امام خمینی (س) در جماران

مقدمه

بخش اول: موقعیت و پیشینه

بخش دوم: ورود امام خمینی (س) به جماران

بخش سوم: فعالیت ها و رویدادها

بخش چهارم: حسینیه جماران

بخش پنجم: جماران در نگاه دیگران

بخش ششم: امام خمینی (س) و ساکنان جماران

بخش هفتم: جماران پس از درگذشت امام خمینی (س)

جماران محله ای واقع در ناحیه ۴ منطقه ۱ تهران و در دو کیلومتری شمال شرقی تجریش و دامنه جنوبی کوه کلک چال قرار گرفته است. جماران از شرق به نیاوران و خیابان های منظریه، از جنوب به دزاشیب و جوزستان و از غرب به نخجوان منتهی می شود.

امام خمینی (س) در ۲ / ۱۱ / ۱۳۵۸ به دنبال کسالت قلبی از قم به بیمارستان قلب تهران منتقل شد. با توجه به توصیه پزشکان، منطقه دربند و سپس جماران برای اقامت ایشان انتخاب شد و ایشان حدود ده سال در جماران زندگی کرد.

محل اقامت امام خمینی (س) در محله جماران شامل مجموعه حسینیه، محل اقامت، خانه اندرونی و دفتر ایشان بود. اقامتگاه ایشان خانه ای یک طبقه است که در پشت حسینیه جماران واقع شده است و پس از استقرار امام خمینی (س) راهروی موقتی میان خانه و بالکن حسینیه ساخته شد. به دلیل بیماری قلبی ایشان و لزوم بی خبرماندن رسانه های بیگانه، بیمارستان بقیة الله(ع) در نزدیکی محل سکونت ایشان احداث شد.

همه دیدارهای عمومی و خصوصی امام خمینی (س) در حسینیه و بیت ایشان در جماران صورت می گرفت. در دوران اقامت امام خمینی (س) در جماران حوادث مهمی رخ داد ازجمله: کودتای نوژه، توطئه کشمیری و دوران جنگ تحمیلی.

حسینیه جماران در دو طبقه به مساحت هشتصد متر مربع و متصل به بیت امام خمینی (س) است. قدمت این حسینیه به سال ۱۲۷۵ق می رسد. حسینیه جماران پیش از سکونت امام خمینی (س) در دست بازسازی بود و بنابر توصیه ایشان بازسازی آن متوقف شد.

مهمانان و خبرنگاران خارجی که از خانه امام خمینی (س) و حسینیه جماران بازدید کرده اند، تحت تأثیر ساده زیستی و خانه کوچک و عاری از تزیینات ایشان قرار گرفته اند.

حفاظت محل اقامت امام خمینی (س) در جماران بر عهده یگان حفاظت نیروهای سپاه و سیدسراج الدین موسوی مسئول این یگان بود.

امام خمینی (س) در ۱۳ خرداد ۱۳۶۸ پس از ۳۳۷۹ روز اقامت، در بیمارستان بقیة الله(ع) جماران، در جنب بیت، درگذشت.

مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س) با همکاری شهرداری منطقه یک تهران در سال ۱۳۷۷ نگارستان امام خمینی (س) را با حضور رئیس جمهورِ وقت، سیدمحمد خاتمی افتتاح کرد که حاوی بخشی از وسایل شخصی امام خمینی (س) است.

امام خمینی (س) در ۲ / ۱۱ / ۱۳۵۸ به دنبال کسالت قلبی از قم به بیمارستان قلب تهران منتقل شد. با توجه به توصیه پزشکان، بر لزوم مراقبت دایم از ایشان، منطقه دربند و سپس جماران برای اقامت ایشان انتخاب شد و ایشان حدود ده سال در جماران زندگی کرد و از آن خارج نشد. در طول این مدت جماران مرکز ثقل مدیریت نظام جمهوری اسلامی ایران و رویدادهای انقلاب اسلامی بود. و به سبب اقامت امام خمینی (س) از سال ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۸ نام و شهرتی جهانی یافت.

جماران محله ای واقع در ناحیه ۴ منطقه ۱ تهران و در دو کیلومتری شمال شرقی تجریش (مرکز شمیران) و دامنه جنوبی کوه کلک چال از رشته کوه البرز قرار گرفته و از توابع شمیرانات است. همسایگان جماران از شرق محله نیاوران و خیابان های منظریه، از جنوب محله دزاشیب و جوزستان و از غرب محله نخجوان است. برخی جماران را برگرفته از جمر به معنای سنگ بزرگ و گروهی دیگر آن را به معنای جمع یاران، می دانند.

