهادها را به امام خمینی می کردند و او با الهام گرفتن از جد بزرگوارش به همه آنها گوش می داد ولی با عزم راسخ و قاطعیت، به راه خود ادامه می داد و به پیش می تاخت و اصل را به عمل به تکلیف و شهادت قرار داده بود و پیروزی ظاهری را به خدا محول کرده بود و این همان فرهنگ عاشوراست که الهام بخش انقلاب اسلامی است. اینک نمونه هایی از سخنان حضرت امام در این مورد:
- من در پاریس بودم بعضی خیراندیش ها می گفتند که نمی شود و دیگر وقتی نمی شود باید چه کرد و باید یک قدری... گفتم ما به تکلیف شرعی داریم عمل می کنیم و مقید به این نیستیم که پیش برویم برای اینکه آن را نمی دانیم. [63]
- ما تکلیف شرعی خودمان را عمل می کنیم. من این طور تشخیص دادم که باید این کار را بکنیم اگر پیش برویم هم تکلیف شرعی را عمل کردیم و هم رسیدیم به مقصد و اگر پیش نبریم که به تکلیف شرعیمان عمل کرده ایم. [64]
- همه مکلف هستیم که بر ضد شاه قیام کنیم تکلیف است تکلیف الهی است. [65]
- جلوگیری از ظلم معاویه یک تکلیف شرعی بود که باید قیام کنند به این امر و به مردم بفهمانند که این ظالم است، حضرت سیدالشهداء قیام کردند بر ضد یزید... و خودشان هم کشته شدند. [66]
- ما تابع خداییم و به همین دلیل طالب شهادتیم وتنها به همین دلیل است که زیر بار ذلت و بندگی غیر خدا نمی رویم. [67]
- فرد باید فدای جامعه بشود فرد هر چه بزرگ باشد بالاترین فرد که ارزشش بیشتر از هر چیز است در دنیا، وقتی که با مصالح جامعه معارضه کرد این فرد باید فدا بشود، سیدالشهداء روی همین میزان آمد و رفت و خودش و اصحاب و انصار خودش را فدا کرد که فرد باید فدای جامعه بشود و جامعه باید اصلاح بشود. [68]
- من خون و جان ناقابل خویش را برای ادای واجب حق و فریضه دفاع از مسلمانان آماده نموده ام و در انتظار فوز عظیم شهادتم. [69]
پای نوشتها:
[1] - صلح امام حسن و قیام امام حسین علیهما السلام نه تنها دو سیاست متغایر و یا متضاد نبودند؛ بلکه هر دو در یک مسیر و در مسیر یک هدف قرار داشتند. روزی موقعیت و شرایط جامعه و مصالح مسلمین ایجاب می کرد که امام حسن طی شرایطی با معاویه پیمان صلح منعقد کند و روزی دیگر که شرایط کاملاً عوض شده بود و معاویه پیمان صلح را نقض کرده بود و مصالح مسلمین اقتضا می کرد که امام حسین، علیه جنایت ها، خیانت ها و پیمان شکنی معاویه، مفاسد و مظالم فرزندش یزید که خود عیناً سند نقض پیمان بود؛ قیام کند و هر دو حرکت در راستای یک هدف بوده و بر اساس شرایط جامعه و مصالح مسلمین انجام گرفته است و این امر یعنی ملاک قرار دادن شرایط جامعه و مصالح مسلمین از تعالیم مهم ائمه ما و فرهنگ عاشوراست که حضرت امام خمینی نیز از همین فرهنگ الهام گرفته، در انقلاب اسلامی از شرایط جامعه و مصالح مسلمین پیروی نموده و روش هر دو امام، هر کدام را در محل خود به کار برده است. آنگاه که شرایط را برای جنگ و دفاع فراهم می‌دید، آن را در مسیر مصالح اسلام ادامه داد و آنجا که شرایط دگرگون شد و ادامه جنگ را برخلاف مصالح اسلام و انقلاب اسلامی تشخیص داد، قطعنامه صلح را پذیرفت و متارکه جنگ نمود و در واقع جام زهر را سرکشید تا اسلام و انقلاب اسلامی زنده و جاوید بماند. یعنی در هر دو مورد یک هدف حاکم بود و آن، رضایت الهی و مصالح اسلام و مسلمین و حفظ بقای انقلاب و نظام اسلامی است.
