بازگشت امام‌ خمینی (س) به ایران

مقدمه

بخش اول: تبعید امام و بازگشت از تبعید

بخش دوم: زمینه های بازگشت: تغییر وضعیت زیربخش های زمینه های بازگشت، تبعید امام از عراق به پاریس، مخالفت ها با تصمیم امام برای بازگشت به ایران، تلاش دولت برای به تعویق انداختن، بازگشت امام

بخش سوم: تحصن روحانیان در دانشگاه تهران

بخش چهارم: چگونگی بازگشت

بخش پنجم: سخنرانی در بهشت زهرا: تغییر وضعیت زیربخش های سخنرانی در بهشت زهرا، محورهای سخنرانی، اتفاقات بعد از سخنرانی

اوایل بهمن ۵۷ خبر تصمیم امام در بازگشت به کشور منتشر شد. مردم و دوستان امام نگران جان ایشان بودند چرا که هنوز دولت دست نشانده شاه سرِ پا و حکومت نظامی برقرار بود. از این رو دوستان امام نیز توصیه به تعویق سفر تا تأمین شرایط داشتند. از سوی دیگر حضور امام در این شرایط در جمع میلیون ها مردم به پاخاسته از دید امریکا به معنای پایان حتمی کار رژیم شاه بود. اقدامات فراوانی از تهدید به انفجار هواپیما گرفته تا وقوع کودتای نظامی برای تعویق سفر ایشان صورت گرفت. حتی رئیس جمهور فرانسه واسطه شد؛ (پاورقی: قدرت و زندگی: خاطرات رئیس جمهور فرانسه؛ ترجمه محمود طلوعی؛ ص ۵۴۵) اما امام خمینی (س) تصمیم خویش را گرفته و طی پیام هایی به مردم ایران گفته بود می خواهد در این روزهای سرنوشت ساز و خطیر در کنار مردمش باشد. دولت بختیار با هماهنگی ژنرال هایزر فرودگاه های کشور را به روی پروازهای خارجی بست. جمعیتی انبوه از سراسر کشور به سوی تهران سرازیر شدند و در تظاهرات میلیونها تن از مردم تهران شرکت کرده و خواستار باز شدن فرودگاه ها بودند. جمعی از روحانیون و شخصیت های سیاسی در مسجد دانشگاه تهران تا باز شدن فرودگاه دست به تحصن زدند. دولت بختیار پس از چند روز، تاب مقاومت نیاورد و ناگزیر از پذیرفتن خواست ملت شد.

سرانجام امام خمینی (س) بامداد ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ پس از چهارده سال دوری از وطن وارد کشور شد.

استقبال بی سابقه مردم ایران چنان عظیم و غیرقابل انکار بود که خبرگزاری های غربی نیز ناگزیر از اعتراف شده و مستقبلین را چهار تا شش میلیون نفر برآورد کردند. سیل جمعیت از فرودگاه به سوی بهشت زهرا (س)، مزار شهیدان انقلاب اسلامی، روانه شد تا سخنان تاریخی امام را بشنود. در همین نطق بود که امام خمینی (س) تعیین دولت با پشتیبانی مردم را اعلام کردند.

مقدمه

امام خمینی (س) در ۱۲بهمن ۱۳۵۷ پس از چهارده سال تبعید به ایران بازگشت. تصمیم برای بازگشت ایشان به ایران در شرایط بحرانی انقلاب، برخلاف نظر دولت بختیار، کشورهای غربی و حتی برخی از مبارزان انقلابی بود.

کسب زمان برای مهار بحران، دلیل مخالفت دولت و کشورهای غربی با این تصمیم بود. برخی از مبارزان داخل ایران نیز به دلیل نامعلوم بودن واکنش رژیم، با این تصمیم مخالف بودند.

افزایش تهدیدها امام خمینی (س) را به بازگشت فوری (ششم بهمن) مصمم ساخت. بسته شدن فرودگاه ها واکنش فوری دولت به این تصمیم بود؛ واکنشی که اعتراضات فراوان و تحصن در دانشگاه تهران را به دنبال داشت.

بختیار پس از شکست در مذاکره، بدون مشورت با شورای سلطنت، ارتش و شورای امنیت ملی، از بازگشایی فرودگاه خبر داد. امام خمینی (س) در دوازدهم بهمن، در بهشت زهرا(س)، از غیرقانونی بودن دولت بختیار و تعیین دولت به پشتوانۀ مردم خبر داد. تسریع سقوط رژیم پهلوی و پیروزی ملت، نتیجۀ این تصمیم بود.

