پیروزی انقلاب اسلامی ایران

مقدمه

بخش اول: فرار شاه و دولت موقت

بخش دوم: درگیری در مرکز آموزش هوایی

بخش سوم: افزایش ساعت حکومت نظامی

بخش چهارم: تلاش برای اجرای کودتا

بخش پنجم: تصرف مراکز دولتی

بخش ششم: اعلام بی طرفی ارتش

بخش هفتم: پیروزی و دعوت به آرامش و نظم

بخش هشتم: واکنش ها

ورود امام خمینی (س) به ایران و تعیین بلافاصلۀ دولت موقت، موجب شتاب حوادث انقلاب شد. حمایت های داخلی و خارجی از نهضت، اعلام حمایت برخی از نمایندگان مجلس، بیعت همافران با امام خمینی (س)، ناکام ماندن طرح کودتا، درگیری در مرکز آموزش هوایی که به دخالت مردم انجامید و اشغال پادگان ها و مراکز دولتی توسط مردم، سرانجام موجب اعلام بی طرفی ارتش از سوی شورای عالی نیروهای مسلح در روز بیست و دو بهمن شد.

پس از اعلام بی طرفی ارتش، بختیار نیز بدون حاضرشدن در جلسه استعفا، متواری شد. امام خمینی (س) در پیام هایی، از مردم خواست در عین حفظ آرامش و رعایت نظم، آمادگی خود را برای مقابله با حمله احتمالی ارتش حفظ کنند و نیز دربارۀ هر گونه آشوب، هرج ومرج و غارت اموال عمومی و خصوصی هشدار داد.

راهپیمایی سراسری روز بیست ودوم بهمن که هر سال در سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی، برگزار می شود، از زمان حیات امام خمینی (س) به بعد ادامه داشته است.

نهضت اسلامی مردم ایران علیه رژیم پهلوی که از سال ۱۳۴۲ با رهبری امام خمینی (س) شکل گرفته بود، پس از سال ها و با وجود تبعید رهبر، در پاییز ۱۳۵۶ اوج گرفت و با همت روحانیان و پیشگامان نهضت، دامنه اعتراض ها به رژیم پهلوی بالا گرفت.

محمدرضا پهلوی و حامیانش در داخل و خارج ایران کوشیدند با خروج وی از کشور، از خشم مردم بکاهند و با مخالفان ملایم رژیم، کنار بیایند؛ اما امام خمینی (س) با پافشاری بر ادامه مبارزه، راه هر گونه سازش را بست و با تشکیل شورای انقلاب و بازگشت به ایران در ۱۲ بهمن ۱۳۵۷، دولتی موقت تعیین کرد. سپس از همه اقشار خواست در سراسر کشور از دولت ملی حمایت کنند. در ادامه همین راهپیمایی ها و اعلام حمایت مردم از نخست وزیری مهدی بازرگان، تعدادی از نیروهای مسلح رژیم پهلوی، همبستگی خود را با انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی (س) علنی کردند.

در ۲۰ / ۱۱ / ۱۳۵۷، بازرگان نخست وزیر موقت، با حضور در دانشگاه تهران، برنامه های دولت انقلاب را شرح داد. نمایندگان «شورای مرکزی هماهنگی اعتصابات سازمان های دولتی و ملی» نیز در دیدار با امام خمینی (س)، بر همکاری با دولت بازرگان و آمادگی برای بازسازی کشور تأکید کردند. امام خمینی (س) تمام تلاش های صورت گرفته را گام نخست دانست که با بیرون راندن بیگانگان تمام می شود. گام دوم در نگاه ایشان که مهم تر هم بود، سازندگی بود. ایشان به نمایندگان اعتصاب کنندگان یادآوری کرد دولت به تنهایی نمی تواند ترمیم خرابی ها را بر عهده گیرد و همه اقشار و متخصصان باید دست در دست هم، کشور را بسازند. ایشان از کارمندان نیز خواست که کمبودها و کارشکنی ها را به دولت یادآوری کنند تا برطرف شود.

به رغم خواست و کوشش امام خمینی (س) برای جابه جایی آرام و طبیعی قدرت، یکدندگی و طمع شاپور بختیار، نخست وزیر و محاسبه نادرست دولت آمریکا، موجب شد سران ارتش در صدد اجرای کودتا و حذف امام خمینی (س) و شورای انقلاب و دولت موقت برآیند و این مهم را با سرکوب هواداران انقلاب در نیروی هوایی آغاز کردند.

