امام خمینی (س) در بورسا

مقدمه

بخش اول: چگونگی و چرایی تبعید امام به ترکیه

بخش دوم: شهر بورسا

بخش سوم: تبعید به ترکیه

بخش چهارم: اقدامات امام خمینی (س) در بورسا: نامه ها، دیدارها و برنامه ها

بخش پنجم: تبعید سید مصطفی خمینی

امام خمینی (س) پس از اعتراض به لایحۀ کاپیتولاسیون در آبان ۱۳۴۳، دستگیر و بلافاصله به ترکیه تبعید شد. ایشان پس از چندبار جابه جایی در ۲۱ آبان وارد بورسا در ۴۶۰ کیلومتری آنکارا شد. بورسا شهری قدیمی و نخستین پایتخت امپراتوری عثمانی است که موقعیتی ممتاز در میان شهرهای ترکیه دارد.

امام خمینی (س) در مدت اقامت در بورسا در خانه یکی از رؤسای امنیتی آن شهر به نام علی بیگ زندگی می کرد و از پوشیدن لباس روحانیت نیز محروم بود. دوستداران امام خمینی (س) در مدت تبعید ایشان در ترکیه، نامه های زیادی برای ایشان فرستادند و دیدارهایی نیز صورت گرفت.

امام خمینی (س) در بورسا ضمن یادگیری زبان ترکی و بازدید از اماکن تاریخی، نگارش تحریرالوسیله را نیز آغاز کرد. رژیم پهلوی در دی ماه همان سال سیدمصطفی فرزند امام خمینی (س) را هم به ترکیه تبعید نمود. فشارهای داخلی و خارجی، مشکلات امنیتی و روانی دولت ترکیه و البته تصور رژیم از محدود شدن امام خمینی (س) در فضای سیاست ستیز حوزه نجف، موجب تغییر محل تبعید از ترکیه به عراق، در مهر ۱۳۴۴شد.

در پی تصویب لایحه مصونیت قضایی نظامیان و مستشاران آمریکایی مشهور به کاپیتولاسیون، امام خمینی (س) در آبان ۱۳۴۳ طی اطلاعیه ای تصویب آن لایحه را محکوم کرد و آن را مخالف اسلام و قرآن و قانون اساسی شمرد. ایشان بیگانگان به ویژه آمریکا را عامل بدبختی ملت ایران و همه ملت های مسلمان جهان دانست و از مردم، علما و همه رهبران دینی جهان خواست که در برابر این اعمال سکوت نکنند. ایشان برای افشای خیانت محمدرضا پهلوی اعلام کرد در روز چهارم آبان سخنرانی خواهد کرد. مقامات دولتی وقتی از این تصمیم ایشان باخبر شدند، شخصی به نام حسن مستوفی را به قم فرستادند که امام خمینی (س) را از این کار بازدارد، اما ایشان حاضر به دیدار با او نشد. مستوفی در دیدار با سیدمصطفی خمینی درخواست کرد امام خمینی (س) از حمله به آمریکا خودداری کند و وی در پاسخ او خاطرنشان کرد ایشان طبق وظیفه عمل می کند. امام خمینی (س) در روز چهارم آبان در جمع طلاب، دانشگاهیان و دیگر اقشار مردم سخنرانی مفصلی در خانه خود در محله یخچال قاضی کرد و به تشریح لایحه و تبیین محتوای آن پرداخت که سبب شور و تحرک حوزه های علمیه و مردم شد.

رژیم پهلوی که تجربه واقعه پانزده خرداد ۱۳۴۲ را داشت و می دانست با زندان و شکنجه نمی تواند از اعتراض های مردم بکاهد، تصمیم گرفت رهبری این اعتراض ها را از مردم جدا و تبعید کند. در پی این تصمیم در شب سیزدهم آبان ۱۳۴۳ کماندوهای مسلح، خانه امام خمینی (س) را در قم محاصره و ایشان را به فرودگاه مهرآباد منتقل کردند و از آنجا با هواپیمای نیروی هوایی ارتش همراه با دو نیروی امنیتی به ترکیه فرستادند و این در روز سیزدهم آبان خبر آن از مطبوعات و رادیو به آگاهی مردم رسید. سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) نیز طی بیانیه ای رسمی تبعید امام خمینی (س) را به ترکیه تأیید و علت آن را اقدام ایشان علیه منافع و امنیت ملی اعلام کرد، اما امام خمینی (س) در داخل هواپیما خطاب به سرهنگ افضلی که ایشان را همراهی می کرد، علت تبعیدش را دفاع از استقلال وطن برشمرد. این تبعید واکنش هایی را در پی داشت.