از نظر عده ای بنا بر شواهد تاریخی جُمَهران جایی در ری قدیم بوده که امامزاده ادریس در آن مدفون است و آن مکان جماران امروزی است. همچنین جماران را مخفف «جمع ماران» نیز دانسته اند؛ زیرا در کوه های دره جماران مار زیاد بوده است. در کتاب های رجالی از شخصی به نام محمدبن احمد ابوعبدالله جامورانی یادشده که از اهالی جاموران (جماران) ری و از راویان حدیث شیعه بوده است. سیدجعفر هاشمی جمارانی و سادات هاشمی که همگی از مبلغین احکام اسلام بوده اند، ازجمله سیدحسن امام جمارانی و فرزندان ایشان از مشاهیر معاصر این منطقه اند.

در گذشته آب این روستای سردسیر از قنات و از آب دره دربند تأمین و غلات و میوه های سردسیری در آن تولید می شده است و مردم به دلیل آب و هوای مطبوع و باغ ها و کشتزارهای متعدد و نزدیکی این منطقه به رشته کوه البرز، به ویژه در تابستان ها، به آنجا می رفتند.

 جماران در دوره قاجاریه از مهم ترین روستاهای شمالی شمیران بود که راه شاهی از آن می گذشت. دو درخت چنار قدیمی با عمری حدود هشتصد سال نشان دهنده قدمت این روستاست مسجد جامع جماران نیز با قدمتی چندصدساله در وسط این محله در کوچه نیایش واقع شده است چندین مسجد و تکیه، یک سقاخانه و قبرستان از موقوفات این روستاست جمعیت جماران طبق سرشماری ۱۳۳۵، شامل ۶۲۱ مرد و ۵۵۹ زن و در سال ۱۳۸۷ شامل ۲۰۲۹ خانوار، ۳۲۴۵ زن و ۳۲۲۱ مرد بوده است (شهرداری تهران). اهالی جماران شیعه و فارسی زبان اند.

امام خمینی (س) پس از بهبود نسبی و ترک بیمارستان قلب، به دلیل توصیه پزشکان به زندگی در آب و هوای پاک و دسترسی به پزشکان، حدود چهار ماه در «دربند» ساکن شد. خانه دربند به سبب نمای سنگی و چندطبقه بودن، ایشان را ناراحت می کرد، تا حدی که متذکر شده بود اگر خانه ساده ای پیدا نکنند به قم می رود. پس از چند روز جستجو برای یافتن خانه ای ساده و مناسب، سیدمهدی امام جمارانی پیشنهاد کرد امام خمینی (س) در خانه وی ساکن شود که به علت وجود شرایطی چون همسایگی حسینیه و بافت قدیمی و به دور از هر گونه تجمل پذیرفته شد.

امام خمینی (س) به هنگام ورود به این خانه احساس راحتی کرد و یادآور شد در مدت حضور در دربند همیشه در عذاب بوده است. با اینکه انتخاب خانه جماران یک روزه انجام شد و از پیش برای آن برنامه ریزی نشده بود، رادیو آمریکا دو شب بعد در اخبار خود ادعا کرد پس از حدود سه ماه تجسس جایی را انتخاب کرده اند که حمله هوایی به آن بسیار دشوار است. محل اقامت امام خمینی (س) در محله جماران تهران شامل مجموعه حسینیه، محل اقامت، خانه اندرونی و دفتر ایشان بود. اقامتگاه ایشان خانه ای یک طبقه است که در پشت حسینیه جماران واقع شده است و پس از استقرار امام خمینی (س) راهروی موقتی میان خانه و بالکن حسینیه ساخته شد. به دلیل بیماری قلبی ایشان و لزوم بی خبرماندن رسانه های بیگانه از آن، به پیشنهاد سیدحسن عارفی؛ پزشک امام خمینی (س)، در سال ۱۳۶۱ بیمارستان بقیة الله(ع) در نزدیکی محل سکونت ایشان احداث شد. پس از سکونت امام خمینی (س) در جماران ویژگی های امنیتی منطقه از جهت طبیعی و از جهت استقرار نیروهای حفاظتی سبب شد که شماری از مسئولان بلندپایه نظام ازجمله اکبر هاشمی رفسنجانی، و در سال های بعد سیدمحمد خاتمی در این منطقه ساکن شوند.