در شبانگاه ۲۰ / ۱۱ / ۱۳۵۷ بنابر اعلام قبلی پس از پایان بخش خبری و در ساعت ۲۱:۱۵ گزارش تصویری ورود امام خمینی (س) به کشور از تلویزیون ملی ایران پخش شد. هنرآموزان و کارمندان مرکز آموزش هوایی دوشان تپه با دیدن تصویر ایشان، صلوات فرستادند. این امر سبب تحریک و اعتراض تند افسران گارد شاهنشاهی و تهدید و تیراندازی در سالن غذاخوری و محوطه مرکز شد. پس از آرامش نسبی، در نخستین ساعات بامداد ۲۱ / ۱۱ / ۱۳۵۷ تجمع چند هزار نفری مردمی که از صدای تیراندازی یا خبررسانی تلفنی، متوجه واقعه و تهدید جان سربازان نیروی هوایی شده بودند، به طرفداران انقلاب در داخل مرکز آموزش، روحیه ای دوباره داد. بختیار به فرمانداری نظامی تهران دستور داد که با محاصره مرکز آموزش، مانع ارتباط مردم با داخل شوند. سربازان گارد هم که در چند روز گذشته مترصد فرصتی برای نشان دادن ضرب شست به ارتشیانِ پیوسته به انقلاب بودند، با تانک در محوطه مرکز به گردش درآمدند و به سوی معترضان تیراندازی کردند. ساعت ۳–۵ بامداد، زمان شدت عمل ارتش بود. سربازان فرمانداری نظامی با رگبار هوایی تلاش کردند تجمع کنندگان پشت در مرکز آموزش را پراکنده کنند و حدود ۱۵۰ نفر را نیز بازداشت کردند و به مقر کلانتری تهران نو بردند. در این هنگام و با اعزام نیروهای کمکی لشکر گارد شاهنشاهی، به نظر می آمد که هدف از محاصره مرکز و دخالت و تقویت بی وجه گارد، سرکوب سربازان نیروی هوایی است؛ بنابراین سربازان هم برای دفاع از خود، دست به سلاح بردند. در این درگیری ها ۵۲ هنرآموز کشته یا زخمی شدند.

پس از عقب نشینی یگان هشتصدنفری گارد شاهنشاهی، در ساعت ۸:۳۰ بار دیگر نیروهای گارد به داخل مرکز یورش بردند و سربازان نیروهای هوایی مجبور به سنگربندی در محوطه شدند. مردم و افراد مسلح هم با خراب کردن دیوار، به کمک نیروی هوایی آمدند. نخست اسلحه خانه را از مهاجمان پس گرفتند و با عقب راندن گارد شاهنشاهی از ضلع های شمالی و شرقی، در ساعت ۱۰ صبح نبرد میان گارد و مردم به خیابان کشیده شد. ساعت ۱۱، خیابان های اطراف با کیسه های شن و ماسه، سنگربندی شد و طرفین از بام خانه های اطراف یکدیگر را هدف قرار می دادند. عاقبت در ساعت ۱۲:۳۰ نیروهای گارد شاهنشاهی صحنه را خالی کردند و غریو «نیروی هوایی پیروز شد» در شهر پیچید. در این درگیری ها دست کم ۶۳ کشته و ۱۲۰ زخمی به بیمارستان های جرجانی و بوعلی منتقل شد. همچنین مدافعان آموزشگاه هوایی، پنج تانک را از کار انداختند. در این حال سربازان نیروی هوایی برای تجهیز مردم، با ارائه کارت پایان خدمت سربازی، یک قبضه سلاح و هفت فشنگ در اختیار هر متقاضی قرار می دادند. همچنین در برخی مساجد، سلاح هایی که از اسلحه خانه به دست مردم افتاده یا در چند هفته پایانی به دست سربازان فراری، تسلیم شده بود، در اختیار جوانان قرار گرفت. سیدمحمود طالقانی در پیامی، حمله لشکر گارد به نیروی هوایی را توطئه ای برای تفرقه میان فرزندان ارتشی ملت دانست و از هر دو طرف خواست که به مقر خود بازگردند. ایشان ضمن درخواست از سران ارتش برای مجازات مهاجمانِ شبانه به نیروی هوایی، مردم را از مداخله و مقابله شخصی بازداشت.

