حرم امام خمینی (س)

مقدمه

بخش اول: معرفی اجمالی

بخش دوم: تعیین محل دفن

بخش سوم: روند ساخت و ساز

بخش چهارم: نماد انقلاب اسلامی

بخش پنجم: طراحان و معماران مرقد

بخش ششم: مدیریت و هزینه های مرقد

بخش هفتم: جایگاه و مراسم مرقد

بازدید مجازی

امام خمینی (س) درباره محل دفن خود سخنی نگفته بود اما پس از رحلت ایشان در ۱۴ خرداد ۱۳۶۸، مکانی در بهشت زهرا(س) تهران، با موافقت سیداحمدخمینی و مسؤلان کشور، بدین منظور در نظر گرفته شد و امام خمینی (س) در آنجا دفن شد. این مکان، افزون بر نزدیکی به تهران و همجواری با شهدای انقلاب اسلامی، دسترسی زائران دیگر شهرها را به مرقد آسان می ساخت و مردم به راحتی می توانستند آن را از دور ببینند و خاطره رهبر خود را در دل زنده کنند.

طرح ساخت مرقد امام خمینی (س) دو مرحله داشت:

مرحله اول مربوط به سال ۱۳۶۸ بود که با هدف فراهم ساختن مقدمات اولیه برای زائران و ایجاد فرصت برای طرح اصلی طراحان انجام شد.

در مرحله دوم، که طرح اصلی ساخت و ساز مرقد را دربر می گرفت، ابعاد حرم ۱۲۴ متر در ۱۲۴ متر در نظر گرفته شد. مقبره امام خمینی (س) در مرکز قرار گرفت و روی آن ضریح ساخته شد و گنبد اصلی بالای ضریح طراحی شد. چهار گلدسته برای حرم در نظر گرفته شد و چهار گنبد فیروزه ای نیز طراحی گردید که بر پایه آن، سقف حرم به صورت خیمه دیده شود. همچنین برای بر طرف کردن کمبود فضا برای برگزاری مراسم ها، چهار شبستان و چهار درب اصلی با محوریت ضریح امام خمینی (س) افزوده شد. فضای داخلی حرم طوری طراحی شد که امکان استفاده هم زمان صد هزار نفر را داشته باشد.

چیرگی معماری ایرانی و اسلامی و شیعی، تقارن و همخوانی بخش های حرم، سادگی و دستیابی آسان زائران و انتخاب مصالح ماندگار، از ویژگی های ساخت وساز حرم امام خمینی (س) شمرده می شود. نمادها مرقد امام خمینی (س) را به یکی از آراسته ترین آرامگاه های ایران و از بزرگ ترین بناهای یادبود در جهان اسلام تبدیل کرده است.

تولیت آستان امام خمینی (س) در آغاز بر عهده سیداحمد خمینی بود و پس از درگذشت سیداحمد خمینی در ۲۶ اسفند ۱۳۷۳ برابر وصیت وی، تولیت حرم به فرزندش سیدحسن خمینی سپرده شد.

از دیرباز جایگاه دفن اولیا و بزرگان دین، مورد توجه موحدان قرار داشته است و دین باوران با بنای ساختمان بر مدفن بزرگان دین، افزون بر زیارت و قدردانی و زنده داشت یاد آنان خدای را در آن جایگاه ها عبادت کرده، به فراگیری علم و دانش می پرداختند. برخی از این مکان ها نیز به کانون ترویج دین و ارزش های الهی تبدیل شده است. مزارهای بزرگان دین، الهام بخش حرکت های متعالی و آزادی بخش بوده هدف و راهشان در میان مردم ماندگار شده است.

امام خمینی (س) در پایان روز سیزده خرداد ۱۳۶۸ درگذشت و روز چهارده این ماه، به عنوان روز رسمی رحلت ایشان اعلام شد. تشییع جنازه و دفن امام خمینی (س) برای حضور بیشتر علاقه مندان تا شانزده خرداد به تأخیر افتاد و پیکر ایشان پس از اقامه نماز سیدمحمدرضا گلپایگانی، از مراجع تقلید و تشییع تاریخی دفن گردید. مرقد امام خمینی (س) در پانزده کیلومتری تهران، غرب بهشت زهرا(س) و در حاشیه بزرگراه تهران ـ قم واقع شده است.