همانطور که شرایط خاص آن زمان، صلح را بر امام حسن تحمیل نمود. برای حضرت امام و انقلاب او نیز صلح و جنگ هر دو تحمیل شده بود که با تدبیر و هوشیاری خاص خود و با اصل قرار دادن رضای الهی و مصالح مسلمین، هر دو را به طور احسن رهبری نمود و به نفع اسلام و انقلاب به پایان رسانید و این است نتیجه فرهنگ پیروی از رضای الهی و مصالح مسلمین، که از اصول برجسته «فرهنگ و تعالیم عالیه عاشورای حسینی و انقلاب خمینی» است.
[2] - شرح نهج‌البلاغه ابن ابی الحدید: ج 16، ص 44؛ فتح‌الباری: ص 156؛ بحار: ج 44، ص 33؛ تاریخ الخلفاء للسیوطی، ص 194؛ تاریخ ابن کثیر: ج 8، ص 41؛ الامامة و السیاسة: ج 1، ص 163؛ صلح الحسن لآل یاسین: ص 259؛ دائرة المعارف فرید وجدی: ج 3، ص 443؛ مقاتل الطالبین: ص 26؛ علل الشرایع: ص 81؛ تاریخ طبری: ج 4، ص 128؛ تاریخ ابن اثیر: ج 2، ص 466؛ اعیان الشیعه: ج 1، ص 570 به نقل از فصول المهمه که هر کدام از آنها یک و یا چند ماده و بعضی از آنها همه مواد صلح را نقل کرده‌اند.
[3] - تاریخ ابن‌اثیر: ج 2، ص 129.
[4] - الامامة و السیاسة لابن قتیبه: ص 180؛ صلح الحسن لال یاسین: ص 308؛ بحارالانوار: ج 44، ص 212؛ رجال کشی: جزء اول، ص 47؛ ائمتنا لعلی محمدعلی دخیل: ج 1، ص 205؛ جمهرة الرسائل: ج 2، ص 67؛ الغدیر: ج 10، ص 160؛ اعیان الشیعه: ج 1، ص 528 با مختصر تفاوتی در الفاظ و عبارات.
[5] - تاریخ طبری: ج 4، ص 251؛ تاریخ ابن اثیر: ج 2، ص 529.
[8] - الله وَلی الَّذینَ امنُوا یُخرِجُهُم مِنَ الظُلُماتِ اِلَی النورِ وَ الَّذینَ کَفَرُوا اَولیائُهُمُ الطّاغُوتُ یُخرِجُونَهُم مِنَ النُورِ اِلَی الظُلُماتِ اُولئِکَ اَصحابُ النّارِ هُم فیها خالِدون
[9] - ر.ک: صحیفه امام، ج 6، ص 273-275.
[10] - ر.ک: صحیفه امام، ج 6، ص 273-275.
[11] - ر.ک: صحیفه امام، ج 6، ص 462-464.
[12] - ر.ک: صحیفه امام، ج 6، ص 453-454.
[13] - ر.ک: صحیفه امام، ج 12، ص 476-477.
[14] - ر.ک: صحیفه امام، ج 21، ص 426-427.
[15] - ر.ک: صحیفه امام، ج 13، ص 200-201.
[16] - ر.ک: صحیفه امام، ج 13، ص 200-201
[17] - ر.ک: صحیفه امام، ج 13، ص 201-203.
[18] - ر.ک: صحیفه امام، ج 9، ص 13-14.
[19] - ر.ک: صحیفه امام، ج 6، ص 464-462.
[20] - بحارالانوار: ج 44، ص 325؛ اعیان الشیعه: ج 1، ص 588؛ تاریخ حبیب السیر: ج 2، ص 38.
[22] - ر.ک: صحیفه امام، ج 14، ص 519-521؛ حضرت امام این دو خط و جناح و خصوصیات آنها را در بیانات مشروحی توضیح می دهد.
[23] - ر.ک: صحیفه امام، ج 13، ص 296-297.
[24] - ر.ک: صحیفه امام، ج 13، ص 296-297.
[25] - ر.ک: صحیفه امام، ج 16، ص 88-90.
[26] - ر.ک: صحیفه امام، ج 13، ص 296-297.
[27] - ر.ک: صحیفه امام، ج 1، ص 289-291.