بختیار چاره را در افزایش هفت ونیم ساعت بر زمان منع عبور و مرور دید. اطلاعیه شماره چهل فرمانداری نظامی تهران که در ساعت ۱۴ روز ۲۱ / ۱۱ / ۱۳۵۷، از رادیو خوانده شد، تردد در خیابان های تهران را از ساعت ۱۶:۳۰ تا ۵ بامداد ممنوع اعلام کرد. امام خمینی (س) فوراً در اطلاعیه ای دستور جدید حکومت نظامی را بی اعتبار دانست و از مردم خواست در صحنه بمانند. ایشان ضمن تأکید بر تمایل خود به تحقق مسالمت آمیز و قانونی خواست ملت، اخطار کرد اگر گارد به مقرش برنگردد و سران ارتش جلوی وحشی گری و زیاده خواهی را نگیرند، با امید به خداوند دستور برخورد خشن خواهد داد. ایشان به مردم تهران توصیه کرد در صورت عقب نشینی متجاوزان، در حالت آماده باش بمانند و از اعلامیه حکومت نظامی که خدعه و خلاف شرع است، نهراسند که به خواست خدا، حق پیروز است طالقانی و دیگر اطرافیان امام خمینی (س) با یادآوری حوادث هفدهم شهریور، سیزده آبان، دهم دی (مشهد و کرمانشاه) و هشتم بهمن معتقد بودند نظامیان متخلفان حکومت نظامی را به خاک و خون خواهند کشید. طالقانی با نگرانی از عواقب مسئله، به امام خمینی (س) اصرار کرد تصمیم خود را تغییر دهد؛ اما ایشان بر درستی تصمیم خود تأکید کرد. پس از آن، بازرگان نیز در اعلامیه ای حکومت نظامی را توطئه علیه انقلاب اسلامی خواند و از مردم خواست آن را نادیده بگیرند. پیام امام خمینی (س) بدون فاصله در شهر منتشر شد و ماشین های مجهز به بلندگو، لغو حکومت نظامی از سوی ایشان را اعلام کردند.

به رغم خاطره جنایات ارتش و با وجود قطع برنامه های رادیو تهران در ساعت ۱۵:۴۵ و پخش دوباره اطلاعیه شماره چهل فرمانداری نظامی، مردم صحنه را خالی نکردند. پس از ساعت ها زد و خورد خونین میان گارد شاهنشاهی و جوانان و همافران هوادار انقلاب، کلانتری تهران نو (مقر حکومت نظامی) در ساعت ۱۶:۳۰ سقوط کرد. کلانتری های دیگر نیز در ساعت های بعد، به مرور به تصرف مردم درآمد. شدت درگیری و هجوم به کلانتری ها، موجب شد فرماندار نظامی تهران، ساعت منع عبور و مرور را تا ساعت ۱۲ ظهر افزایش دهد. در بیست و دو بیمارستان تهران، ۱۷۵ تن کشته و ۶۴۴ نفر زخمی اعلام شد. روز ۲۱ بهمن با گشوده شدن زندان اوین در شمال تهران، بسیاری از زندانیان آزاد شدند. ^.  کمیته استقبال امام خمینی (س) در همین روز اعلام کرد که با توجه به خستگی ناشی از دیدارهای فشرده چند روز اخیر و نیاز به فرصتی برای بررسی و تصمیم گیری در موقعیت خطیر نهضت اسلامی، از دیدارهای عمومی امام خمینی (س) با مردم کاسته خواهد شد؛ البته پس از عیادت پزشک و رویدادها، دیدارهای عمومی امام خمینی (س)، عملاً تا ۲۶ بهمن ۱۳۵۷ لغو شد. در این بحبوحه و در ساعت ۱۸ روز ۲۱ / ۱۱ / ۱۳۵۷، بختیار جلسه شورای امنیت ملی را با حضور سران ارتش و برخی وزیران و معاونانش تشکیل داد.

در ماه های پایانی و با روند روبه رشد و مهارناپذیر اعتراض ها، نظامیان برای شبه کودتا و جلوگیری از سقوط سلطنت، پیشنهادهایی داشتند که عمدتاً با راهنمایی یا الگوبرداری از تجریبات کشورهای غربی بود. این طرح ها که پیشینه برخی از آنها به سال ها قبل و دوران قدرت محمدرضا پهلوی بازمی گشت، هرچند با خروج پهلوی و بازگشت امام خمینی (س) به ایران، تندتر و جدی تر می شدند، اما از حرف و نوشته فراتر نمی رفتند. هنگامی که رئیس جمهور آمریکا تصمیم گرفت برای حفظ منافع کشورش در خاورمیانه، مستقیم و بدون هماهنگی با پهلوی، نماینده ای برای مشورت با مقامات ارشد ارتش ایران بفرستد، کودتای نظامیان یکی از گزینه های مقامات کاخ سفید بود. ژنرال چهار ستاره «رابرت. ا. داچ هایزر» وظیفه داشت که در صورت ناتوانی دولت بختیار در مهار اعتراض ها، با تمام نفوذ و تجربه خود، فرماندهان ارتش را وادارد که با خشونت و خونریزی مانع عقب نشینی و سقوط بختیار شوند و اگر امکان ادامه دولت وی نبود، خودشان قدرت را به دست بگیرند؛ اما همچنان که محمدرضا پهلوی، از پیش بینی و کنترل نارضایتی مردم در یک سال گذشته ناتوان بود، بختیار و نظامیان غیر همدلش نیز نمی توانستند کودتای موفقی داشته باشند.