امام خمینی (س) درباره محل دفن خود سخنی نگفته بود سیداحمد خمینی، یک سال پیش از رحلت ایشان موضوع را با برخی نزدیکان در میان گذاشته بود. وی تأکید داشت باید پیش از رحلت، مقدمات را فراهم ساخت و مکان دفن امام خمینی (س) باید کانون اجتماع مردم و موجب تقویت انقلاب باشد و به پیشبرد اهداف ایشان کمک کند. وی در نظر داشت مرکزی با عنوان کانون فرهنگی، دانشگاهی و حوزوی، آماده و سرمایه گذاری شود و در ادامه محل مرقد امام خمینی (س) نیز گردد. جایگاه مذهبی و حوزوی امام خمینی (س) اقتضا می کرد ایشان در قم یا مشهد دفن شود؛ از طرف دیگر امام خمینی (س) رهبر امت بود و شایسته بود در پایتخت به خاک سپرده شود.

سیداحمد خمینی طرحی برای ده تا پانزده سال آینده در نظر داشت و زمینی برای این منظور، در میانه کوشک نصرت و علی آباد قم، انتخاب کرد که با کمک وزیران وقت جهاد کشاورزی و نیرو، کارهای مقدماتی آن به عنوان مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س) انجام شد. حدود شش ماه پس از آن، امام خمینی (س) از دنیا رفت و کارگزاران نظام درباره محل دفن ایشان جلسه ای تشکیل دادند. سیداحمد خمینی علاقه داشت امام خمینی (س) در کوشک نصرت دفن شود که اکبر هاشمی رفسنجانی، دوری راه و بیابانی بودن را از موانع آن برشمرد.

پس از منتفی شدن محل یادشده برخی پیشنهاد کردند امام خمینی (س) در مسجد بالاسر حرم فاطمه معصومه(س) یا در مسجد جمکران، و یا مدرسه معصومیه قم و یا در بهشت زهرا(س) کنار شهیدان و یا کنار قبر سیدمحمود طالقانی به خاک سپرده شود. سیدمرتضی طباطبایی شهردار وقت تهران، مکان فعلی مرقد را جامع دیدگاه ها و جوابگوی طرح مورد نظر دانست و مسئولان با آن موافقت کردند؛ زیرا این محل، افزون بر نزدیکی به تهران و همجواری با شهدای انقلاب اسلامی، دسترسی زائران دیگر شهرها را به مرقد آسان می ساخت و مردم به راحتی می توانستند آن را از دور ببینند و خاطره رهبر خود را در دل زنده کنند. سیداحمد خمینی با تأکید بر ایجاد فضای مناسب برای فعالیت های فرهنگی، با آن موافقت کرد. این محل در ملکیت فرزند یکی از رزمندگان مفقودالاثر دفاع مقدس بود. گفته شده وی به سبب خوابی که دیده بود، زمین خود را برای دفن امام خمینی (س)، اهدا کرد. سایر موارد را نیز یا مالکان بخشیدند یا از آنان خریداری شد یا زمین مناسب تری به جای آن گرفتند. پس از منتفی شدن دفن امام خمینی (س) در کوشک نصرت، آن مکان به زمین کشاورزی و باغ تبدیل گشت و زیرمجموعه آستان امام خمینی (س) شد.

ازدحام مردم مشتاق برای تشییع و خاکسپاری امام خمینی (س) بی سابقه و مدیریت میلیون ها نفر کاری دشوار بود. در موقع آماده شدن قبر، مردم خاک ها را برای تبرک برمی داشتند. برای جلوگیری از ازدحام بی سابقه مشتاقان امام خمینی (س) که مانعی برای دفن بودند، اتوبوس های دوطبقه و کانتینرهایی را به صورت دو طبقه به هم دیگر متصل کرده، در اطراف قبر قرار داده بودند؛ کانتینری را نیز پس از دفن، روی قبر قرار دادند.

