ایلا

ایلا

ایلا از دیدگاه امام خمینی (س)

۱ - تعریف ایلاء

ایلاء بر سوگند شوهر بر ترک آمیزش با همسر دائمی خود برای همیشه یا بیشتر از چهار ماه به قصد اضرار به او، اطلاق می شود (۱)و در فقه بابی مستقل است؛ هر چند از آن در باب های نکاح، یمین و کفّارات نیز به مناسبت سخن رفته است.

۲ - معنای لغوی ایلاء

واژه ایلاء از ریشه «ا ـ ل ـ ی» به معنای سوگند یاد کردن به طور مطلق(۲)(۳)یا سوگندی است که اقتضای مسامحه و کوتاهی درباره کار مورد سوگند داشته باشد.(۴)

۳ - معنای اصطلاحی ایلاء

و در اصطلاح فقه سوگند زوج بر ترک آمیزش با همسر دائمی است که با وی مباشرت کرده باشد، به طور مطلق یا مقید به زمانی بیش از ۴ ماه.(۵)(۶)(۷) با هدف ضرر زدن به وی؛ پس ایلاء بدون وجود تمامی قیود مذکور تحقق نمی یابد. گرچه با فقدان هر یک از قیود گفته شده مطلق قسم (نه قسمی که ایلاء است) منعقد شده و آثار قسم در صورتی که شرایط قسم را داشته باشد بر آن مترتب می شود.(۸)

۴ - پیشینه ایلاء

پیشینه ایلاء به عصر جاهلیت بازمی گردد که زوج برای زیان رساندن به همسر خود، بر ترک آمیزش با وی تا مدتی سوگند یاد می کرد و با این کار او را هم از حق استمتاع با خود و هم از حق ازدواج با دیگری محروم می کرد و گاه پس از پایان مدت باز سوگند را تکرار می کرد.(۹)(۱۰)(۱۱)

این سنت ناپسند جاهلی مدتی پس از اسلام نیز ادامه داشت؛ لیکن در سال ۴ هجری با نزول آیات(۱۲)برداشته شد و برای حمایت از حقوق زوجه، احکام ایلاء تشریع گردید.

۴.۱ - نبودن قسم پیامبر از ایلای اصطلاحی

برخی مفسران در شأن نزول آیات ۲۸-۲۹ سوره احزاب(۱۳)گفته اند که پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) در پی درخواست نفقه و وسایل زندگی از سوی برخی از همسران خود، بر ترک مباشرت یک ماهه با آنان سوگند یاد کرد.(۱۴)(۱۵)(۱۶)

ولی بر فرض صحت این ماجرا، با توجه به نبودن شرایط ایلای اصطلاحی در این مورد نمی توان آن را مصداق ایلاء ـ به معنای مورد بحث در این مقاله ـ دانست.

۵ - ارکان ایلاء

ارکان ایلاء سه چیز است:

۵.۱ - صیغه

ایلاء با هر لفظی که در عرف یا لغت بدان صراحت داشته باشد، محقّق می شود. در تحقّق آن با الفاظ کنایی اختلاف است. و برخی از فقها معتقدند که لازم نیست بکار بردن لفظی که دلالت صریح دارد بر این که مورد قسم ترک نزدیکی در قُبُل زن است؛ بلکه همین اندازه، لفظی باشد که قسم خوردن مرد بر ترک آن عمل را برساند و عرفاً بر آن صدق کند، کافی است. لذا کفایت می کند گفتن «لااطاک» یا «لااجامعک» یا «امسّک» توسط مرد؛ بلکه کافی است گفتن «لا جمع راسی و راسک وسادة او مخدة» در صورتی که مرد از گفتن آن ترک مقاربت را قصد نماید.(۱۷) ایلاء به هر زبانی هر چند غیر عربی محقّق می گردد. قسم باید به یکی از نام های خداوند متعال که اختصاص به او دارد و یا اطلاق آن بر خداوند غلبه دارد،(۱۸) و انگیزۀ ایلاء کننده باید زیان رساندن به همسر خویش باشد، و چنانچه به مصلحت زن باشد، حکم ایلاء را ندارد، بلکه حکم قسم بر آن مترتّب می گردد.(۱۹) ایلاء با قسم بر ترک آمیزش، به کمتر از چهار ماه منعقد نمی شود.(۲۰)

۵.۲ - ایلاء کننده

ایلاء کننده باید بالغ، عاقل و مختار باشد و از روی قصد ایلاء نماید.