 افزون بر جایگاه و نقش رهبری بی بدیل امام خمینی (س) در پیشرفت انقلاب، برخی موانع یا مشکلات کودتای نظامیان عبارت بود از:

• غفلت از عمق و فراگیری اعتراض های ۱۳۵۶–۱۳۵۷؛
• ناتوانی در درک روحیه ظلم ستیزی و شهادت طلبی که در یک سال اخیر در اقشار گوناگون مردم زنده شده بود؛
• بی تصمیمی و اتفاق نظر نداشتن محمدرضا پهلوی، آمریکا و سران ارتش دربارهٔ کودتا؛
• فقدان جسارت و مسئولیت پذیری فرماندهان عالی ارتش؛
• بی برنامگی در زمینه سازی کودتا؛
• همدلی سربازان و افسران با مردم؛ چنان که در مواردی سربازان هنگام دستور تیراندازی به مردم، فرماندهان را به رگبار بسته بودند؛
• ریشه مردمی داشتن بدنه ارتش که رویارویی با ملت، وجهه قداست و هیبت آن را از میان می برد؛

از هم پاشیدگی نیروهای نظامی؛ از میانه ۲۱ / ۱۱ / ۱۳۵۷ نیروهای نظامی کاملاً از هم پاشیده و سیستم خبررسانی ارتش و کشور چنان مختل شده بود که سران ارتش از وضع کلانتری ها، یگان ها و حتی خودشان بی خبر بودند. سرعت و پیش بینی ناپذیری تحولات، مجال برنامه ریزی و مدیریت اتفاقات را به بختیار و ستاد بزرگ ارتشتاران نمی داد.

غروب ۲۱ / ۱۱ / ۱۳۵۷ در جلسه شورای امنیت ملی، گزارش های فرماندهان حاکی از پیشروی سریع نیروهای انقلابی و ناتوانی فرمانداری نظامی تهران بود. بختیار که در جلسه صبح مجلس شورای ملی پیروز میدان را کسی خوانده بود که نیم ساعت بیشتر مقاومت کند،پس از شنیدن گزارش ها به فرماندار نظامی تهران (مهدی رحیمی، ریاست کل شهربانی کشور) دستور داد که از آن ساعت (حدود ۱۹) مقررات حکومت نظامی (برخورد سخت با تظاهرکنندگان و جلوگیری از اجتماعات) اجرا شود و محاصره کنندگانِ مرکز آموزش هوایی دوشان تپه سرکوب شوند. همچنین از ناصر مقدم، معاون نخست وزیر و رئیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور رژیم پهلوی (ساواک)، خواست تا طرح بازداشت انقلابیان را اجرا کند. بختیار برخلاف رویه معمول، تنظیم صورت جلسه را در جلسه شورای امنیت ملی ضروری ندید.

در این مرحله، رئیس مستشاران نظامی آمریکا در ایران (فیلیپ گست) سران ارتش را از رویارویی با مردم برحذر داشت و توصیه کرد که تنها حفاظت خود و محل های کلیدی را بر عهده بگیرند و البته کاری از دست نظامیان برنمی آمد. کمبود نیروها و ناتوانی یگان ها و حضور مردمی که با دستور امام خمینی (س) در خیابان ها مانده بودندو محل های کلیدی را گام به گام فتح می کردند، جایی برای قدرت نمایی ارتش نمی گذاشت و فکر بازداشت کردن انقلابیان نیز به مرحله عمل نرسید.