طرح ساخت مرقد امام خمینی (س) دو مرحله داشت:

مرحله اول مربوط به سال ۱۳۶۸ بود که با هدف فراهم ساختن مقدمات اولیه برای زائران و ایجاد فرصت برای طرح اصلی طراحان انجام شد در این مرحله، روی قبر با سنگ مرمر با روکش سبز پوشیده شد و پس از خاکسپاری امام خمینی (س) گنبدی موقت روی قبر نصب شد و پرچم سبزی بالای آن برافراشته شد. این گنبد به گنبد مسجدالاقصی شباهت داشت. صحن مرکزی مطهر امام خمینی (س) نیز به گونه ای سنگ فرش شد که زائران به سهولت بتوانند بر سر مزار ایشان حاضر شوند. پس از این سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، گنبد جدیدی برای نصب بر فراز مرقد، ساخت. این گنبد دوازده متر قطر داشت و اطراف آن با آیات قرآن به خط سفید تزیین شده بود و بر فراز ستون هایی که برای این منظور تعبیه شده بود قرار گرفت. هم زمان ضریحی از آلومینیوم بر روی قبر نصب شد و زمین اطراف آن با شن های نرم پوشیده شد و قسمتی نیز فرش شد. سرانجام مرقد با تلاش شبانه روزی هزاران نفر، برای پذیرایی از عزاداران مراسم اربعین امام خمینی (س) آماده شد.

مرحله دوم، طرح اصلی ساخت و ساز مرقد را دربر می گرفت و برابر سیاست گذاری، قرار بود ده ساله به فرجام برسد. ابعاد حرم ۱۲۴ متر در ۱۲۴ متر در نظر گرفته شد. مقبره امام خمینی (س) در مرکز قرار گرفت. روی آن ضریح ساخته شد و گنبد اصلی بالای ضریح طراحی شد. چهار گلدسته برای حرم در نظر گرفته شد و چهار گنبد فیروزه ای نیز طراحی گردید که بر پایه آن، سقف حرم به صورت خیمه دیده شود. گنبد فلزی طلایی رنگ سال ۱۳۶۸ به علت فرسوده شدن به نقره ای تغییر رنگ داد. کمبود فضا برای برگزاری مراسم و برآوردن انتظارات جامعه، مدیران آستانه مرقد امام خمینی (س) را به توسعه آن واداشت به مرقد امام خمینی (س) که به «حرم امام» شهرت یافت چهار شبستان و چهار درب اصلی با محوریت ضریح امام خمینی (س) افزوده شد. فضای داخلی حرم طوری طراحی شد که امکان استفاده هم زمان صد هزار نفر را داشته باشد. برای آسایش زائران حرم، دو صحن بزرگ در بیش از ۱۳۰ هزار متر بنای طولی ساخته شد. صحن شرقی رو به گلزار شهدا به نام شهیدان و صحن غربی به نام سیدمصطفی خمینی (س) نام گذاری شد. پس از مدتی صحن انقلاب اسلامی و یادگار امام نیز به آن افزوده شد. فضای پیرامونی حرم، جوی اجتماعی و پرجاذبه دارد و در اطراف حرم، مکان های تجاری، مذهبی و ورزشی برای تأمین رفاه حال زائران مهیا شده است.

احداث ۳۵۰ هکتار جنگل، دریاچه مصنوعی، راه اندازی قطار شهری (مترو)، تأسیس شهرک علمی، فرهنگی و سیاحتی و دانشگاه بزرگ فرزندان شاهد، ساخت ورزشگاه، شهر بازی و باغ شهر از دیگر طرح ها و برنامه هایی است که در کنار مرقد امام خمینی (س) به دنبال اجرای آن بوده اند و برخی مانند بیمارستان آغاز و برخی دیگر مثل قطار شهری، دانشگاه شاهد و آزاد اسلامی (قاجار)، زائرسرا، فروشگاه به پایان رسیده است و مرقد شرایط مطلوبی برای زائران فراهم آورده است. طرح های فضای سبز، سنگ فرش گذرگاه ها، خیابان های اطراف حرم و اقامتگاه زائران، نیز احداث دستشویی های بهداشتی از کارهای انجام گرفته در کلان طرح آن است. ساخت دانشگاه اسلامی، مدرسه علوم دینی و مراکز علمی و آسایشگاه برای زائران و بازارچه شهر آفتاب، پژوهشگاه امام خمینی (س) و انقلاب، گنجینه دفاع مقدس، نمایشگاه بین المللی کتاب، مراکز دانشگاهی، علمی، تحقیقی، ورزشی، جهانگردی و بوستان جنگلی از دیگر طرح های حرم امام خمینی (س) است.

مرقد امام خمینی (س)، کانون فرهنگیِ انقلاب اسلامی است و معماران مرقد در طراحی آن به سبک اسلامی و ایرانی توجه داشته اند؛ صحن ها، رواق ها، گلدسته ها و گنبد حرم نیز براساس این الگو طراحی شده اند.