۵.۳ - ایلاء شده

ایلاء شده، باید همسر و به قول مشهور، دائمی بوده و نیز عمل آمیزش با وی صورت گرفته باشد.(۲۱)(۲۲)

۶ - شرایط تحقق ایلاء

شرایط تحقق ایلاء:

برخی از این شروط به خود ایلاء باز می گردد و برخی دیگر به مُولی (ایلاء کننده) و شماری دیگر به مُولی منها (ایلاء شونده) و مستند پاره ای از آنها آیات قرآن است:

۶.۱ - سوگند به خدا

۱. ایلاء کننده باید به خدا سوگند یاد کند.(۲۳)

بعضی، از اتصال آیات سوگند: «و لا تَجعَلوا اللّهَ عُرضَةً لاَِیمـنِکم... لا یؤاخِذُکمُ اللّهُ بِاللَّغوِ فی اَیمـنِکم».(۲۴)به آیه ایلاء(۲۵)لزوم تحقق این شرط را نتیجه گرفته اند.(۲۶)(۲۷)(۲۸)(۲۹)

۶.۲ - داشتن قصد اضرار

۲. زوج قصد اضرار (زیان رساندن) به زوجه داشته باشد.(۳۰)(۳۱)(۳۲)

برخی این شرط را از مفهوم آیه «فَاِن فاءو فَاِنَّ اللّهَ غَفورٌ رَحیم»،(۳۳)استفاده کرده اند، با این بیان که مغفرت الهی در جایی است که گناهی محقق شده باشد و زوج آنگاه گناهکار است که قصد زیان رساندن به زوجه را داشته باشد.(۳۴)(۳۵)

ولی برخی دیگر این شرط را نپذیرفته و گفته اند: آیه عام است و شامل زوجی که بدون قصد ضرر سوگند خورده باشد نیز می شود، افزون بر این که در صورت بازگشت از سوگند، کفاره بر ایلاءکننده واجب است چه قصد ضرر کرده باشد یا نکرده باشد.(۳۶)

۶.۳ - همراه خشم

۳. معدودی از فقها خشم زوج را به هنگام سوگند، در ایلاء شرط کرده اند؛ ولی بیشتر آنان به دلایلی از جمله عموم آیه ایلاء که حالت غیر غضب را نیز شامل است آن را نپذیرفته اند.(۳۷)(۳۸)(۳۹)

۶.۴ - صحت ایلاء کافر ذمی

۴. برخی به استناد عموم آیه، ایلاء را تنها ویژه مسلمانان ندانسته و کافران ذمی را نیز مشمول آن می دانند.(۴۰)(۴۱)(۴۲)

هرچند پیروان مذهب مالک با این استناد که کافر بخشوده نمی شودذیل آیه ۲۲۶ سوره بقره(۴۳)حکم ایلاء را درباره وی جاری نمی دانند.(۴۴)

عموم آیه ایلاء برده را نیز شامل می شود(۴۵)(۴۶) چنان که برخی به استناد همین عموم، ایلاء زوج غایب را نیز معتبر می دانند.(۴۷)

۶.۵ - انحصار حکم در زوجه دائمی

۵ . بیشتر فقها با این استدلال که آیه ۲۲۷ سوره بقره(۴۸) از طلاق سخن گفته و نیز با بهره جستن از تعبیر «نِسائِهِم» حکم ایلاء را به زوجه دائمی(۴۹) منحصر کرده و آن را شامل زوجه در عقد موقت و نیز ملک یمین نمی دانند.(۵۰)(۵۱)(۵۲)

ولی برخی به استناد عموم آیه و برداشت مفهومی عام از «نِسائِهِم» زوجه موقت و ملک یمین را نیز مشمول حکم ایلاء دانسته اند.(۵۳)(۵۴)(۵۵)

۶.۶ - مباشرت با زوجه

۶ . برخی یکی دیگر از شرایط ایلاء را آن می دانند که پیشتر با زوجه مباشرت شده و مدخول بها(۵۶) باشد، زیرا بازگشت (فیء) هنگامی تحقق می یابد که قبلا آمیزش صورت گرفته باشد؛ ولی بسیاری با استناد به عموم آیه که از مطلق همسران یاد کرده این شرط را لازم ندانسته اند.(۵۷)(۵۸)(۵۹)