روز بیست و دو بهمن ۱۳۵۷، سقوط کلانتری ها که موجب دستیابی بیشتر مردم به سلاح می شد، شدت درگیری و افزایش تصرفات مردمی را نیز در پی داشت. در تهران، مسلسل سازی تسلیحات ارتش، زندان اوین، اداره ساواک سلطنت آباد، دو مجلس سنا و شورای ملی، رادیو و تلویزیون، ژاندارمری و شهربانی در این روز به دست مردم افتاد. رادیو و تلویزیون که افراد گارد به شدت از آنها محافظت می کردند، ساعت ۵ بعد از ظهر روز بیست و دو بهمن به دست گروهی از مردم و مبارزان مسلح تصرف شد. این افراد نخست به ساختمان بی سیم و سپس جام جم رسیدند و با پخش نوار سرود «خمینی ای امام» و اعلام «این صدای انقلاب اسلامی ایران است» توسط فضل الله محلاتی پیروزی انقلاب اسلامی را اعلام کردند. تمام محله ها و خیابان های تهران سنگربندی شد و مردم از همه امکانات موجود برای یاری رساندن به یکدیگر استفاده کردند. در این حال نیروهای کمکی لشکر قزوین هم که از روز ۲۱ / ۱۱ / ۱۳۵۷ برای کمک به نیروهای گارد حرکت کرده بودند، در رویارویی با مردم کرج از حرکت بازماندند و به تهران نرسیدند.

از سوی دیگر، پس از انتشار خبر وقایع خونین تهران و حکم امام خمینی (س) مبنی بر نادیده گرفتن حکومت نظامی، مردم در شهرهای مختلف ایران به پشتیبانی از قیام تهران، به خیابان ها ریختند. در شیراز بخشی از سربازان نیروی هوایی پایگاه تدین (طالقانی فعلی)، به همراه مردم در تظاهرات شرکت کردند. درگیری های شیراز که به تصرف تعدادی از کلانتری های شهر و ساختمان شهربانی فارس منجر شد، ۴۴ کشته و حدود ۴۲۱ زخمی داشت. تظاهرات و درگیری های گسترده در شهرهای دیگر مانند: همدان، قم، تبریز، مشهد، آبادان، ملایر، ساوه، کرمانشاه، کرمان، بندرعباس، خرم آباد، اصفهان، سنندج، گرگان، آمل، رشت، فیروزآباد، زنجان، کرج، سیرجان و سبزوار نیز ادامه داشت و کشته و مجروح بسیاری برجای گذاشت. مردم در شهرهای مختلف با حمایت گسترده از دولت بازرگان، به رهبری روحانیان مبارز محلی، مراکز شهربانی، ساواک، استانداری و فرمانداری را تصرف کردند و کمیته های مسلح انقلابی تشکیل دادند.

اشغال پادگان ها به دست مردم و ناتوانی ارتش در کنترل اوضاع، موجب دعوت رئیس ستاد ارتش )عباس قره باغی( از فرماندهان برای تشکیل جلسه و تصمیم گیری دربارهٔ وضعیت کشور شد. در این جلسه که ساعت ۱۰:۳۰ صبح روز بیست و دو بهمن ۱۳۵۷ با حضور ۲۷ تن از فرماندهان و معاونان آنان و با عنوان شورای عالی نیروهای مسلح تشکیل شد، سرانجام اعلام بی طرفی ارتش به اتفاق آرای فرماندهان و رؤسای ادارات و سازمان های نظامی، تصویب شد. در این اعلامیه تصریح شد ارتش ایران که وظیفه دفاع از استقلال و تمامیت کشور را به عهده دارد و تاکنون با پشتیبانی از دولت های قانونی این وظیفه را به خوبی انجام داده است، با توجه به تحولات اخیر کشور و برای پیشگیری از هرج و مرج و خونریزی بیشتر، بی طرفی خود را در مناقشات سیاسی فعلی اعلام و به یگان های نظامی دستور می دهد به پادگان های خود بازگردند^. .

روز بیست و دو بهمن، بختیار که در مصاحبه خود مدعی شد رشته کار از دست امام خمینی (س) خارج شده است و سنگربندی در خیابان ها کار عوامل کمونیست است، در عین حال راه مذاکره با مخالفان مذهبی دولت را باز دانست. ^پ وی پس از اعلام همبستگی ارتش، در جلسه بعد از ظهر بیست و دو بهمن در خانه کاظم جفرودی (سناتور سابق) که با هدف استعفای او از نخست وزیری و تصمیم گیری برای بازگشت نیروهای مسلح به سربازخانه ها تشکیل شده بود نیز حاضر نشد و ارتباط با او قطع شد. حمله به مراکز نظامی و دولتی و زندان ها، موجب بازداشت نعمت الله نصیری رئیس سابق ساواک، مهدی رحیمی فرماندار نظامی تهران، غلامرضا نیک پی شهردار سابق تهران، امیرعباس هویدا نخست وزیر اسبق، جعفر شفقت وزیر جنگ، عبدالعظیم ولیان استاندار گذشته خراسان، پرویز امینی افشار رئیس پلیس راه و ژاندارمری، نادر جهانبانی معاون فرماندهی نیروی هوایی، سالار جاف نماینده مردم پاوه در مجلس شورای ملی و بسیاری از فرماندهان رژیم شاهنشاهی شد که البته برخی از زندان گریخته بودند. همچنین کسانی چون عبدالعلی بدره ای فرمانده نیروی زمینی و محمدامین بیگلری جانشین فرمانده گارد جاویدان و بقراط عیسی جعفریان فرمانده لشکر جنوب در روزهای بیست و دو و بیست و سه بهمن کشته شدند.