این مجموعه، پنج گنبد مزین شده به بتن پوسته ای و کاشی سنتی دارد که نمادی از پنج تن اصحاب کسا است داخل گنبدِ اصلی هشت گوشه ای، پنجره های عظیم به صورت لاله های قرمز که نماد شهادت اند، با برگ های سبز به شکل هنرمندانه ای به شکل سیب بزرگی نقش بسته اند. ابعاد ۱۲۴ در ۱۲۴ متر حرم، نشانه شمار پیامبران خدا و شروع پایه گنبد از ارتفاع، ۴۲ متر و رأس آن ۵۷ متر است. ارتفاع علم روی گنبد نیز که پرچم روی آن قرار می گیرد ۶۸ متر است که عددهای ۴۲ به سال آغاز جنبش، ۵۷ به سال پیروزی انقلاب و ۶۸ به سال رحلت امام خمینی (س) اشاره دارند گلدسته با ارتفاع نود متر نشان از سن امام خمینی (س) دارد و مرقد، به شکل خیمه دیده می شود. خیمه نیز نمادی از معماری شیعی و برگرفته از عاشورای حسینی است.

چیرگی معماری ایرانی و اسلامی و شیعی، تقارن و همخوانی بخش های حرم، سادگی و دستیابی آسان زائران و انتخاب مصالح ماندگار، از ویژگی های ساخت و ساز حرم امام خمینی (س) شمرده می شود. نمادها مرقد امام خمینی (س) را به یکی از آراسته ترین آرامگاه های ایران و از بزرگ ترین بناهای یادبود در جهان اسلام تبدیل کرده است این مرقد به میعادگاه و یکی از زیارتگاه های مردم ایران و شیفتگان ایشان در سراسر جهان تبدیل شده است. و خبرنگاران بسیاری نیز از توجه و علاقه شدید مردم به حرم امام خمینی (س) و تبرک به مزار ایشان سخن گفته اند. با این حال، در سال ۱۳۹۴ که فضای حرم امام خمینی (س) با بازسازی و نمای جدید برای عموم گشوده شد، انتقادات چندی ازجمله درباره معماری تجملی و ناسازگاری آن با زندگی ساده و منش ساده زیستی امام خمینی (س) از سوی برخی رسانه ها متوجه آن شد؛۶۹ اما محمدعلی انصاری، سرپرست آستان امام خمینی (س)، در پاسخی مشروح، آن را در راستای تعظیم و تجلیل از امام خمینی (س) و یکی از عوامل ماندگاری نام و یاد ایشان شمرد و تأکید کرد نباید جایگاه حرم امام خمینی (س) را با وضع خانه ایشان در قم یا جماران سنجید.

افراد بسیاری در نقشه و طراحی مرقد نقش داشته اند؛ ازجمله سیداحمد خمینی که در برخی از بخش های مهم حرم، مثل طرح خیمه ای آن مشارکت داشته است. جانباز شهید سیدمحمد صنیع خانی از فرماندهان دفاع مقدس، نیز در ساختن مرقد مطهر شرکت داشته است. علی اکبر زنگنه از اعضای اولیه ساخت حرم بوده است. مدیریت ستاد اجرایی و تکمیل مجموعه حرم نیز بر عهده وی بوده است. محمد تهرانی، دانش آموخته دکتری معماری از دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران طراح و معمار اولیه حرم بوده است. گسترش حرم امام خمینی (س) بر اساس طرح پیشنهادی شاه کرمی، طراح و مشاور طرح و با حضور محمدرضا کریمی و علیرضا کاظمی شکل اجرایی به خود گرفت و ویژگی مهم آن، معماری کاملاً ایرانی است.

تولیت آستان امام خمینی (س) در آغاز بر عهده سیداحمد خمینی بود. وی در ۲۷/۳/۱۳۶۸ طی حکمی سیدمحمد هاشمی را با عنوان مسئول امور مالی و کمک های مردمی و نذورات حرم منصوب کرد و به او سفارش کرد دراین باره احتیاط لازم را رعایت کرده، با مسئولان مربوطه همکاری کند. وی در ۱۱ آذر ۱۳۶۹ با حکم دیگری به هاشمی وکالت داد تا برای وقف اموال منقول و غیر منقول واقفان مرقد اقدام کند.