همه دیدارهای عمومی و خصوصی امام خمینی (س) در حسینیه و بیت ایشان در جماران صورت می گرفت. مسئولان مختلف نظام نیز در این محل با ایشان دیدار و رایزنی می کردند. همچنین نمایندگان و رهبران کشورهای دیگر برای مسائل سیاست خارجی و غیره به حضور ایشان می رسیدند. بیشتر سخنرانی ها، پیام ها و نامه های امام خمینی (س) در همین جا انجام یا صادر شده است. در دوران اقامت امام خمینی (س) در جماران حوادث مهمی رخ داد ازجمله:

• کودتای نوژه: در طرح کودتای نوژه بمباران بیت و محل اقامت امام خمینی (س) در جماران نخستین و مهم ترین هدف بمباران بود. پرتاب هشت بمب و دو موشک به بیت در دستور کار حمله کنندگان بود. برای این منظور سه هواپیما با سه تن از بهترین خلبان ها در نظر گرفته شده بودند.
•  شب کودتا، سیدعلی خامنه ای و اکبر هاشمی رفسنجانی به امام خمینی (س) پیشنهاد کردند برای در امان ماندن از خطر احتمالی به جای دیگری نقل مکان کند؛ اما ایشان با گفتن این جمله «مگر خون من رنگین تر از خون مردم جماران است» حاضر به ترک جماران نشد.
• توطئه کشمیری: از وقایع مربوط به بیت امام خمینی (س) در جماران توطئه مسعود کشمیری، جانشین دبیر شورای عالی امنیت ملی، از نفوذی های سازمان مجاهدین خلق برای انفجار بیت بود که با هوشیاری سیداحمد خمینی و نیروهای حفاظت خنثی شد. کشمیری پس از اصرار محافظان برای بررسی کیف وی، بدون اجازه بازرسی آن، از محل ملاقات با امام خمینی (س) در جماران بازگشت. افراد دیگری نیز نظیر صادق قطب زاده طرح هایی برای انفجار بیت امام خمینی (س) از طریق خانه نیمه ساز نزدیک بیت ایشان در جماران داشتند که پیش از وقوع حادثه خنثی شد.
• دوران جنگ تحمیلی: در دوران جنگ تحمیلی نیز بمباران بیت امام خمینی (س) و جماران گاهی برای تهدید از رسانه های بیگانه مطرح می شد.
•  پس از این، نیروهای ارتش جمهوری اسلامی ایران تصمیم گرفتند در نزدیکی محل اقامت ایشان، مکانی را برای فرود بالگرد فراهم کنند که در صورت بروز حادثه بی درنگ ایشان را از جماران به جایی دیگر منتقل کنند که با مخالفت امام خمینی (س) روبه رو شد. در دوران جنگ تحمیلی پناهگاهی ساخته شد تا در صورت حمله های هوایی، امام خمینی (س) از آن استفاده کند؛ اما ایشان از آن استفاده نکرد و در پاسخ اصرار برخی از مسئولان یادآور شد فرقی میان ایشان و آن پاسداری که از ایشان و خانواده ایشان مراقبت می کند نیست و وی هرگز از این پناهگاه استفاده نخواهد کرد.

حسینیه جماران در دو طبقه به مساحت هشتصد متر مربع و متصل به بیت امام خمینی (س) است. مهم ترین و مشهورترین مکان منتسب به امام خمینی (س) در محله جماران، همین حسینیه است. قدمت این حسینیه به سال ۱۲۷۵ق می رسد. سیدابراهیم امام جمارانی از اجداد سیدمهدی امام جمارانی برای مراسم مذهبی و اقامه نماز آن را وقف کرد. و پس از آن به تناسب زمان، چند مرتبه بازسازی شد تا در سال ۱۳۵۵ سیدمهدی امام جمارانی با کمک اهالی جماران آن را بازسازی کرد.

پس از آنکه حسینیه جماران در اختیار بیت امام خمینی (س) قرار گرفت، به دلیل مسائل امنیتی و حفاظتی برگزاری برنامه ها و مراسم مذهبی عمومی اهالی جماران در آن امکان پذیر نبود؛ به همین دلیل امام جمارانی حسینیه دیگری را با مساحت هزار متر در سه طبقه و با استحکامات قابل قبول زمان جنگ احداث کرد که در سال ۱۳۶۴ به پایان رسید و حسینیه شماره دو نامیده شد. از آن زمان به بعد برگزاری مراسم های مهم ترحیم، مناسبت های مهم ملی و مذهبی و مراسم سالگرد ارتحال امام خمینی (س) در این حسینیه برگزار می شود.