جمهوری ترکیه دو قاره اروپا و آسیا را به هم پیوند می دهد و در جنوب شرقی اروپا و جنوب غربی آسیا واقع شده است. ترکیه با مساحت ۷۷۹۴۵۴ کیلومتر مربع شامل دو جزیره است: شبه جزیره آناتولی که ۹۷ درصد خاک ترکیه را تشکیل می دهد (آسیای صغیر) و در قاره آسیا واقع شده و شبه جزیره دوم به نام تراس شرقی که سه درصد از خاک ترکیه را در قسمت اروپایی این کشور تشکیل می دهد. این دو شبه جزیره با دریای مرمره از یکدیگر جدا شده اند. این دریا از سمت شمال با تنگه بسفر به دریای سیاه و از سمت جنوب از طریق تنگه داردانل به دریای اژه متصل می شود. این دو تنگه دارای اهمیت راهبردی اند. ترکیه با کشورهای بلغارستان، یونان، روسیه، قبرس، ایران، سوریه، عراق، گرجستان و ارمنستان همسایه است. این کشور ۷۶ میلیون جمعیت دارد و دارای موقعیت راهبردی خوبی است. ۷۵ درصد از مردم آن اهل سنت و پانزده درصد هم علوی اند. برخی از علوی ها جمعیت خود را بیست میلیون نفر می دانند جمعیت شیعیان ترکیه نیز بیش از سه میلیون نفر گزارش شده است (اوزگوندوز) زبان رسمی ترکیه «ترکی» است. در گذشته خط آنان عربی بوده که پس از اعلام جمهوری در سال ۱۹۲۳م/ ۱۳۰۲ش به خط لاتین تغییر یافته است.

بورسا شهری قدیمی و نخستین پایتخت امپراتوری عثمانی است و امپراتوران این سلسله مجموعه ای از مدارس، مساجد، آرامگاه ها و یادمان های تاریخی را در آن بر جای گذاشته اند. این شهر در بخش جنوب منطقه مرمره ترکیه و در ۴۶۰ کیلومتری آنکارا واقع شده است و چهارمین شهر بزرگ ترکیه است. بورسای امروزی شهری مدرن و مرکز عمده سرمایه گذاری صنعتی، تجاری، فرهنگی و توریستی است؛ با این حال بورسا تا حدودی فضا و روحیه قدیمی خود را حفظ کرده و موقعیتی ممتاز در میان شهرهای ترکیه دارد.

با ورود امام خمینی (س) به آنکارا مأموران امنیتی ترکیه ایشان را به هتل بلوار پالاس در ۳۵ کیلومتری آنکارا بردند و پس از آن در روز بعد به یکی از ساختمان های فرعی خیابان آتاترک به نام «فتوتم» منتقل کردند. علت این تغییر، کنجکاوی خبرنگاران داخلی و خارجی برای کشف ساختمان محل سکونت ایشان بود. مقامات ترکیه پس از تغییرهای پیاپی محل اقامت امام خمینی (س)، سرانجام در ۲۱ آبان ایشان را به شهر بورسا منتقل کردند و در جنوب آن شهر اسکان دادند. امام خمینی (س) در مدت اقامت در بورسا در خانه یکی از رؤسای امنیتی آن شهر به نام علی بیگ زندگی می کرد. خود علی بیگ نیز در کنار محل مسکونی امام خمینی (س) اقامت داشت و همیشه و همه جا ایشان را همراهی می کرد. در این مدت امکان هر گونه اقدام سیاسی از امام خمینی (س) سلب شده و محل سکونت ایشان سری بود و به هیچ کس اجازه دیدار با ایشان را نمی دادند. ایشان در مدت اقامت در بورسا تحت مراقبت مستقیم مأموران اعزامی از ایران و نیروهای امنیتی ترکیه قرار داشت. ایشان از پوشیدن لباس روحانیت در ترکیه محروم بود و عکس هایی تاریخی از ایشان و فرزندشان سیدمصطفی بدون لباس روحانیت در ترکیه وجود دارد. انتخاب ترکیه برای تبعید امام خمینی (س) تصادفی نبوده و برای آن علت هایی ذکر شده است.