[28] - ر.ک: صحیفه امام، ج 5، ص 232-233.
[29] - ر.ک: صحیفه امام، ج 12، ص 147-148.
[30] - بحارالانوار: ج 44، ص 326؛ لهوف: ص 20؛ اعیان الشیعه: ج 1، ص 588؛ مثیر الاحزان، ص 10؛ مقتل خوارزمی: ج 1، ص 185؛ مقتل عوالم، ص 53.
[31] - بحارالانوار: ج 97، ص 72.
[32] - بحارالانوار: ج 97، ص 77.
[33] - ر.ک: صحیفه امام، ج 4، ص 371-372.
[34] - ر.ک: صحیفه امام، ج 4، ص 371-372.
[35] - مقتل عوالم، ص 54؛ مقتل خوارزمی: ج 1، ص 186؛ بحارالانوار: ج 44، ص 328.
[36] - ر.ک: صحیفه امام، ج 20، ص 76-77.
[37] - ر.ک: صحیفه امام، ج 20، ص 76-77.
[38] - ر.ک: صحیفه امام، ج 20، ص 76-77.
[39] - ر.ک: صحیفه امام، ج 19، ص 446-447.
[40] - ر.ک: صحیفه امام، ج 19، ص 446-447.
[41] - ر.ک: صحیفه امام، ج 5، ص 34-35.
[42] - ر.ک: صحیفه امام، ج 6، ص 106-107.
[43] - اََئِمتنا: ج 1، ص 204؛ مقتل خوارزمی: ج 1، ص 188؛ بحارالانوار: ج44، ص 329؛ مقتل عوالم: ص 54.
[44] - ر.ک: صحیفه امام، ج 21، ص 1-2.
[45] - ر.ک: صحیفه امام، ج 21، ص 1-2.
[46] - ر.ک: صحیفه امام، ج 8، ص 5-6.
[47] - ر.ک: صحیفه امام، ج 8، ص 62-63.
[48] - ر.ک: صحیفه امام، ج 18، ص 80-81.
[49] - ر.ک: صحیفه امام، ج 18، ص 80-81.
[50] - ر.ک: صحیفه امام، ج 10، ص 267-268.
[51] - ر.ک: صحیفه امام، ج 10، ص 267-268.
[52] - ر.ک: صحیفه امام، ج 13، ص 468-469.
[53] - ر.ک: صحیفه امام، ج 13، ص 470.
[54] - ر.ک: صحیفه امام، ج 8، ص 3-5.
[55] - ر.ک: صحیفه امام، ج 8، ص 5.
[56] - بحارالانوار: ج 44، ص 331؛ خرایج، ص 26؛ مدینة المعاجز، ص 244؛ اثبات الوصیه، ص 162.
[58] - بحارالانوار: ج 44، ص 329؛ طبری: ج 4؛ ص 253؛ کامل ابن‌اثیر: ج 2، ص 531؛ اعیان الشیعه: ج 1، ص 588؛ ارشاد شیخ مفید، ص 203؛ مقتل خوارزمی: ج 1، ص 188؛ مقتل عوالم: ص 54.
[60] - لهوف: ص 65؛ بحارالانوار: ج 44، ص 364؛ اعیان الشیعه: ج 1، ص 593.
[61] - طبری: ج 4، ص 288؛ کامل ابن اثیر: ج 2، ص 546؛ انتساب الاشراف: ج 3، ص 161؛ اعیان الشیعه: ج 1، ص 593؛ تاریخ حبیب السیر: ج 2، ص 46.
[62] - کامل ابن اثیر: ج 2، ص 546؛ انتساب الاشراف: ج 3؛ص 164؛ تاریخ طبری: ج 4، ص 289.
[63] - ر.ک: صحیفه امام، ج 8، ص 9-11.
[64] - ر.ک: صحیفه امام، ج 8، ص 11-12.
[65] - ر.ک: صحیفه امام، ج 3، ص 412-413.
[66] - ر.ک: صحیفه امام، ج 5، ص 18-19.
[67] - ر.ک: صحیفه امام، ج 21، ص 87-89.
[68] - ر.ک: صحیفه امام، ج 15، ص 215-217.
[69] - ر.ک: صحیفه امام، ج 20، ص 317-319.
.
انتهای پیام /*