 حسینیه جماران پیش از سکونت امام خمینی (س) در جماران در دست بازسازی بود و گچ کاری آن به پایان نرسیده بود. بنابر توصیه ایشان گچ کاری و ادامه تعمیرات متوقف شد این حسینیه به وسیله راهرویی به بیت امام خمینی (س) متصل شد ایشان هنگام ورود، از طرف راست جایگاه وارد می شد و بر صندلی کوتاهی می نشست که بر روی یک بالکن سیمانی با نرده های بسیار کوتاه قرار داشت. دیدارکنندگان اعم از مردم عادی، کارگران، کودکان، فرماندهان نیروهای مسلح، وزرا و مقامات روحانی در کنار هم بودند. زنان و کودکان هم در طبقه بالای حسینیه جای می گرفتند. خاطرات انتظار برای دیدار امام خمینی (س)، رفتار محترمانه حاضران با هم، آرامش و خلوص حاکم بر آنجا در اذهان مراجعه کنندگان به حسینیه باقی مانده است. در حسینیه افزون بر دیدارهای امام خمینی (س) مراسم عزاداری برگزار می شد که ایشان نیز در آن شرکت می کرد.

مهمانان و خبرنگاران و جهانگردان خارجی که از خانه امام خمینی (س) و حسینیه جماران بازدید کرده اند، تحت تأثیر ساده زیستی و خانه کوچک و عاری از تزیینات ایشان قرار گرفته و چه بسیار افرادی که با دیدن آن زندگی ساده و به دور از تجملات دگرگون شده اند و به یاد زندگی پیامبر(ص) افتاده اند وزیر آموزش و پرورش نیکاراگوئه که کشیش هم بود، وقتی جماران و خانه امام خمینی (س) را دید، تحت تأثیر قرار گرفت و یادآور شد از امروز به بعد رهبر او امام خمینی (س) است نه پاپ.

یکی از خبرنگاران خارجی با دیدن خانه کوچک جماران و سادگی آن اشک در چشمانش حلقه زد و بسیار منقلب شد. به نوشته هفته نامه میدل ایست تایمز، آیت الله خمینی از خانه ای در حومه شهر تهران با رهنمودهای خود ایران را اداره می کند. و در وصف حسینیه به دیوارهای سیمانی و خاکستری اش که تنها تزیین آن، چند پوستر انقلابی با فرش های ارزان قیمت و ساده است، اشاره کرده است. ژان گراس نویسنده لوموند در گزارشی با اشاره به اینکه حسینیه جماران در چندمتری محل سکونت امام خمینی (س) قرار دارد، یادآور شد این مکان که طبقه بالای آن به زنان و کودکان اختصاص دارد، گنجایش نزدیک به یک هزار تن را که بر روی زمین می نشینند، دارد. چنگیز چاندار خبرنگار ترک زبان روزنامه جمهوریت ترکیه از اینکه بدون مانعی در عرض ۲۴ ساعت موفق به دیدن خانه رهبر انقلاب شده، اظهار شگفتی کرده و یادآور شده در همه کشورها و حتی در ترکیه برای صحبت با یک مقام از موانع زیادی باید گذشت. همچنین چندین آمریکایی نیز تحت تأثیر سادگی و بی آلایشی اقامتگاه امام خمینی (س) قرار گرفته بودند.

 شاعران و نویسندگان نیز در رثای امام خمینی (س) و وصف محل سکونت ایشان در جماران به مضمون آفرینی پرداخته اند و با عبارت هایی چون «جماران تحنّ الیک: جماران مشتاق توست» ارادت و احساسات خود را بیان کرده اند. شاعری در شعری با عنوان «فی ظلال المصاب: در سایه مصیبت» خطاب به جماران، رحلت امام خمینی (س) را مصیبتی بسیار بزرگ برای مردم و دین دانسته و یادآور شده امروز مردم شخصیتی را از دست داده اند که از نام او لرزه بر جان دشمنان می افتاد.

محله جماران پیش از انقلاب اسلامی یکی از مراکز تجمع روحانیان تحت تعقیب رژیم پهلوی بود. برخی از جلسات سیدمحمد حسینی بهشتی و بسیاری از مبارزان و برخی از جلسات جامعه روحانیت مبارز در جماران تشکیل می شد.