امام خمینی (س) یازده ماه در ترکیه، بیشتر آن در شهر بورسا، تبعید بود (از سیزدهم آبان ۱۳۴۳ تا سیزدهم مهر ۱۳۴۴) و سپس به عراق منتقل شد. در مدت اقامت ایشان برخی از نکات قابل ملاحظه است:

نامه ها

امام خمینی (س) با ورود به آنکارا، طی تلگرامی خبر سلامتی خود را به فرزند خود سیدمصطفی مخابره کرد. ۲۴ ایشان در نامه ای دیگر به وی، اقوام و خویشان را به صبر جمیل و بی تابی نکردن سفارش و فرزند خود را به خوش رفتاری با مادر، خواهران، برادر و بستگان توصیه کرد و یادآور شد با اینکه مقامات امنیتی اجازه داده اند که خانواده نیز به ترکیه بیاید، ولی مصلحت نیست. ایشان در این نامه دربارهٔ وضعیت سوخت زمستان مردم و طلبه ها تأکید کرد و متذکر شد زغال تهیه و میان آنان تقسیم کنند. ایشان کتاب مفاتیح الجنان، صحیفه سجادیه، مکاسب و حواشی آن و مقداری لوازم شخصی خواسته بود که فرستاده شود.

 امام خمینی (س) در نوزدهم آبان در نامه ای مشابه سیدمصطفی را وکیل تام الاختیار و وصی خود قرار داد و در ۲۳ همان ماه دو روز پس از استقرار در بورسا نامه دیگری به وی نوشت و در آن کتاب ها و برخی از لوازم را از او خواست و تأکید کرد برای نجات ایشان به کسی متوسل نشوند.

 ایشان در زمان اقامت در آنکارا و بورسا، پانزده نامه برای بستگان، دوستان و در پاسخِ برخی از نامه های علما فرستاد در دی ۱۳۴۳ در پاسخ به تلگرام سیدشهاب الدین مرعشی نجفی و حسینعلی منتظری، خبر سلامتی خود را از ترکیه اعلام و دربارهٔ غیبت خود در میان حوزه علمیه و مردم ایران، ابراز نگرانی کرد.

دیدارها

پس از تبعید امام خمینی (س)، علمای قم و تهران در صدد برآمدند از محل زندگی و سلامتی ایشان با خبر شوند. در ۲۱ آبان ۱۳۴۳ سیداحمد خوانساری از مراجع تهران، حسین تنکابنی و میرزااحمد آشتیانی از علمای برجسته تهران در خانه آشتیانی گردهم آمدند. قدس نخعی وزیر دربار نیز به درخواست آنان در این جلسه شرکت کرد. در این جلسه پیشنهاد شد نماینده ای از سوی علما به ترکیه برود و محل زندگی امام خمینی (س) را از نزدیک ببیند و مشکلات ایشان را برطرف کند. برای انجام دادن این مأموریت پیشنهاد کردند سیدمرتضی پسندیده، برادر امام خمینی (س)، به ترکیه برود. دربار که با اعتراض های گوناگون روبه رو بود با اصل پیشنهاد موافقت، ولی با اعزام پسندیده مخالفت کرد؛ با این بهانه که ممکن است امام خمینی (س) به واسطه برادرش پیامی به ایران، بفرستد؛ از این رو پیشنهاد شد سیدفضل الله خوانساری داماد سیداحمد خوانساری به ترکیه برود که پذیرفته شد. خوانساری در ۲۹ آذر ۱۳۴۳ وارد استانبول شد و در «پارک هتل» اسکان یافت. فردای آن روز امام خمینی (س) را از بورسا به استانبول آوردند؛ زیرا ساواک نمی خواست ایشان در بورسا شخصیتی برجسته جلوه کند و عده ای به دیدن ایشان بیایند. امام خمینی (س) و خوانساری چند جلسه با هم دیدار کردند و هر دو متوجه بودند که سخنان آنان ضبط می شود. در این دیدار امام خمینی (س) از بازداشت سیدمصطفی آگاه شد. پس از آن امام خمینی (س) و خوانساری از مساجد معروف استانبول ازجمله مسجد ایاصوفیا دیدن کردند.