پس از درگذشت سیداحمد خمینی در ۲۶ اسفند ۱۳۷۳ برابر وصیت وی، تولیت حرم به فرزندش سیدحسن خمینی سپرده شد تا با کمک و راهنمایی محمدعلی انصاری کارهای حرم را به سرانجام برساند. افزون بر گروه خادمان رسمی، در حرم شمار بسیاری نیز با عنوان خادمان افتخاری به خدمت مشغول اند. هزینه های حرم با کمک های مردمی، اعتبارات رسمی دولت همیاری دستگاه ها و نهادهای اجرایی، نذورات، عایدات و موقوفات و درآمد مراکز تجاری زیرمجموعه حرم تأمین می گردد. بودجه عمرانی حرم از طریق کمک های دولتی تأمین شده، نذورات در دیگر بخش ها هزینه می شود. سیداحمد خمینی برای ساخت مرقد از مردم تقاضای کمک کرد و حسابی برای این کار در بانک معین شد. مردم نیز از آغاز شروع بنا، برای ساخت آن کمک کردند؛ چنان که برخی از علاقه مندان امام خمینی (س) بخشی از دارایی خود را وقف مرقد کرده اند.

حرم امام خمینی (س) احترام و جایگاه ویژه ای دارد. این مکان جایگاه نماز و نیایش و زیارت است عبدالله جوادی آملی از عالمان بزرگ حوزه زیارتنامه ای برای امام خمینی (س) تهیه کرد و زوار از آن برای زیارت استفاده می کنند. بزرگداشت سالگرد امام خمینی (س) هرساله با حضور رهبر انقلاب اسلامی و دیگر کارگزاران نظام اسلامی و حضور پرشور مردم از شهرهای گوناگون برگزار می گردد. در این مراسم، رهبری درباره ویژگی های امام خمینی (س) و انقلاب و وحدت امت اسلامی و انقلابی و تداوم راه آن بزرگ مرد سخن می گوید.

سیداحمد خمینی در نخستین سالگرد امام خمینی (س) در جمع میلیونی زائران، از رهبری، مراجع تقلید، حوزه های علمیه، نیز از مسئولان و دیگر دست اندرکاران آماده سازی حرم مطهر سپاسگزاری کرد. نماز جمعه نیز در برخی مناسبت ها در مرقد اقامه می گردد. شخصیت های سیاسی و مذهبی، ازجمله رهبری انقلاب به زیارت مرقد امام خمینی (س) می روند. هیئت دولت نیز در هفته دولت در مزار ایشان گرد می آیند و به بنیان گذار انقلاب اسلامی ایران ادای احترام می کنند. دیگر نهادها و ارگان های کشور نیز به مناسبت های مختلف در حرم حاضر شده، به امام خمینی (س) ادای احترام می کنند. بسیاری از رؤسای کشورها و شخصیت های معروف جهان نیز همواره با حضور در مرقد امام خمینی (س) ضمن ادای احترام، دیدگاه های خود را درباره انقلاب اسلامی بیان می کنند.

برخی یاران امام خمینی (س) نیز پیرامون مقبره ایشان دفن شده اند. سیداحمد خمینی بنابر وصیت خود داخل ضریح و کنار قبر پدر به خاک سپرده شد. اکبر هاشمی رفسنجانی نیز در داخل ضریح و کنار قبر استاد و مراد خود به خاک سپرده شده است. سیدمحمد صنیع خانی، سیدمحمدباقر سلطانی طباطبایی، خدیجه ثقفی همسر امام خمینی (س)، محمدرضا توسلی، رئیس دفتر امام خمینی (س)، محمود بروجردی، داماد امام خمینی (س)، حسن حبیبی و برخی دیگر، در محوطه های بیرونی ضریح دفن شده اند.

دانشنامه امام خمینی (س)

منابع:

- آن موج آرام، حضور، ویژه نامه هشتمین سالگرد امام خمینی (س)، خرداد ۱۳۷۶ش.

- امیدوار، عطاءالله، پایگاه اطلاع رسانی هنر آنلاین، خبرگزاری هنر ایران، ۱۶ خرداد ۱۳۹۳ش.

- انصاری، محمدعلی، برنامه های دومین سالگرد ارتحال حضرت امام خمینی (س)، مجله حضور، شماره ۱، ۱۳۷۰ش.