۷ - احکام کلّی ایلاء

پس از وقوع ایلاء، زن با وجود خودداری شوهر از مقاربت با وی صبر نماید و به حاکم شرع مراجعه و شکایت نکند کلامی نیست اما چنانچه زن نزد حاکم شرع شکایت برد، حاکم نخست مرد را چهار ماه مهلت می دهد تا رجوع کند و بعد از آمیزش، کفّاره دهد.(۶۰) به قول مشهور، این مدّت- که مدّت تربّص نام دارد- از هنگام شکایت بردن زن نزد حاکم محاسبه می شود،(۶۱) نه از زمان ایلاء. مدّت تربّص، حق شوهر است و زن در آن مدّت، استحقاق درخواست رجوع ندارد.

پس از سپری شدن مدّت یاد شده، چنانچه مرد رجوع نکرد، حاکم او را به طلاق یا رجوع وادار می کند، و در صورت استنکاف، زندانی می شود و در خوردن و آشامیدن بر او سخت گرفته می شود تا یکی از آن دو کار را بپذیرد.(۶۲)(۶۳)

رجوع شخص قادر بر آمیزش، به دخول در فرج به مقدار ختنه گاه، و رجوع ناتوان از آمیزش، به اظهار اراده بر انجام آمیزش است.(۶۴)

۸ - جزئیات احکام ایلاء

فقها بخش مهمی از احکام ایلاء را از آیات ۲۲۷-۲۲۶ سوره بقره(۶۵)و مواردی را از آیات دیگر استنباط کرده اند.

۸.۱ - باقی ماندن زوج بر ایلاء تا چهار ماه

به موجب این دو آیه، زوج پس از ایلاء تنها تا ۴ ماه می تواند بر سوگند خود باقی باشد و پس از آن یا باید به زندگی زناشویی خود بازگردد یا همسر خود را طلاق دهد: «لِلَّذینَ یؤلونَ مِن نِسائِهِم تَرَبُّصُ اَربَعَةِ اَشهُر فَاِن فاءو فَاِنَّ اللّهَ غَفورٌ رَحیم واِن عَزَمواالطَّـلـقَ فَاِنَّ اللّهَ سَمیعٌ عَلیم».

۸.۱.۱ - منظور از فیء

«فیء» در لغت به معنای بازگشتن است.(۶۶)(۶۷)

و فقها مقصود از آن را در این آیه مباشرت یا ابراز قصد آن در صورت وجود موانع شرعی یا بیماری دانسته اند.(۶۸)(۶۹)

۸.۱.۲ - مستند حرمت تکلیفی ایلاء

برخی برای حرمت تکلیفی ایلاء به فقره «فَاِنَّ اللّهَ غَفورٌ رَحیم» ذیل آیه ۲۲۶ سوره بقره (۷۰)۲استناد کرده اند.(۷۱)

۸.۲ - زمان شروع چهار ماه

درباره اینکه مدت ۴ ماه از چه زمانی آغاز می شود دو نظر وجود دارد:

۱. از زمان سوگند خوردن مرد.

۲. از هنگام مراجعه زوجه به قاضی.(۷۲)

برخی فقها ظاهر آیه(۷۳)را مستند نظر نخست دانسته اند.(۷۴)(۷۵) (۷۶)

۸.۳ - احکام کفاره

۸.۳.۱ - وجوب کفاره در صورت بازگشت از سوگند

به نظر مشهور فقهای شیعه و اهل سنت(۷۷)(۷۸)(۷۹)در صورتی که زوج از سوگند خود بازگردد و با همسرش که وی را ایلاء کرده نزدیکی کند ـ خواه پیش از انقضای ۴ ماه یا پس از آن ـ باید کفاره بدهد.(۸۰)

مستند آنان عموم آیه «ذلِک کفّـرَةُ اَیمـنِکم اِذا حَلَفتُم»(۸۱)و احادیث است.

این کفاره به استناد همین آیه، اطعام ۱۰ مسکین یا لباس پوشاندن به آنان یا آزادسازی یک برده و اگر نتوانست سه روز روزه گرفتن است: «فَکفّـرَتُهُ اِطعامُ عَشَرَةِ مَسـکینَ مِن اَوسَطِ ما تُطعِمونَ اَهلیکم اَو کسوَتُهُم اَو تَحریرُ رَقَبَة فَمَن لَم یجِد فَصیامُ ثَلـثَةِ اَیام...».