 سیدفضل الله خوانساری در بیستم شعبان برابر با چهارم دی نامه ای به نصرالله خلخالی در نجف فرستاد و سلامتی امام خمینی (س) را به ایشان اطلاع داد. امام خمینی (س) نیز نامه ای در ۲۸ شعبان برابر با دوازدهم دی برای خلخالی فرستاد. سیدجعفر خوانساری نیز به نمایندگی از پدرش سیداحمد خوانساری با امام خمینی (س) دیدار کرد. در ۲۲ خرداد سال ۱۳۴۴ نیز محمدعلی صفایی و سیدمهدی گلپایگانی بنا به دستور سیدمحمدرضا گلپایگانی، در استانبول با امام خمینی (س) دیدار کردند. ایشان در این دیدار با لباس محلی روحانیان ترکیه حاضر شد که صفایی با دیدن این صحنه بسیار متأثر شد. با گذشت ده ماه از تبعید امام خمینی (س) عبدالجلیل جلیلی و مصطفی جلیلی نیز به نمایندگی سیدکاظم شریعتمداری، در استانبول با امام خمینی (س) دیدار کردند. احمد صابری همدانی به هنگام تبعید امام خمینی (س) به ترکیه، در استانبول امام جماعت مسجد ایرانیان بود. صابری نامه ای به ایشان نگاشت و اجازه خواست به دیدار ایشان برود. امام خمینی (س) ضمن دعا یادآور شد ممکن است این دیدار برای صابری مشکلاتی داشته باشد و مردم را از خدمات و تبلیغات او محروم کند؛ بنابراین اجازه نداد.

 در مدت تبعید امام خمینی (س) در ترکیه، علما و دوستداران و مقلدان نامه های زیادی برای ایشان فرستادند. ازجمله آنها نامه جالب توجه سیدمحمدرضا سعیدی است که از تحویل آن به امام خمینی (س) خودداری شد. سیدمحمدصادق لواسانی از دوستان نزدیک امام خمینی (س) نیز از نجف به ترکیه رفت تا با ایشان دیدار کند که اجازه ندادند.

برنامه ها

سرهنگ افضلی در آغاز ورود امام خمینی (س) به ترکیه ضمن گزارش برنامه روزانه ایشان، از آموختن زبان ترکی یاد کرده است. امام خمینی (س) در مدت اقامت در آنکارا از مأموران خواست که ایشان را به جاهای دیدنی و مراکز دینی شهر ببرند. طبق گزارش افضلی، امام خمینی (س) در شانزدهم آبان حدود چهل دقیقه با اتومبیل از بخش های قدیمی شهر آنکارا دیدن کرد و چند روز بعد هم به دیدن بلوار آتاترک رفت. ایشان بر مزار چهل نفر از علمایی که به مخالفت با آتاترک پرداخته و شهید شده بودند حضور یافت. همچنین روزهای جمعه به مسجدی در نزدیکی محل اقامتش برای شرکت در نماز جمعه می رفته و از سکوت و آرامش هزاران شرکت کننده در نماز به عظمت یاد کرده و لزوم تکریم مساجد را یادآور شده است. ۴۵ ایشان همچنین هر چندگاهی با ماشین به داخل شهر بورسا می رفت و از نزدیک با فرهنگ، آداب و رسوم این شهر آشنا می شد؛ ازجمله در یک نوبت از موزه تاریخی این شهر دیدن کرد و چنان که خود خاطرنشان کرده، نامه تاریخی پیامبر اکرم(ص)، به پادشاه حبشه را در آن موزه مشاهده کرده است.