پس از انتشار اعلامیه بی طرفی ارتش، امام خمینی (س) با صدور دو پیام خطاب به مردم، از آنان خواست در عین حفظ آرامش و رعایت نظم، آمادگی خود را برای مقابله با حمله احتمالی ارتش حفظ کنند. ایشان همچنین خطاب به امیران ارتش اعلام کرد در صورت جلوگیری از تجاوز ارتش و پیوستن آنان به ملت و دولت قانونی، با آنان مانند برادران ملت رفتار خواهد شد. ایشان ضمن هشدار به مردم، دربارهٔ هر گونه آشوب، هرج و مرج و غارت اموال عمومی و خصوصی، این گونه حوادث را موجب تخریب چهره نهضت در جهان دانست و کسانی را که چنین کنند، از جامعه انقلابی ملت ایران مطرود و در پیشگاه خداوند مسئول خواند؛ همچنین با توجه به کامل نبودن پیروزی ملت و وجود توطئه ها، تنها هوشیاری و انضباط انقلابی و اطاعت از رهبری و دولت موقت اسلامی را باعث خنثی شدن توطئه ها ذکر کرد. ایشان با اشاره به سنت اسلامی دربارهٔ خشونت نکردن با اسیران، محاکمه و اجرای عدالت دربارهٔ آنان را بر عهده دولت اسلامی دانست. حکم بی اعتباری سوگند وفاداری ارتش در زمان طاغوت و وجوب مخالفت با آن نیز در همین روز از سوی امام خمینی (س) منتشر شد.

مهدی بازرگان، نخست وزیر دولت موقت، در نطق تلویزیونی خود در بیست و دو بهمن ۱۳۵۷ (۱۳ / ۳ / ۱۳۹۹ق / ۱۱ / ۲ / ۱۹۷۹م)، ضمن تشکر از آحاد مختلف مردم و به ویژه ارتش به دلیل اعلام بی طرفی در مسائل سیاسی، حمایت عباس قره باغی از دولت موقت در دیدار خصوصی را نیز به اطلاع مردم رساند. ستاد ارتش روز ۲۳ بهمن رسماً تحویل دولت موقت شد و مهدی بازرگان با اعلام برکناری فرماندهان قدیم، معاونان آنان را تا انتخاب فرمانده جدید، مسئول اداره امور کرد. در همین روزها، تشکیل کمیته های انقلاب برای پیشگیری از هرج و مرج و آشفتگی پس از پیروزی، به کمک نیروهای انقلابی و نظارت شورای انقلاب، آغاز شد. این کمیته ها وظیفه جمع آوری سلاح پخش شده میان مردم، ایست و بازرسی های خیابانی، حفاظت از اماکن مهم دولتی، همکاری با شهربانی ها و کلانتری ها، بازداشت عوامل فساد وابسته به رژیم و غیر آن را برعهده داشتند.

امام خمینی (س) در روز ۲۳ بهمن، با صدور پیامی، تذکراتی را به عنوان تکلیف شرعی الهی و تعهد ملی خطاب به ملت ایران، بیان کرد. مهم ترین این تذکرات عبارت بود از: تأکید دوباره بر پیشگیری از هر گونه تخریب و آشوب، نظارت بر حفظ مراکز عمومی و مراقبت از اموال ملت، مهلت ندادن به فرصت طلبان و بدنام کنندگان نهضت، همکاری با مأموران نخست-وزیری موقت، تجمع در مساجد به جای خیابان ها، پرهیز از اعمال خلافِ مسیر نهضت، توجه به راهنمایی خطیبان و علما و حمایت و عدم تعرض به نیروهای نظامی و انتظامی که به ملت پیوسته اند. ایشان در پیام دیگری ضمن تشکر از ملت ایران و تبریک پیروزی ملت، انقلاب ایران را از دیگر انقلاب های دنیا متفاوت شمرد و برای حفظ این پیروزی، ادامه وحدت کلمه برای ساختن ویرانی ها و پرهیز از دامن زدن به تفرقه فرقه ای و مذهبی را مهم دانست. ایشان همچنین تصریح کرد مردم هر گونه سلاح را به مساجد و کمیته های انقلاب تحویل دهند تا در اختیار سربازان اسلامی قرار گیرد.