امام خمینی (س) پس از موضع گیری علیه تصویب مصونیت قضایی اتباع آمریکا در ۱۳۴۳ / ۸ / ۱۳ بازداشت و به کشور ترکیه تبعید شد گسترش نارضایتی ها و اعتراض شخصیت های حقیقی و حقوقی و مجامع داخلی و خارجی به تبعید ایشان و همچنین مشکلات دولت ترکیه در کنترل فعالیت های امام خمینی (س) و مهم تر از همه، رکود و سکون حاکم بر فضای حوزه نجف، موجب شد رژیم پهلوی تصمیم بگیرد امام خمینی (س) را پس از یک سال در ۱۳۴۴ / ۷ / ۱۳ به عراق منتقل کند. محمدرضا پهلوی تصور می کرد امام خمینی (س) در کنار علمای نامدار نجف و دور از ایران، خطر چندانی برای او و دولت آمریکا محسوب نمی شود.

پس از پیروزی دموکرات ها در آمریکا که تغییرات ظاهری و اجرای فضای باز سیاسی در ایران را به دنبال داشت، با روی کارآمدن «دولت آشتی ملی» در ۱۳۵۷ / ۶ / ۵، رویارویی رژیم پهلوی با مشکلات جامعه تغییر کرد. شریف امامی پس از آزادکردن فعالیت سیاسی احزاب و بازگرداندن تاریخ رسمی کشور به تاریخ هجری ، به گمان خود در صدد رفع اختلاف با مراجع تقلید برآمد. او همچنین اعلام کرد بازگشت گروهی از روحانیان ـ که خارج از قانون اساسی، مطالبی مطرح می کنند ـ به ایران بدون مانع است.

در ۱۳۵۷ / ۶ / ۶ صفحه نخست روزنامه اطلاعات به گزارش های مهم خبرگزاری ها دربارهٔ مذاکرات آشتی دولت با نجف اختصاص یافت؛ در حالی که امام خمینی (س) یک روز پیش در پیامی خطاب به ملت ایران در مورد شایعه مذاکره و آشتی با دولت شریف امامی هشدار داده و آن را تکذیب کرده بود. همچنین ایشان در مصاحبه های مختلف، بازگشت خود به ایران در آن شرایط را کاملاً منتفی دانست و صریحاً اعلام کرد تا زمانی که محمدرضا پهلوی در قدرت است به ایران باز نخواهد گشت؛ زیرا از نظر امام خمینی (س) حضور در خارج از ایران برای افشای جرم های پهلوی در سطح جهانی مناسب تر بود و تجارب تلخ ملت از سلطنت، هیچ راه حلی در چارچوب سلطنت محمدرضا پهلوی باقی نگذاشته بود؛ بنابراین اعلام کرد بازگشت ایشان به ایران بستگی به پیشرفت اهداف نهضت دارد که همان سرنگونی رژیم سلطنتی است.

تبعید امام از عراق به پاریس

دولت عراق در ۱۳۵۷ / ۷ / ۱ در اقدامی هماهنگ با دولت ایران، پس از محاصره خانه امام خمینی (س) در نجف، به ایشان ابلاغ کرد در صورت ادامه فعالیت سیاسی باید خاک عراق را ترک کند؛ بنابراین امام خمینی (س) در ۱۳۵۷ / ۷ / ۱۲ پس از سیزده سال، نجف را به قصد کویت ترک کرد؛ اما با توجه به اجازه ندادن مقامات کویتی برای ورود ایشان به آن کشور، در ۱۳۵۷ / ۷ / ۱۴ پیشنهاد سفر به پاریس را پذیرفت و عازم فرانسه شد. اقامت ۱۱۸روزه امام خمینی (س) در پاریس به سرعت کانون توجه رسانه های گروهی غرب شد و به مبارزات ملت ایران سرعت بخشیدو امام خمینی (س) پس از راهپیمایی میلیونی مردم در آذر ۱۳۵۷ طی اعلامیه ای در ۱۳۵۷ / ۹ / ۲۱ این راهپیمایی را «رفراندوم علیه شاه خیانتکار» خواند و تظاهرات این دو روز را رأی ملت به غیرقانونی بودن و رسمیت نداشتن محمدرضا پهلوی دانست.

شاپور بختیار پس از به قدرت رسیدن در ۱۳۵۷ / ۱۰ / ۹ در مصاحبه های خود ضمن وعده های متعدد ازجمله خروج قریب الوقوع محمدرضا پهلوی از کشور برای استراحت، از امام خمینی (س) که او را شخصیتی مورد احترام خواند، دعوت کرد به میهن بازگردد. امام خمینی (س) بازگشت خود را بی نیاز از دعوت خواند و به وقت مقتضی موکول کرد، بسته به اینکه در چه مکانی بیشتر می تواند به ملت ایران خدمت کند.