 امام خمینی (س) که در سال های ۱۳۶۵–۱۳۶۷ق/ ۱۳۲۴–۱۳۲۶ بر وسیلة النجاة سیدابوالحسن اصفهانی حاشیه زده بود. در بورسا با حفظ متن کتاب وسیله، نگارش تحریر الوسیله را با واردکردن این حواشی در متن آغاز کرد. ایشان این کتاب را در نجف اشرف به پایان برد. پس از آنکه سختگیری ها تا حدودی کاهش یافت، ارتباط با مردم نیز جزو برنامه های امام خمینی (س) قرار گرفت. پذیرش دعوت اهالی منطقه و برخی از شیعیان برای صرف شام در یکی از جزایر از آن جمله بود. امام خمینی (س) ضمن نامه ای یادآور شده است دولت ایران می خواست ایشان را در تنگنا و فشار قرار دهد؛ ولی چنین نشد و مردم ترکیه محبت و احترام زیادی گذاشتند. با اینکه عوامل آمریکا در روزنامه های ترکیه علیه امام خمینی (س) و قیام ایشان مطالبی می نوشتند، شخصیت های علمی و فرهنگی ترکیه، مراتب علمی و اخلاقی و پاکی امام خمینی (س) را می ستودند. میزبان ایشان نیز در ترکیه در مصاحبه ای با مجله ای دربارهٔ نظم و اخلاق و مواظبت ایشان بر ادای به موقعِ نماز و پاکی و ارتباطات بسیار خوب ایشان حتی با کودکان مطالب زیادی بیان کرد.

سیدمصطفی خمینی فرزند ارشد امام خمینی (س) پس از تبعید ایشان، بازداشت و به زندان منتقل شد. رژیم پهلوی در هفتم دی ۱۳۴۳ پس از ۵۷ روز برای کاهش اعتراضات مردمی وی را از زندان آزاد کرد و سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) به او پیشنهاد کرد به ترکیه برود و از پدرش دیدن کند. وی که با این سفر موافق بود، آن را به پس از دیدار با خانواده در قم موکول کرد؛ اما در قم با مشورت با علما به این نتیجه رسید که رژیم در صدد تبعید ایشان به ترکیه است؛ بنابراین از سفر داوطلبانه منصرف شد تا رژیم پهلوی او را به اجبار تبعید کند. ساواک هرچه کوشش کرد او را راضی به این سفر کند، نتیجه نگرفت؛ بنابراین در ۲۹ شعبان/ سیزدهم دی ۱۳۴۳ رئیس ساواک قم با مأموران خود در ساعت ۱۱/۴۵ سیدمصطفی را دستگیر و به ترکیه تبعید کردند. امام خمینی (س) در نخستین دیدار خاطرنشان کرد که اگر سیدمصطفی به خواست خود به ترکیه آمده بود او را برگرداند.

 سیدمصطفی با ورود به اقامت گاه امام خمینی (س) پرده ها و پنجره هایی که تا آن زمان باز نشده بود را باز کرد و در وضعیت غذایی ایشان نیز تغییراتی داد. وی در بورسا یار و همراه امام خمینی (س) بود و در نگارش تحریر الوسیله با ایشان بحث می کرد و گاه سروصدای بحث ها در بیرون از اتاق نیز شنیده می شد. وی در ۲۹ اسفند نامه ای به سرهنگ علی چتنر از مأموران امنیتی ترکیه نوشت و خواهان بازگشت به ایران شد. هدف او منسجم کردن نیروهای انقلابی پیرو امام خمینی (س) بود که احتمال از هم پاشیدن آن می رفت. رژیم پهلوی از سیدمصطفی خمینی خواست شرایطی را بپذیرد؛ ازجمله اینکه در سیاست دخالت نکند. وی نیز برای امکان ورود به ایران آن را پذیرفت؛ ولی با این حال، اجازه بازگشت به او داده نشد.