۸.۳.۲ - عدم وجوب کفاره

برخی دیگر از فقها ادای کفّاره را به طور مطلق یا پس از انقضای مدت ۴ ماه، واجب ندانسته و بعضاً به ظاهر آیه ۲۲۶ سوره بقره(۸۲)که از غفران الهی سخن گفته و از کفّاره سخنی به میان نیاورده، استناد کرده اند.(۸۳)(۸۴)(۸۵)

۸.۴ - احکام برنگشتن همسر بعد از انقضای مدت

۸.۴.۱ - مخیر کردن کردن زوج بر بازگشت یا طلاق

اگر شوهر تا پایان مدت ۴ ماه از سوگند خود باز نگشت به نظر برخی ـ با استناد به آیه ۲۲۶ سوره بقره ـ (۸۶)حاکم اسلامی وی را میان بازگشت و طلاق دادن زوجه مخیر می کند و اگر از هر دو کار خودداری کرد به نظر مشهور فقهای شیعه، با زندانی کردن و سخت گرفتن، وی را بر گزینش یکی از این دو راه مجبور می سازد.(۸۷)(۸۸)(۸۹)(۹۰)(۹۱)

۸.۴.۲ - جواز طلاق به وسیله حاکم

برخی از فقها بر آن اند که در این صورت حاکم می تواند همسر او را طلاق دهد.(۹۲)(۹۳)(۹۴)

۸.۴.۳ - لزوم طلاق به وسیله حاکم

فقهای شیعه و بیشتر فقیهان اهل سنت می گویند: پس از خودداری زوج از بازگشت به زندگی با همسر، طلاق و جدایی خود به خود حاصل نمی شود و زوج یا حاکم باید طلاق دهند، زیرا در آیه ۲۲۷ سوره بقره(۹۵)طلاق به زوج نسبت داده شده، چنان که «فیء» در آیه قبل به او منتسب است؛ همچنین ذیل آیه ۲۲۶ : «فَاِنَّ اللّهَ سَمیعٌ عَلیم» را شاهدی بر این مطلب دانسته اند.(۹۶)(۹۷)(۹۸)

۸.۴.۴ - حاصل شدن طلاق به خودی خود

ولی برخی از اهل سنت از جمله حنفیان بر این نظرند که با گذشت ۴ ماه و عدم رجوع شوهر، این دو خود به خود از یکدیگر جدا می شوند و به اجرای صیغه طلاق نیازی نیست.(۹۹)(۱۰۰)

۹ - از بین رفتن حکم ایلاء با طلاق بائن

اگر مرد بعد از ایلاء همسرش، وی را طلاق بائن دهد، حکم ایلاء به سبب چنین طلاقی از بین می رود حتی اگر مرد در مدت عده طلاق او را دوباره عقد کند؛ برخلاف طلاق رجعی که اگرچه در پی آن، مرد از حق همسرش خارج شده و زن حق مطالبه و مراجعه به حاکم شرع را ندارد لیکن از بین رفتن حکم ایلاء منوط به سپری شدن عده و عدم رجوع مرد است؛ و اگر مرد در زمان عده طلاق رجعی رجوع کند حق زن هم برمی گردد و او می تواند حق خود را مطالبه کرده و مرافعه نزد حاکم شرع ببرد.(۱۰۱)

۱.       جواهر الکلام، ج۳۳، ص۲۹۷.

۲.       ترتیب العین، ص ۵۲ ـ ۵۱ ، «الی».

۳.       مجمع البحرین، ج ۱، ص ۹۵، «الو».

۴.       مفردات، ص۸۴.

۵.       تفسیر قرطبی، ج۳، ص۱۰۴-۱۰۵.

۶.       التعریفات، ص۵۹.

۷.       جواهرالکلام، ج ۳۳، ص ۲۹۷.

۸.       خمینی، روح الله، موسوعة الامام الخمینی (تحریرالوسیله)، ج۲، ص۳۸۴، کتاب الایلاء،.

۹.       التفسیر الکبیر، ج ۶ ، ص ۸۵.

۱۰.     تفسیر قرطبی ج۳، ص۱۰۳.

۱۱.     الفقه الاسلامی، ج ۹، ص ۷۰۶۹.