مخالفت ها با تصمیم امام برای بازگشت به ایران

در ۱۳۵۷ / ۱۰ / ۱۴ زمانی که پهلوی هنوز در ایران بود، سران چهار کشور غربی فرانسه، آمریکا، انگلیس و آلمان در جزیره گوادلوپ فرانسه، در یک گردهمایی غیررسمی دربارهٔ موضوعات مختلف ازجمله انقلاب ایران به مذاکره پرداختند. جیمی کارتر رئیس جمهور وقت آمریکا، در این کنفرانس توانست سه کشور غربی را به اجرای راه حل اول جرج بال (مأمور رسیدگی به امور بحرانی در ایران که در گزارش خود، پنج وضعیت احتمالی برای ایران پیش بینی کرده بود)، مبنی بر ایجاد مشروطه سلطنتی در ایران و حمایت از دولت ائتلافی متقاعد سازد کارتر در ۱۳۵۷ / ۱۰ / ۱۸به واسطه نمایندگان والری ژیسکاردستن، رئیس جمهور فرانسه، پیامی برای امام خمینی (س) فرستاد و با اعلام حمایت آمریکا از دولت بختیار، تهدید کرد در صورت مخالفت ایشان با بختیار، وقوع یک کودتای نظامی حتمی است و بهتر است ایشان در بازگشت به ایران عجله نکند. اما امام خمینی (س) پس از خروج پهلوی از کشور و راهپیمایی میلیونی مردم در اربعین حسینی که رفراندومی دیگر علیه رژیم پهلوی بود، در پیامی اعلام کرد به زودی به ایران باز خواهد گشت تا در خدمت مردم باشد. با این تصمیم که در اوج حمایت مردم از امام خمینی (س) گرفته شد، زمان مورد نیاز ژنرال رابرت هایزر ـ که برای جلب حمایت ارتش از بختیار، به ایران آمده بود ـ از دست رفت؛ بنابراین تلاش بختیار برای تعویق سفر امام خمینی (س) آغاز شد. برخی مبارزان داخل ایران نیز به دلیل نامعلوم بودن واکنش رژیم، با تصمیم بازگشت مخالفت کردند.

افزایش تهدیدها امام خمینی (س) را متقاعد ساخت که رژیم پهلوی با همکاری آمریکا در صدد ایجاد توطئه ای است و این تهدیدها صرفاً برای به دست آوردن زمان است؛ بنابراین تصمیم قطعی برای بازگشت فوری (ششم بهمن) به ایران گرفت. خبر بازگشت امام خمینی (س) به میهن، شور و هیجان وصف ناپذیری را در میان ملت پدیدآورد. مردم در نقاط مختلف کشور با تشکیل کمیته های استقبال و آذین بندی شهرها، خود را برای استقبال از ایشان آماده کردند و بسیاری از آنان نیز راهی تهران شدند. واکنش بختیار در برابر این خبر، تشکیل جلسه اضطراری شورای امنیت ملی و دستور بستن فرودگاه بود. بعدها در کتاب خاطرات برژینسکی (مشاور وقت امنیت ملی آمریکا) فاش شد که بختیار علاوه بر این تصمیم، تمهیدات دیگری نیز برای مهار عواقب بازگشت احتمالی امام خمینی (س) اندیشیده بود که انحراف هواپیما و دستگیری ایشان ازجمله این تمهیدات بود. رئیس جمهور آمریکا نیز با وجود مخالفت جدی برخی مشاورانش، حمایت خود را از این تصمیم اعلام کرده بود.

تلاش دولت برای به تعویق انداختن بازگشت امام

از ۱۳۵۷ / ۱۱ / ۴ ده ها هزار نفر از مردم تهران که با مسدود شدن فرودگاه و پروازنکردن هواپیمای در نظر گرفته شده مواجه شدند. به همراه بسیاری از مردم شهرستان ها که برای استقبال از امام خمینی (س) به تهران سفر کرده بودند، با وجود کشتار قبلی و تهدید رژیم پهلوی، در خیابان آزادی به سوی فرودگاه مهرآباد و نیز دانشگاه تهران راهپیمایی کردند و خواستار بازگشت امام خمینی (س) شدند. امام خمینی (س) ضمن تشکر از مردمی که از نقاط دور و نزدیک برای استقبال به تهران آمده بودند، سفر خود را به تعویق انداخته، اعلام کرد روز هشتم بهمن به میهن بازخواهد گشت.

گسترش اعتراضات به ممانعت از ورود امام خمینی (س) بختیار را مصمم ساخت تا شخصاً به پاریس برود و با امام خمینی (س) مذاکره کند. او همچنین در مصاحبه با خبرگزاری های غربی، بازگشت امام خمینی (س) را زود دانست و از ایشان خواست برای تضمین امنیت، به دولت فرصت برنامه ریزی دهد. هم زمان با اعلام سفر بختیار به پاریس در ۱۳۵۷ / ۱۱ / ۷ پیام امام خمینی (س) مبنی بر رد سازش و نپذیرفتن دیدار با بختیار پیش از استعفا منتشر شد. پیش از این نیز سیدجلال الدین تهرانی (رئیس شورای سلطنت) برای دیدار با امام خمینی (س) به پاریس رفته بود که امام خمینی (س) تنها به شرط استعفا و اعلام غیرقانونی بودنِ شورای سلطنت، وی را پذیرفت.