- انصاری، محمدعلی، گنجینه دل، مجموعه خاطرات یاران در وصف یادگار امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.

- انصاری، محمدعلی، مرکز بزرگ فرهنگی ـ زیارتی، مجله حضور، شماره ۲۲، ۱۳۷۷ش.

- انصاری، محمدعلی، خبرآنلاین، ۱۱ / ۳ / ۱۳۹۴ش.

- ایران، روزنامه، ۱۴ / ۸ / ۱۳۹۲ش.

- توسلی، محمدرضا، همیشه با امام، سیری در زندگی و مبارزات آیت الله محمدرضا توسلی، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.

- توکلی، اکبر، حریم امام را باید حفظ کرد، مجله حریم امام، شماره ۱۱۷، ۲۵ / ۲ / ۱۳۹۳ش.

- جام جم، روزنامه، ۱۱ / ۳ / ۱۳۹۱. ۱۴ / ۵ / ۱۳۹۳ش.

- جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۷ / ۳ / ۱۳۶۸. ۱۸ / ۳ / ۱۳۶۸. ۲۰ / ۳ / ۱۳۶۸. ۲۲ / ۳ / ۱۳۶۸. ۱۶ / ۳ / ۱۳۸۸. ۱۳ / ۳ / ۱۳۸۹ش.

- حریم امام، مجله، شماره ۵۵، ۱۰ / ۱۲ / ۱۳۹۱. شماره ۶۰، ۱۵ / ۱ / ۱۳۹۲.

- حضور، مجله، اخبار و گزارش های برگزاری نهمین سالگرد رحلت امام خمینی (س)، شماره ۲۴، ۱۳۷۷ش.

- حضور، مجله، انعکاس اخبار مربوط به سوگواری حضرت امام خمینی (س) در رسانه های گروهی دنیا، شماره ۷، ۱۳۷۲ش.

- حضور، مجله، خبر، شماره ۱۲، ۱۳۷۴ش.

- حضور، مجله، دل نوشته های دفتر حرم، شماره ۳، ۱۳۷۰ش.

- خمینی (س)، سیداحمد، خاطرات، چاپ شده در فصل صبر، به کوشش حمید بصیرت منش و اصغر میرشکاری، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.

- خمینی (س)، سیداحمد، متن وصیت نامه یادگار امام، مجله حضور، شماره ۱۰، ۱۳۷۴ش.

- خمینی (س)، سیداحمد، مجموعه آثار یادگار امام، حجت الاسلام و المسلمین حاج سیداحمد خمینی (س)، مؤسسه تنظیم...، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش.

- رابین رایت، آخرین انقلاب بزرگ، ترجمه احمد تدین، تهران، رسا، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.

- زنگنه، علی اکبر، روزنامه جام جم، ۱۱ / ۳ / ۱۳۹۱ش.

- ستاد اجرایی ساخت و تکمیل مجموعه حرم مطهرحضرت امام(س).

- سلیمانی، حسین، خاطرات حاج حسین سلیمانی از محافظان حضرت امام، تدوین رضا شیخ محمدی تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.

- طوسی، محمدبن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.

- غلوم، علی حسن، الدّلیل مرشد الزائرین للعتبات المقدسة فی ایران، قم، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.

- قاجار، عباس، پایگاه اطلاع رسانی سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۰ / ۳ / ۱۳۸۵ش.

- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.

- کهن نسب، علی، سلیمانی، فرشید و دیگران، آنجاکه بوی یار می دهد، چاپ شده در رسول آفتاب، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.

- کیهان، روزنامه، ۲۲ / ۶ / ۱۳۸۸ش.

- گلی زواره، غلامرضا، سیاحت خورشید، تهران، هستی نما، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.

- مشکوة، مجله، گزارشی از صحن امام خمینی (س)، شماره ۲۳ ـ ۲۴، ۱۳۶۸ش.

- مهاجری، مسیح، روزنامه جمهوری اسلامی، ۲۸ / ۲ / ۱۳۹۴ش.

- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ بیست و ششم، ۱۳۸۵ش.

- نادرپور، محمدرضا، پنجاه تصویر از امام و ایران پس از انقلاب اسلامی، مؤسسه تنظیم...، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

- نظافتی، ایرج، روزنامه کیهان، ۱۰ / ۳ / ۱۳۹۴ش.