۱۲.     بقره/سوره۲، آیه۲۲۷-۲۲۶.

۱۳.     احزاب/سوره۳۳، آیه۲۹-۲۸.

۱۴.     مجمع البیان، ج ۸ ، ص ۵۵۴.

۱۵.     تفسیر قرطبی، ج۳، ص۱۰۳.

۱۶.     الدرالمنثور، ج ۶ ، ص ۵۹۶ .

۱۷.     خمینی، روح الله، موسوعة الامام الخمینی (تحریرالوسیله)، ج۲، ص۳۸۴، کتاب الایلاء، مساله ۱.

۱۸.     خمینی، روح الله، موسوعة الامام الخمینی (تحریرالوسیله)، ج۲، ص۳۸۴، کتاب الایلاء، مساله ۱.

۱۹.     جواهر الکلام، ج۳۳، ص۲۹۸-۳۰۳.

۲۰.     جواهر الکلام، ج۳۳، ص۳۰۹.

۲۱.     خمینی، روح الله، موسوعة الامام الخمینی (تحریرالوسیله)، ج۲، ص۳۸۴، کتاب الایلاء.

۲۲.     جواهر الکلام، ج۳۳، ص۳۰۴-۳۰۸.

۲۳.     خمینی، روح الله، موسوعة الامام الخمینی (تحریرالوسیله)، ج۲، ص۳۸۴، کتاب الایلاء.

۲۴.     بقره/سوره۲، آیه۲۲۵-۲۲۴.

۲۵.     بقره/سوره۲، آیه۲۲۶.

۲۶.     ایضاح الفوائد، ج ۳، ص ۴۲۲.

۲۷.     الفقه الاسلامی، ج ۹، ص ۷۰۷۸ ـ ۷۰۷۹.

۲۸.     سلسلة الینابیع قواعد الاحکام، ج ۲۰، ص ۴۹۲.

۲۹.     کشف الرموز ج ۲، ص ۲۵۲.

۳۰.     خمینی، روح الله، موسوعة الامام الخمینی (تحریرالوسیله)، ج۲، ص۳۸۴، کتاب الایلاء.

۳۱.     منهاج الصالحین، ج ۲، ص ۳۱۷.

۳۲.     کشف الرموز، ج ۲، ص ۲۵۲.

۳۳.     بقره/سوره۲، آیه۲۲۶.

۳۴.     احکام القرآن، ج ۱، ص ۴۳۰.

۳۵.     الفقه الاسلامی، ج ۹، ص ۷۰۷۹.

۳۶.     احکام القرآن، ج ۱، ص ۴۳۱.

۳۷.     الخلاف، ج ۴، ص ۵۱۸.

۳۸.     تفسیر قرطبی، ج۳، ص۱۰۶.

۳۹.     الفقه الاسلامی، ج ۹، ص ۷۰۸۰.

۴۰.     المبسوط، ج ۵ ، ص ۱۴۱.

۴۱.     مسالک الافهام، ج ۱۰، ص ۱۵۷.

۴۲.     الفقه الاسلامی،ج ۹، ص ۸۰۷۰ .

۴۳.     بقره/سوره۲، آیه۲۲۶.

۴۴.     الفقه الاسلامی، ج ۹، ص ۸۰۷۰ .

۴۵.     تفسیر قرطبی، ج۳، ص۱۰۷.

۴۶.     مسالک الافهام، ج ۱۰، ص ۱۳۲.

۴۷.     المبسوط، ج ۵ ، ص ۱۳۷.

۴۸.     بقره/سوره۲، آیه۲۲۷.

۴۹.     خمینی، روح الله، موسوعة الامام الخمینی (تحریرالوسیله)، ج۲، ص۳۸۴، کتاب الایلاء.

۵۰.     تفسیر قرطبی، ج ۳، ص ۷۴.

۵۱.     مسالک الافهام، ج ۱۰، ص ۱۳۴ ۱۳۵.

۵۲.     کنزالعرفان، ج ۲، ص ۲۹۳.

۵۳.     کشف الرموز، ج ۲، ص ۲۵۳ ۲۵۲.

۵۴.     مسالک الافهام، ج ۱۰، ص ۱۳۴ ۱۳۵.

۵۵.     تفسیر قرطبی، ج۳، ص۱۰۷.

۵۶.     خمینی، روح الله، موسوعة الامام الخمینی (تحریرالوسیله)، ج۲، ص۳۸۴، کتاب الایلاء.