بامداد هشتم بهمن، تعدادی از روحانیان در اعتراض به ممانعت دولت از بازگشت امام خمینی (س)، اقدام به تحصن در دانشگاه تهران کردند. برای جلوگیری از توجه و پیش دستی و ممانعت رژیم پهلوی، نخست حسینعلی منتظری، علی مشکینی و گروهی دیگر، از مدرسه علوی به سوی دانشگاه حرکت کردند و در مسجد دانشگاه مستقر شدند. سپس بسیاری از روحانیان قم و تهران مانند سیدمحمود طالقانی و نیز علمای شهرستان ها که جهت استقبال از امام خمینی (س) به تهران سفر کرده بودند، به آنان پیوستند.

انتشار خبر تحصن روحانیان، که به دلیل مرکزیت و اهمیت دانشگاه در مبارزه، در مسجد دانشگاه تهران برگزار شده بود، به نوعی وحدت عملی میان حوزه و دانشگاه را نشان داد و موجب حمایت گسترده مردم و دانشگاهیان شد. روحانیان متحصن در دانشگاه، در نخستین اعلامیه خود، ضمن غیرقانونی دانستن دولت بختیار و اعتراض به کشتار ششم بهمن در تهران و چند شهر دیگر، بستن فرودگاه های کشور به روی رهبر محبوب ملت را موجب جریحه دارکردن قلب مردم ایران و خشم سهمگین ملت دانستند و اعلام کردند برای اعتراض به اعمال ضد انسانی دولت، از ساعت نُه صبح یکشنبه هشتم بهمن تا بازگشت امام خمینی (س) به آغوش ملت، در مسجد دانشگاه تهران تحصن می کنند و از این محل در کنار برادران دانشجوی خود، ندای حق طلبانه ملت ایران را به گوش جهانیان خواهند رسانید. در این حال تظاهرات مردم در نقاط مختلف شهر ازجمله مقابل ساختمان ژاندارمری در میدان ۲۴ اسفند (انقلاب)، به رگبار گلوله بسته شد. صدور اعلامیه هایی از سوی مجامع مختلف، ازجمله شورای مرکزی هماهنگی سازمان های دولتی و ملی ایران، جامعه اسلامی دانشگاهیان، انجمن اسلامی معلمان، نویسندگان و علما و روحانیانِ شهرهای مختلف در حمایت از روحانیان به این تحصن ابعاد تازه ای داد.

برنامه اصلی متحصنان، راهپیمایی مشترک مردم و روحانیان در محوطه دانشگاه و سپس سخنرانی در مسجد دانشگاه بود. حضور حدود سیصد خبرنگار از خبرگزاری های مختلف در این تحصن، زمینه خوبی برای مصاحبه با خبرگزاری های خارجی و تبلیغ برای نهضت فراهم کرد. همچنین در این شب ها، گروه های زیادی از مردم برای تأمین وسایل ضروری متحصنان، مانند غذا و پوشاک و سایر نیازها، پیش از ساعت منع عبور و مرور در تلاش بودند. روز نهم بهمن، روحانیان قم نیز به تأسی از روحانیان تهران، با صدور اعلامیه ای در مسجد اعظم قم اعلام تحصن کردند. همچنین عده ای از مردم در سایر شهرها مانند بیرجند و تبریز نیز به تظاهرات و تحصن در مساجد و دانشگاه ها پرداختند.

بختیار پس از توفیق نیافتن برای سفر به پاریس، در نهم بهمن بدون مشورت با شورای سلطنت، ارتش و شورای امنیت ملی، در مصاحبه ای مطبوعاتی از بازگشایی فرودگاه و برطرف شدن منع برای بازگشت امام خمینی (س) خبر داد. به زعم وی، امام خمینی (س) پس از بازگشت، به قم می رفت و به تدریج فراموش می شد و او دوباره آرامش را در کشور برقرار می کرد.

روز دهم بهمن، شمار روحانیان متحصن در دانشگاه تهران که در آغاز صد نفر بودند، به دو هزار نفر رسید. روحانیت مبارز در همین روز بیانیه شماره ۳ را در حفظ نظم و آرامش و فراهم کردن زمینه مساعد برای ورود امام خمینی (س) و نیز هشدار به مردم برای خنثی ساختن توطئه عناصر سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) صادر کرد.