فشارهای داخلی و خارجی، تظاهرات و تلاش های دانشجویان خارج کشور برای آزادی امام خمینی (س)، مشکلات امنیتی و روانی دولت ترکیه و افزایش فشارهای جامعه مذهبی ترکیه و از همه مهم تر تصور رژیم پهلوی از اینکه فضای ساکت و سیاست ستیز آن روزها در حوزه نجف و وضعیت رژیم حاکم بر بغداد خود عاملی بزرگ برای محدودکردن فعالیت های امام خمینی (س) خواهد بود و سبب شد در روز سیزدهم مهر ۱۳۴۴ امام خمینی (س) به همراه فرزندش سیدمصطفی از ترکیه به عراق تبعیدگاه دوم شان اعزام شوند.

منابع

- امام خمینی (س)، سید روح الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

- امام خمینی (س)، سید روح الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

- امام خمینی (س)، سید روح الله، وسیلة النجاة مع تعالیق الامام الخمینی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

- انصاری، حمید، حدیث بیداری، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ بیستم، ۱۳۸۰ش.

- اوزگوندوز، صلاح الدین، رهبر شیعیان ترکیه، مصاحبه، پایگاه اطلاع رسانی صلای شیعه، کد خبر ۱۳۴، ۱۳۹۴ / ۷ / ۱۴ش.

- پسندیده، سید مرتضی، خاطرات آیت الله پسندیده، گفته ها و نوشته ها، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.

- جعفریان، رسول، اطلس شیعه، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، چاپ دوم، ۱۳۸۸ش.

- حسینی، سید نعمت الله، جلوه های حسینی در سیمای خمینی، قم، معصومی، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.

- حسینی بهشتی، سید محمد، یاران امام به روایت ساواک، شهید سید محمد حسینی بهشتی، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، ۱۳۷۷ش.

- خمینی، سید مصطفی، امید اسلام شهید آیت الله حاج سید مصطفی خمینی به روایت اسناد ساواک، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

- دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، جمهوری ترکیه، تهران، وزارت امور خارجه، مرکز چاپ و انتشارات، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.

- ذاکری، علی اکبر، طلوع خورشید، سال شمار زندگانی امام خمینی (س) قدس سره، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۹۱ش.

- رجائی نژاد، محمد و مهدی حاضری، هفت اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام خمینی (س) از ولادت تا رحلت، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.

- روحانی، سید حمید، نهضت امام خمینی (س)، ج۱، تهران، عروج، چاپ پانزدهم، ۱۳۸۱ش.

- روحانی، سید حمید، نهضت امام خمینی (س)، ج۲، تهران، عروج، چاپ پنجم، ۱۳۸۱ش.

- سمامی، محمد، خاطرات حجت الاسلام و المسلمین محمد سمامی، تدوین علی ملکی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.

- صابری همدانی، احمد، خاطرات آیت الله صابری همدانی، تدوین سید مصطفی صادقی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.

- فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعه فی شرح تحریر الوسیله، الاجتهاد و التقلید، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.

- قهرمان، اسماعیل، بورسا نخستین پایتخت امپراتوری عثمانی، مجموعه مقالات تألیف پرفسور سماوی ایجه و دیگران، ترجمه شهناز بیگی بروجنی، تهران، پانیذ، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.

- کرباسچی، غلامرضا، هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.

- محتشمی پور، سید علی اکبر، خاطرات سیاسی، تهران، خانه اندیشه جوان، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.

- محسنی حقیقی، محمدرضا، پان ترکیسم ایران و آذربایجان، لنگرود، سمرقند، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.

- مدنی، سید جلال الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ نهم، ۱۳۷۸ش.

- مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، سیر مبارزات امام خمینی (س) در آینه اسناد به روایت ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.

- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، کوثر، مجموعه سخنرانی های امام خمینی (س)، تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۳ش.