۵۷.     السرائر، ج ۲، ص ۷۲۱.

۵۸.     تفسیر قرطبی، ج ۳، ص ۷۱.

۵۹.     الفقه الاسلامی، ج ۹، ص ۷۰۸۰.

۶۰.     خمینی، روح الله، موسوعة الامام الخمینی (تحریرالوسیله)، ج۲، ص۳۸۴، کتاب الایلاء، مساله ۲.

۶۱.     خمینی، روح الله، موسوعة الامام الخمینی (تحریرالوسیله)، ج۲، ص۳۸۵، کتاب الایلاء، مساله ۳.

۶۲.     خمینی، روح الله، موسوعة الامام الخمینی (تحریرالوسیله)، ج۲، ص۳۸۴، کتاب الایلاء، مساله ۲.

۶۳.     جواهر الکلام، ج۳۳، ص۳۱۱-۳۱۵.

۶۴.     جواهر الکلام، ج۳۳، ص۳۳۰.

۶۵.     بقره/سوره۲، آیه۲۲۶.

۶۶.     لسان العرب، ج ۱، ص ۱۲۵، «فیأ».

۶۷.     القاموس المحیط، ج ۱، ص ۱۳۵، «الفی».

۶۸.     احکام القرآن، ج ۱، ص ۴۸۸.

۶۹.     کنزالعرفانف، ج ۲، ص ۲۹۳.

۷۰.     بقره/سوره۲، آیه۲۲۶.

۷۱.     الفقه الاسلامی، ج ۹، ص ۷۰۸۱.

۷۲.     خمینی، روح الله، موسوعة الامام الخمینی (تحریرالوسیله)، ج۲، ص۳۸۵، کتاب الایلاء، مساله ۳.

۷۳.     بقره/سوره۲، آیه۲۲۶.

۷۴.     تفسیر قرطبی، ج۳، ص۱۰۸.

۷۵.     مختلف الشیعه ج ۷، ص ۴۳۹.

۷۶.     الروضة البهیه، ج ۶ ، ص ۱۶۶ ۱۶۵.

۷۷.     تفسیر قرطبی، ج ۳، ص ۷۳.

۷۸.     جواهرالکلام، ج ۳۳، ص ۳۲۳.

۷۹.     الفقه الاسلامی، ج ۹، ص ۷۰۸۶.

۸۰.     خمینی، روح الله، موسوعة الامام الخمینی (تحریرالوسیله)، ج۲، ص۳۸۵، کتاب الایلاء، مساله ۵.

۸۱.     مائده/سوره۵، آیه۸۹.

۸۲.     بقره/سوره۲، آیه۲۲۶.

۸۳.     الخلاف، ج ۴، ص ۵۲۰.

۸۴.     تفسیر قرطبی ج ۳، ص ۷۳.

۸۵.     جواهرالکلام، ج ۳۳، ص ۳۲۳.

۸۶.     بقره/سوره۲، آیه۲۲۶.

۸۷.     تفسیر قرطبی، ج ۳، ص ۷۰.

۸۸.     تفسیر قرطبی، ج ۳، ص ۷۴.

۸۹.     کنزالعرفان، ج ۳، ص ۲۹۲.

۹۰.     تحریرالوسیله، ج ۲، ص ۳۲۰.

۹۱.     الخلاف، ج ۴، ص ۵۱۵.

۹۲.     الخلاف، ج ۴، ص ۵۱۵.

۹۳.     منهاج الصالحین، ج ۲، ص ۳۱۱.

۹۴.     الفقه الاسلامی، ج ۹، ص ۷۰۹۰.

۹۵.     بقره/سوره۲، آیه۲۲۷.

۹۶.     غنیه، ص ۳۶۵.

۹۷.     تفسیر قرطبی، ج ۳، ص ۷۴.

۹۸.     مسالک الافهام، ج ۱۰، ص ۱۴۱.

۹۹.     الخلاف، ج ۴، ص ۵۱۱ ۵۱۰.

۱۰۰.   الفقه الاسلامی، ج ۹، ص ۷۰۹۰ ـ ۷۰۹۱.

۱۰۱.   خمینی، روح الله، موسوعة الامام الخمینی (تحریرالوسیله)، ج۲، ص۳۸۵، کتاب الایلاء، مساله ۴