ایشان سلاح هایی را که در دست مردم بود، از بیت المال مسلمانان دانست که هیچ کسی حق خرید و فروش آن را ندارد و تصرف در آن بدون اجازه مقام مسئول حرام است؛ بر همین اساس از مردم خواست تا ضمن تحویل اموال عمومی به مساجد یا کمیته ها، کسانی را که راضی به تحویل سلاح نیستند، به کمیته ها معرفی کنند. ایشان همچنین با هشدار دربارهٔ تیراندازی بی مورد و هدردادن گلوله، مردم را موظف به پرهیز از حمله به مکان های نظامی، دولتی و کاخ ها دانست و بر رفتار برادرانه مردم با نیروهای ارتشی که از خود ملت هستند، تأکید کرد. گفته شده شاپور بختیار یک روز پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در حالی که مرزهای کشور به روی فراریان بسته بود، بازداشت شد؛ اما پس از آن به طریقی، از مدرسه رفاه که در آن زندانی بود، فراری داده شد. او پس از فرار، شش ماه در خانه یکی از آشنایان خود پنهان شد و پس از آن به فرانسه رفت.

در روزهای پس از بیست و دو بهمن، درگیری های پراکنده میان نیروهای باقی مانده از رژیم با انقلابیان در سراسر کشور وجود داشت که موجب شهادت افراد زیادی شد. این درگیری ها تا سقوط کامل مراکز حساس ادامه داشت؛ چنان که صبح روز بیست و چهار بهمن، مقر نخست وزیری بازرگان به دست گروهی ناشناس هدف رگبار گلوله قرار گرفت که چریک های مسلح پاسخ آن را دادند.

پیروزی نهضت اسلامی مردم ایران، موجب ارسال پیام های تبریکی از جانب مراجع تقلید ازجمله سیدشهاب الدین مرعشی نجفی، سیدکاظم شریعتمداری، سیدعبدالله شیرازی و سیدابوالقاسم خویی شد.

حافظ اسد رئیس جمهور سوریه، ضیاءالحق رئیس جمهور پاکستان، یاسر عرفات رهبر سازمان آزادی بخش فلسطین، حبیب بورقیبه رئیس جمهور تونس، ضیاءالرحمن رئیس جمهور بنگلادش و کیم ایل سونگ رئیس جمهور کره شمالی نیز ازجمله رؤسای کشورهای جهان بودند که با ارسال پیام به امام خمینی (س) و دولت بازرگان، پیروزی انقلاب اسلامی را تبریک گفتند.

افزون بر این، آمریکا و شوروی هم دولت موقت را به رسمیت شناختند و آمادگی خود را برای همکاری با دولت ایران اعلام کردند. کشورهای عرب منطقه نیز به تدریج پیروزی انقلاب اسلامی را به نفع ملت عرب و مبارزه با صهیونیسم ارزیابی کردند، همچنین دانشجویان، نمایندگان و مردم مسلمان برخی کشورهای اسلامی مانند لیبی، عراق، مصر، فلسطین، عربستان، آفریقای جنوب غربی (سواپو) و سودان، با سفر به ایران و دیدار با امام خمینی (س)، پیروزی انقلاب اسلامی و برقراری جمهوری اسلامی را تبریک گفتند.