سیدمحمدرضا گلپایگانی از مراجع تقلید وقت به همراه سیدشهاب الدین مرعشی نجفی، در ۱۱ بهمن در تحصن روحانیان قم شرکت و با فرستادن نامه ای خطاب به علمای تهران، حمایت خود را از آنان اعلام کردند. پس از قطعی شدن بازگشت امام خمینی (س) به میهن درازدهم بهمن ۱۳۵۷ روحانیان متحصن در دانشگاه تهران نیز با صدور بیانیه شماره ۶، ضمن تأکید بر ادامه مبارزه تا پیروزی نهایی، اعلام کردند همگام با مردم، دانشگاه را ترک می کنند و در مقابل درِ جنوبی دانشگاه، در مسیر حرکت امام خمینی (س) به صفوف استقبال کنندگان می پیوندند.

مدرسه رفاه که از مدتی پیش محل تجمع و هدایت جریان انقلاب بود از اوایل بهمن و پس از اعلام بازگشت امام خمینی (س) به ایران، ستاد استقبال معرفی شد. کمیته استقبال مرکب از سه شخصیت روحانی مرتضی مطهری، محمد مفتح و فضل الله محلاتی و شش غیر روحانی هاشم صباغیان، اسدالله بادامچیان، کاظم سامی، حسین شاه حسینی، علی اصغر تهرانچی و علی دانش منفرد با سازماندهی بسیاری از جوانان، سازمان بخشیدن و تدارکات برنامه استقبال از امام خمینی (س) را بر عهده گرفت. آموزش حدود چهل نفر نیروی مسلح در قالب تیم های حفاظتی، برای استقرار در فرودگاه و مسیر بهشت زهرا(س)، ازجمله تمهیدات این کمیته بود. پیش از بازگشت امام خمینی (س)، این کمیته با در اختیار داشتن حدود سی خط تلفن، تلکس و تلویزیون مداربسته ـ که با همیاری مردم و کارمندان اعتصابی مخابرات فراهم شده بود ـ برای ارتباط مستمر با پاریس، به مرکز پخش اخبار انقلاب تبدیل شد. انتشار نشریه «رسانه» شامل پیام ها و اخبار امام خمینی (س) که نخستین شماره آن در ۱۳۵۷ / ۱۱ / ۱۰ منتشر شد، ازجمله فعالیت های کمیته استقبال بود.

امام خمینی (س) که در چهارم بهمن از همراهان خود در پاریس قدردانی، عذرخواهی و خداحافظی کرده و به سبب خطرهای احتمالی سفر، رفع بیعت کرده بود، پس از قطعی شدن بازگشت، در سخنانی با مردم ساکن نوفل لوشاتو که برای خداحافظی جلوی خانه ایشان گرد آمده بودند، از آنان به دلیل سلب آسایش و آرامش محله در این مدت، عذرخواهی کرد. ایشان همچنین ساعت ۱۰ شب در یک دیدار جمعی با خدمتگزاران و نیروهای مستقر در نوفل لوشاتو، از زحمات همه تشکر و طی پیام و نامه ای جداگانه از دولت و ملت فرانسه و اهالی محترم نوفل لوشاتو قدردانی کرد. در آخرین لحظات حضور امام خمینی (س) در فرانسه مصاحبه کوتاهی انجام شد و آخرین بیانیه سیاسی ایشان در فرودگاه پاریس، به خواست ایشان به دو زبان انگلیسی و فرانسه قرائت شد.

هواپیمای بوئینگ ۷۴۷ ایرفرانس با گنجایش چهارصد مسافر برای بازگشت امام خمینی (س) اجاره شده بود. برای مصونیت بیشتر این سفر، از همه خبرگزاری ها و رسانه های گروهی دعوت شد تا یک نماینده سرشناس برای همراهی با این پرواز معرفی کنند. این پرواز به توصیه مسئولان ایرفرانس با ظرفیت کامل صورت نگرفت تا در صورت اجازه نیافتن برای فرود در فرودگاه مهرآباد، بنزین کافی برای بازگشت به فرانسه داشته باشد، بنابراین هواپیما با حدود ۱۵۰ خبرنگار و پنجاه نفر از همراهان امام خمینی (س) در ساعت یک بامداد به وقت پاریس (۳:۳۰ دقیقه به وقت تهران) از فرودگاه شارل دوگل پرواز کرد. یک ساعت پس از پرواز، امام خمینی (س) برای نماز به طبقه دوم هواپیما رفت و پس از اقامه نماز و مصاحبه کوتاهی که با خبرنگار تلویزیون آلمان انجام داد، با وجود خطرهای احتمالی با آرامش به استراحت پرداخت. به دلیل حساسیت سفر و حضور خبرنگاران، مصاحبه های مختلفی با امام خمینی (س) و همراهان ایشان انجام شد. از جمله ایشان در پاسخ به این پرسش که اینک چه احساس دارد، در جایگاه یک فقیه عارف که در شرایط مختلف پیروزی و شکست، به راحتی و دشواری به تکلیف دینی خود و پای بندی به آن می اندیشد، گفت «هیچ» و از همین منظر است که برای ایشان روزهای زندان و حصر و تبعید و بازگشت یکسان است.