 اهالی جماران در روند انقلاب اسلامی حضوری فعال داشتند. در دستگیری امام خمینی (س) و قیام پانزده خرداد، اهالی مسلمان ورامین و کن و جماران و دیگر روستاهای اطراف به سوی تهران حرکت کردند و نام «شاه» را از میدان ها و مسجدها برداشته، جای آن «خمینی» گذاشتند. پس از پیروزی انقلاب با انتشار خبر اقامت امام خمینی (س) در این محله، مردم مشتاقِ جماران، تمام محله را چراغانی کردند. امام خمینی (س) در سخنرانی ۲۸ اردیبهشت ۱۳۵۹ در جمع اهالی جماران، مردم این منطقه را خواهران و برادران خود خواند و از زحمات آنان تشکر و برای آنان دعا کرد.

 ایشان در این دیدار، به طور عام به ایرانیان و به طور خاص به مردم جماران سفارش هایی کرده است ازجمله:

• هوشیاری در برابر ابرقدرت های شرق و غرب.
• ایستادگی در برابر آنان و اجازه ندادن به تسلط بیگانگان.
• ترس نداشتن از قدرت های پوشالی جهان سلطه.
• نترسیدن از تحریم ها و محاصرات اقتصادی ـ نظامی ابرقدرت ها.
• افشاگری مقاصد آمریکا.
• نترسیدن از تهدیدات نظامی و اقتصادی آمریکا و آمادگی برای مقابله با آن.
• پیشروی مقتدرانه برای اجراکردن احکام اسلام در کشور و حتی در تمام دنیا.
• انجام تکلیف مبارزه با ظلم.
• ایستادگی مقتدرانه و قیام در مواجه با مشکلات.
• حفظ وحدت و توجه به خداوند.

امام خمینی (س) در ۲۹ / ۲ / ۱۳۵۹ نیز در جمع اهالی جماران و شمیرانات، از آنان به مسلمانانی مصمم، متعهد و امید ملت، پیش برندگان نهضت و ایثارگران خون و انقلابیان متعهد یاد کرده است و ضمن سفارش آنان به وحدت کلمه و تکیه بر خداوند، به اهالی جماران به طور خاص و به عموم ایرانیان سفارش کرده برای اهتزاز پرچم اسلام باید از خواسته های شخصی دست برداشت و در اندیشه تحقق اهداف قرآن و اسلام بود. ایشان برای موفقیت در این هدف بزرگ، اتحاد و اخلاص را لازم شمرده است. هوشیاری در برابر گروه های مفسد و تفرقه اندازِ وابسته به رژیم گذشته، هوشیاری در برابر آمریکا و خنثی کردن توطئه های آنان و همچنین افشای توطئه های مدعیان فدایی خلق و ایستادگی در برابر آنان از دیگر سفارش های امام خمینی (س) بوده است.

 حفاظت محل اقامت امام خمینی (س) در جماران بر عهده یگان حفاظت نیروهای سپاه بود که پس از مشورت ایشان با سیداحمد خمینی، سیدسراج الدین موسوی مسئول این یگان شد. امام خمینی (س) در جمع پاسداران مستقر در جماران در هفت تیر ۱۳۵۹ سخنرانی و از برجستگی ها و خدمات این مجموعه به بزرگی یاد کرد و با سفارش هایی ازجمله رفتار خوب با مردم و اخلاص، برای سلامتی محافظان نظامی جماران دعا کرد.

 امام خمینی (س) سرانجام در ۱۳ خرداد ۱۳۶۸ پس از ۳۳۷۹ روز اقامت، در بیمارستان بقیة الله (ع) جماران، در جنب بیت، درگذشت و در محل اقامت ایشان به دست محمدرضا توسلی غسل داده شد.

جماران پس از رحلت امام خمینی (س) همچنان میعادگاه عاشقان ایشان است و یاد و خاطره آن در ذهن ها باقی است. در سال ۱۳۷۷ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س) با همکاری شهرداری منطقه یک تهران، نگارستان امام خمینی (س) را با حضور رئیس جمهورِ وقت سیدمحمد خاتمی افتتاح کرد که حاوی بخشی از وسایل شخصی امام خمینی (س)، آثار ایشان، تابلوهای نقاشی، خطاطی و مانند آن است. این مکان همچنان پذیرای مهمانان و جهانگردان خارجی است و گرامیداشت سالگرد رحلت امام خمینی (س) نیز در آن برگزار می شود.