سال ها پیش از آغاز نهضت اسلامی، امام خمینی (س) پیش بینی کرده بود که در صورت خشم و خروج مردم، نظامیان به سود اسلام، سلاح را زمین می گذارند؛ آن گاه نه تنها کاخ نخست وزیر که کاخ بالاتر از آن هم باقی نخواهد ماند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، محمدرضا پهلوی درمانده از درک چرایی و چگونگی پیروزی انقلاب در ۲۲ / ۱۱ / ۱۳۵۷ حامیان اصلی خود را متهم می کرد. در نگاه وی، آمریکا با تشویق او به ایجاد فضای باز سیاسی، آن هم به شکل شتاب زده، کشور را به ورطه سقوط کشید. پهلوی که به دلیل انجام اصلاحات اقتصادی و بالارفتن قیمت نفت، متقاعد شده بود که پیوندش با مردم از هر زمانی عمیق تر است، بروز اعتراض های سیاسی در کشور را نه به دلیل کاستی ها بلکه توطئه قلمداد کرد و معتقد بود هدایت اعتراض های مردم نیز در دست ثروتمندانی است که همگی با کشورهای غربی پیوند محکمی دارند. وی همچنین ورود روحانیت به جریان اعتراض های سیاسی را به اتحاد سرخ و سیاه تعبیر کرد و معتقد بود معترضان که قصد براندازی رژیم را داشتند، با سوء استفاده از احساسات مذهبی مردم ایران، اقدامات اصلاحی او را نشانه ضعف دانستند و به تحریک و شورش دامن زدند. در برابر، مقامات آمریکایی معتقد بودند ناتوانی پهلوی و واکنش های نسنجیده دولت در برابر اعتراض های مردم، موجب اوج گیری بحران ایران شد؛ ضمن اینکه دخالت های کشورهای دیگر مانند شوروی نیز به وخیم ترشدن اوضاع کمک کرد.

دانشنامه امام خمینی (س)

منابع

- آذربرزین، شاپور (عبدالله)، فرماندهی و نافرمانی، به کوشش حسین دهباشی، تهران، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، چاپ دوم، ۱۳۹۴ش.

- اطلاعات، روزنامه، ۲۱، ۲۲ و ۲۳ / ۱۱ / ۱۳۵۷ش.

- امام خمینی (س)، سیدروح الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

- بازرگان، مهدی، خاطرات بازرگان، شصت سال خدمت و مقاومت، تدوین غلامرضا نجاتی، تهران، رسا، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.

- پهلوی، محمدرضا، پاسخ به تاریخ، ترجمه دکتر حسین ابوترابیان، تهران، سیمرغ، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.

- دهمرده، برات، دولت بختیار و تحولات انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.

- ذاکری، علی اکبر، طلوع خورشید، سال شمار زندگانی امام خمینی (س) قدس سره، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۹۱ش.

- رفیق دوست، محسن، خاطرات محسن رفیق دوست، تدوین داود قاسم پور، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.

- سولیوان، ویلیام و آنتونی پارسونز، خاطرات دو سفیر، ترجمه محمود طلوعی، تهران، علم، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.

- طباطبایی، سیدصادق، خاطرات سیاسی ـ اجتماعی دکتر سیدصادق طباطبایی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.

- قاسم پور، داوود، دهه سرنوشت ساز، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.

- قره باغی، عباس، اعترافات ژنرال، خاطرات ارتشبدعباس قره باغی، تهران، نشر نی، چاپ اول، ۱۳۶۴ش.

- کرباسچی، غلامرضا، هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، تهران، بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.

- کیهان، روزنامه، ۱۲ / ۱۱ / ۱۳۵۷.

- کیهان، روزنامه، ۲۱، ۲۲، ۲۳، ۲۴، ۲۵ / ۱۱ / ۱۳۵۷ و ۲۷ / ۱۱ / ۱۳۵۸ش.

- محلاتی، فضل الله، خاطرات و مبارزات شهید فضل الله محلاتی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.

- مذاکرات شورای فرماندهان ارتش، مثل برف آب خواهیم شد، بی جا، بی نا، چاپ سوم، ۱۳۶۶ش.

- منصوری، جواد، خاطرات جواد منصوری، تهران، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

- موس، رابرت، توطئه در ایران، ترجمه محمدرضا ترابی، لندن، انستیتو مطالعه منازعات، چاپ اول، ۱۳۵۷ش.

- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، کوثر، مجموعه سخنرانی های امام خمینی (س)، تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۳ش.

- میلانی، عباس، نگاهی به شاه، تورنتو ـ کانادا، نشر پرشین سیرکل، چاپ اول، ۱۳۹۲ش (۲۰۱۳م).

- ناطق نوری، علی اکبر، خاطرات حجت الاسلام و المسلمین علی اکبر ناطق نوری، تدوین مرتضی میردار، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.

- نجاتی، غلامرضا، تاریخ سیاسی بیست و پنج ساله ایران، تهران، رسا، چاپ ششم، ۱۳۷۹ش.

- هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال های ۱۳۵۷–۱۳۵۸، انقلاب و پیروزی، به کوشش عباس بشیری، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.

- هایزر، رابرت، مأموریت مخفی هایزر در تهران، ترجمه محمدحسین عادلی، تهران، رسا، چاپ دوم، ۱۳۶۶ش.