سرانجام هواپیما پس از یک بار آمادگی برای فرود و اوج مجدد به درخواست کمیته استقبال، در ساعت ۹:۳۰ در فرودگاه مهرآباد به زمین نشست. سیداحمد خمینی فرزند امام خمینی (س) برای بررسی اوضاع از هواپیما خارج شد و سپس به همراه سیدمرتضی پسندیده؛ برادر امام خمینی (س) و مرتضی مطهری وارد هواپیما شدند. امام خمینی (س) به دلیل امتناع از پیش افتادن از برادر بزرگ تر و رعایت احترام ایشان، از وی خواست تا پیش از ایشان از هواپیما خارج شود همچنین پیش از خروج امام خمینی (س)، تمامی خبرنگاران از هواپیما پیاده شدند. در پایان امام خمینی (س) در حالی که مهماندار ایرفرانس ایشان را همراهی می کرد، از هواپیما پیاده شد و به درخواست کارکنان نیروی هوایی، با بنز ضد گلوله نیروی هوایی به طرف سالن فرودگاه حرکت کرد. در سالن فرودگاه که نمایندگان قشرهای مختلف مردم ازجمله روحانیان، ملّیان و اقلیت های مذهبی در مکان های از پیش تعیین شده حضور داشتند. نخست آیاتی از قرآن تلاوت شد و دانش آموزان سرود «خمینی ای امام» را خواندند و دانشجویی متن خیرمقدم را خواند، سپس امام خمینی (س) در سخنان کوتاهی ضمن تشکر از طبقات مختلف مردم، به سنگینیِ بار این مسئولیت بر دوش خود اشاره کرد و نخستین گام پیروزی را، ثمره وحدت خواند. ایشان همچنین ریشه کنی کامل رژیم سلطنتی از مرز و بوم ایران را پیروزی نهایی دانست.

پخش مستقیم مراسم ورود امام خمینی (س) از تلویزیون که با تلاش برخی کارکنان اعتصابی سازمان رادیو و تلویزیون آغاز شده بود، به دست نظامیان قطع شد و قطع این برنامه بسیاری از مردم را عصبانی کرد. امام خمینی (س) پس از سخنرانی در فرودگاه با خودرو بلیزری که برای انتقال ایشان از شخصی به نام علی مجمع الصنایع به امانت گرفته شده و محسن رفیق دوست (راننده) آن را زرهی کرده بود، از فرودگاه خارج شد. ایشان جز فرزند خود سیداحمد، به کسی اجازه همراهی در آن خودرو را نداد. تیم های حفاظت کمیته استقبال، در خودروهای جلو و عقب بودند. امام خمینی (س) پیش از سوارشدن به خودرو، خطاب به افسران نیروی هوایی که حضور داشتند، گفت: «تا کی خوابید؟ این بختیار خائن آبروی شما را برد. بیدار شوید» در تمام مسیر روی خطوط سفیدِ وسط خیابان گل چیده شده بود و جمعیت در فاصله ۳۳ کیلومتر فرودگاه تا بهشت زهرا(س)، به شدت فشرده بود. خبرگزاری یونایتدپرس تعداد استقبال کنندگان را حدود ۵ / ۴ میلیون نفر تخمین زد. توقف کوتاه امام خمینی (س) در دانشگاه تهران که خواست ایشان بود، به دلیل کثرت بیش از حد جمعیت در میدان انقلاب، ممکن نشد و تیم حفاظت نیز پس از آن دیگر خودرو حامل امام خمینی (س) را ندید. ازدحام جمعیت به اندازه ای بود که به نظر می رسید خودرو بر روی دستان مردم حرکت می کند. سرانجام در آستانه ورود به بهشت زهرا(س)، موتور خودرو از کار افتاد. ناگزیر امام خمینی (س) در ساعت ۱۴:۳۰ دقیقه، با یک فروند بالگرد ـ که قبلاً در کمیته استقبال مطرح شده و جزو برنامه بود ـ به قطعه ۱۷ شهدا، جایگاه سخنرانی منتقل شد.

طرح ایجاد سازمان بهشت زهرا(س)، در تیر ۱۳۳۴ و بر پایه مصوبه شورای شهر تهران شکل گرفت؛ اما اجرای این طرح سال ها مسکوت ماند. پس از اختصاص قطعه زمینی به این منظور در اواخر سال ۱۳۴۵ و انتخاب هیئت مدیره و تهیه اساسنامه سرانجام قبرستان بزرگ بهشت زهرا(س)، در سال ۱۳۴۹، در زمینی به مساحت چهارصد هکتار واقع در مسیر بزرگراه تهران ـ قم تأسیس شد.