دانشنامه امام خمینی (س)

منابع:

- اخلاص پور، افشین، تهران پژوهی، محله جماران، تهران، دفتر پژوهش های فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.

- اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، مرآت البلدان، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۶۸ش.

- امام جمارانی، سیدمهدی، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، نشر پنجره، چاپ دوم، ۱۳۸۰ش.

- امام خمینی (س)، سید روح الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

- انصاری، حمید، حدیث بیداری، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س) ، چاپ بیستم، ۱۳۸۰ش.

- ایران، روزنامه، شماره ۲۲۳۶.

- توسلی، محمدرضا، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، نشر پنجره، چاپ دوم، ۱۳۸۰ش.

- تیموری، احمد، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، نشر پنجره، چاپ دوم، ۱۳۸۰ش.

- ثقفی، خدیجه، بانوی انقلاب خدیجه ای دیگر، به کوشش علی ثقفی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.

- جام جم آنلاین، پایگاه اطلاع رسانی، ۱۰ / ۱۰ / ۱۳۹۵ش.

- جماران ما، پایگاه اطلاع رسانی، ۱۲ / ۵ / ۱۳۹۵.

- جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۶ / ۳ / ۱۳۷۸ش.

- حسینی بلاغی، عبدالحجه، گزیده تاریخ تهران، تهران، مازیار، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.

- حضور، مجله، امریکایی ها و جماران، شماره ۳۳، ۱۳۷۹ش.

- خمینی، سیداحمد، مجموعه آثار یادگار امام، حجت الاسلام و المسلمین حاج سیداحمد خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش.

- خویی، سیدابوالقاسم، معجم الرجال، مرکز نشر آثار الشیعه، چاپ چهارم، ۱۳۶۹ش.

- رحیمیان، محمدحسن، در سایه آفتاب، تهران، حضور، چاپ هفتم، ۱۳۷۸ش.

- رحیمیان، محمدحسن، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، نشر پنجره، چاپ دوم، ۱۳۸۰ش.

- سپهری، محمد، خورشید بی غروب، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۹ش.

- ستوده، امیررضا و حمیدرضا سید ناصری، پاره ای از خورشید، تهران، ذکر، ۱۳۷۷ش.

- ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۷۱ش.

- سلیمانی، حسین، خاطرات، چاپ شده در خاطرات خادمان و پاسداران، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)(س)، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.

- شهرداری تهران، محله جماران، پایگاه اطلاع رسانی ناحیه یک، منطقه ۴، ۳ / ۴ / ۱۳۹۷.

- عارفی، سیدحسن، طبیب دلها، خلاصه گزارشهای طول درمان و سیر معالجات بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، تهران، عروج، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.

- کریمان، حسین، تهران در گذشته و حال، تهران، دانشگاه ملی ایران، ۱۳۳۵ش.

- کهن نسب، علی و دیگران، آنجا که بوی یار می دهد، چاپ شده در رسول آفتاب، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.

- کیهان، روزنامه، ۲۸ / ۲ / ۱۳۵۹ش.

- گلی زواره قمشه ای، غلامرضا، فرازهای فروزان، پژوهشی در سیره اخلاقی، تربیتی و عرفانی حضرت امام خمینی (س)، قم، حضور، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

- محتشمی پور، سیدعلی اکبر، گنجینه دل، مجموعه خاطرات یاران در وصف یادگار امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.

- محمدی سیف آبادی، عسگر، رثای امام خمینی (س) در شعر عربی معاصر، پایان نامه، دانشگاه تربیت مدرس، ۱۳۷۶ش.

- مدنی، سید جلال الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ نهم، ۱۳۷۸ش.

- مصطفوی، فریده، گنجینه دل، مجموعه خاطرات یاران در وصف یادگار امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)(س)، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.

- ملکی، حسین، تهران در گذرگاه تاریخ ایران، تهران، اشاره، چاپ اول، ۱۳۷۰ش.

- مؤسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی، کودتای نوژه، تهران، چاپ چهارم، ۱۳۸۴ش.

- نادرپور، محمدرضا، پنجاه تصویر از امام و ایران پس از انقلاب، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، ۱۳۷۹ش.

- ناطق نوری، علی اکبر، مصاحبه، آیت الله بهشتی به روایت ناطق نوری، خبرگزاری تسنیم.

- نورخانی، امیر، نگارستان امام خمینی (س)، پایگاه اطلاع رسانی شرکت کتاب اول، خرداد ۱۳۹۲ش.