حضور گسترده مردم و گردهمایی مخالفان رژیم در سال ۱۳۵۷ در بهشت زهرا(س)، و دفن شهدای انقلاب در آن، این قبرستان را به نمادی از عصیان و اعتراض ملت به رژیم شاهنشاهی بدل کرد. همین جایگاه باعث شد امام خمینی (س) برای ادای احترام به تمام شهدای انقلاب اسلامی، بهشت زهرا(س)، را نخستین مقصد خود پس از ورود به ایران برگزیند و با وجود تأکید نزدیکان بر دشواری امر، پس از چهارده سال نخستین سخنرانی خود را در آنجا ایراد کند.

جایگاه سخنرانی در قطعه ۱۷ شهدا تعیین شده بود. برنامه مخصوص بهشت زهرا(س)، از ساعت نُه صبح با سرود آغاز شد. مسئولان برنامه که دایماً از طریق بی سیم با فرودگاه در تماس بودند، اخبار را به اطلاع مردم می رساندند. پوشش صوتی بهشت زهرا(س)، نیز با تلاش تعدادی از کارمندان انقلابی سازمان رادیو و تلویزیون ملی امکان پذیر گشت. پیش از سخنرانی امام خمینی (س)، فرزند شهید صادق امانی مقاله ای خواند. گروهی از دانش آموزان نیز سرود «برخیزید ای شهیدان راه خدا» را اجرا کردند. سپس امام خمینی (س) در یکی از پرجمعیت ترین اجتماعات تاریخ، اصولی ترین ارکان مشروعیت عقلانی یک نظام سیاسی را به زبانی ساده و منطقی بیان کرد و به طور کلی هر حکومت تحمیلی را خلاف قواعد عقلی و حقوق بشر خواند.

محورهای سخنرانی

مهم ترین محورهای این سخنرانی عبارت بودند از:

۱. مغایرت رژیم تحمیلی سلطنتی با عقل و قانون.

۲. غیرقانونی بودن دولت ها و مجالس دست نشانده و فرمایشی.

۳. فساد و ویرانی کشور به نام تجدد و اصلاح توسط رژیم پهلوی.

۴. تعیین دولت از سوی امام خمینی (س) به پشتوانه تأیید ملت.

۵. هشدار به ملت دربارهٔ تلاش آمریکا برای بازگرداندن محمدرضا پهلوی.

۶. اندرز و اتمام حجت به ارتش و قدردانی از نظامیان پیوسته به ملت.

اتفاقات بعد از سخنرانی

پس از پایان سخنرانی به دلیل ازدحام بیش از اندازه جمعیت، انتقال امام خمینی (س) از بهشت زهرا(س)، تنها به کمک آمبولانس شرکت نفت و سپس یک فروند بالگرد میسر گشت. بنا بود ایشان از بهشت زهرا(س)، مستقیماً به مدرسه رفاه برود؛ اما از آنجاکه به دلیل فشار جمعیت، حال ایشان نامساعد شد، به پیشنهاد ناطق نوری، پس از فرود بالگرد در بیمارستان هزار تخت خوابی (امام خمینی (س))، با خودرو پژوی یکی از پزشکان بیمارستان (صدیقی) و سپس با پیکان ناطق نوری، که در کوچه ای پارک بود، با پیشنهاد خود امام خمینی (س)، ایشان به خانه کشاورز (داماد سیدمرتضی پسندیده) واقع در جاده قدیم شمیران، خیابان اندیشه رفت.

امام خمینی (س) حدود ساعت ۲۲ / ۳۰ دقیقه شب، وارد مدرسه رفاه شد و طی سخنان کوتاهی با اعضای کمیته استقبال، بر لزوم حفظ وحدت تأکید کرد. مدرسه رفاه به دلیل محدودیت جا، تنها یک شب میزبان امام خمینی (س) بود و از فردای آن شب، امام خمینی (س) برای هدایت انقلاب به مدرسه علوی دو منتقل شد، اما برخی دلیل این امر را که به خواست مرتضی مطهری صورت گرفته، تأکید وی بر لزوم پرهیز از محصور شدن رهبری در دایره جریان ملی ـ مذهبی ها که در مدرسه رفاه مستقر شده بودند شمرده اند. از دیگر حوادث روز دوازدهم بهمن ۱۳۵۷، کناره گیری برخی از اعضای شورای سلطنت، درخواست مجدد بختیار برای ملاقات با امام خمینی (س) و اعلام سخنگوی کاخ سفید مبنی بر تغییرنیافتن مواضع آمریکا در مورد ایران بود.

بازگشت امام خمینی (س) به ایران که موجب همبستگی بیشتر مبارزان، تکمیل اعضای شورای انقلاب و جلسات منظم تر آن، تعیین دولت موقت و حمایت مردم از آن، ایجاد رخنه در صف نظامیان و تردید در سران ارتش و نیز بیعت همافران با امام خمینی (س) شد در بُعد سیاسی و عاطفی تأثیر عمیقی بر تسریع سقوط رژیم پهلوی و پیروزی ملت در بیست و دوم بهمن داشت.

منابع

- اطلاعات، روزنامه، ۱۳۵۷ / ۶ / ۵، ۱۳۵۷ / ۱۰ / ۱۶، ۱۳۵۷ / ۱۱ / ۲، ۱۳۵۷ / ۱۱ / ۵، ۱۳۵۷ / ۱۱ / ۸ش.

- الویری، مرتضی، خاطرات مرتضی الویری، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.

- امام جمارانی، سیدمهدی، ده روزی که تاریخ شد، مجله حضور، شماره ۳، ۱۳۷۰ش.

امام خمینی (س)، سیدروح الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

- براتی، اکبر، خاطرات اکبر براتی، تهران، سوره، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.

- برژینسکی، ژ. خاطرات برژینسکی، سقوط شاه، جان گروگان ها و منافع ملی، ترجمه دکتر منوچهر یزدانیار، تهران، کاوش، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.

- بیدار، ابوذر، از منظر یک روحانی، مجله ایران فردا، شماره ۵۲، ۱۳۷۸ش.

- بیدخوری، یوسف، در گوادلوپ چه گذشت، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

- حبیبی، حسن، ضمیمه ج۲ تشکل فراگیر (خاطرات)، تألیف عبدالله جاسبی، تهران، دانشگاه آزاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.

- خلخالی، صادق، خاطرات آیت الله خلخالی، تهران، سایه، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

- خمینی، سیداحمد، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.

- دانش منفرد، علی، خاطرات علی دانش منفرد، تدوین رضا بسطامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.

- دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.

- رفیق دوست، محسن، خاطرات محسن رفیق دوست، تدوین داود قاسم پور، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.

- سولیوان، ویلیام و آنتونی پارسونز، خاطرات دو سفیر، ترجمه محمود طلوعی، تهران، علم، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.

- صباغیان، هاشم، روزهای پراضطراب در آستانه انقلاب، مجله ایران فردا، شماره ۵۱، ۱۳۷۷ش.

- طباطبایی، سیدصادق، خاطرات سیاسی ـ اجتماعی دکتر صادق طباطبایی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.

- فردوسی پور، اسماعیل، همگام با خورشید از ایران تا ایران، خاطرات اسماعیل فردوسی پور، قم، مجتمع فرهنگی اجتماعی امام خمینی (س)، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.

- قره باغی، عباس، اعترافات ژنرال، خاطرات ارتشبد عباس قره باغی، تهران، نشر نی، چاپ اول، ۱۳۶۴ش.

- کرباسچی، غلامرضا، هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.

- کیهان، روزنامه، ۴، ۵، ۸، ۹، ۱۰، ۱۱، ۱۲ و ۱۳۵۷ / ۱۱ / ۱۴ش.

- گلپایگانی، سیدمحمدرضا، زندگی نامه آیت الله العظمی گلپایگانی به روایت اسناد، تدوین محمدمهدی امامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.

- مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آیا او تصمیم دارد بیاید به ایران؟ (مذاکرات شورای امنیت ملی ۹ و ۱۳۵۷ / ۷ / ۱۳) تهران، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.

- مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

- مشکینی، علی، زندگی و مبارزات آیت الله مشکینی، تدوین علی درازی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۱ش.

- منتظری، حسینعلی، بخشی از خاطرات آیت الله حسینعلی منتظری، قم، بی نا، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

- منصوری، جواد، سیر تکوینی انقلاب اسلامی، تهران، وزارت امور خارجه، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.

- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، سیر مبارزات امام خمینی (س) در آینه اسناد به روایت ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.

- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، کوثر، مجموعه سخنرانی های امام خمینی (س)، تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۳ش.

- مهدوی کنی، محمدرضا، خاطرات آیت الله مهدوی کنی، تدوین غلامرضا خواجه سروی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۸۷ش.

- ناطق نوری، علی اکبر، خاطرات حجت الاسلام و المسلمین علی اکبر ناطق نوری، تدوین مرتضی میردار، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.

- ناطق نوری، علی اکبر، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.

- نیکنام، محمد کاظم، خاطرات، ضمیمه ج۲ تشکل فراگیر، تألیف عبدالله جاسبی، تهران، دانشگاه آزاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.

- هایزر، رابرت، مأمویت به تهران، ترجمه نعمت الله عاملی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۰.

- همشهری، کتاب سال ۱۳۷۳ و ۱۳۷۴، سال ۱ و ۲، شهرداری تهران، ۱۳۷۳–۱۳۷۴ش.

- یزدی، ابراهیم، آخرین تلاش ها در آخرین روزها، تهران، قلم، ویرایش دوم، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

- یزدی، ابراهیم، پشت صحنه انقلاب در پاریس، مجله ایران فردا، شماره ۵۲، ۱۳۷۸ش.