دستگیری امام خمینی (س)

مقدمه

بخش اول: علت دستگیری

بخش دوم: چگونگی دستگیری

بخش سوم: واکنش علما و مردم

بخش چهارم: مکان های بازداشت

بخش پنجم: رخدادهای دوره بازداشت

بخش ششم: دوره بازداشت و حصر

بخش هفتم: آزادی امام خمینی (س)

بخش هشتم: دستگیری دوم

موضع گیری امام خمینی (س) در برابر انقلاب سفید و حمله به فیضیه، نیز بی توجهی به هشدارهای رژیم پهلوی برای پرهیز از سخنان تحریک آمیز در محرم۱۳۸۳ق / ۱۳۴۲ش، موجب شد رژیم پس از سخنرانی عصر عاشورا و ایجاد موج جدیدی از اعتراضات، برای دستگیری ایشان اقدام کند.

دو روز پس از سخنرانی امام خمینی (س)، در نیمه شب پانزدهم خرداد، نیروهای امنیتی، ایشان را به اتهام اقدام بر ضد امنیت داخلی کشور و تماس با عوامل خارجی با هدف ایجاد اغتشاش دستگیر کردند و به باشگاه افسران در تهران انتقال دادند. دستگیری امام خمینی (س) واکنش گسترده علما و مردم را در قم و شهرهای دیگر در پی داشت. ایشان در ۱۸فروردین ۱۳۴۳ آزاد شد.

دستگیری امام خمینی (س) برای رژیم، بدون سود بود؛ ولی پیامدهایی چون قیام ۱۵خرداد، تثبیت مرجعیت و رهبری امام خمینی (س) و افشای هرچه بیشتر ماهیت رژیم را به همراه داشت.

ادامه مخالفت های امام خمینی (س) با طرح های ضدملی شاه، موجب دستگیری دوباره و تبعید ایشان به ترکیه شد.

امام خمینی (س) به دلیل مبارزه با رژیم پهلوی دو بار دستگیر شد؛ پانزدهم خرداد ۱۳۴۲ که در اینجا گزارش می شود و سیزدهم آبان ۱۳۴۳ که به تبعید ایشان انجامید.

امام خمینی (س) از سال ۱۳۴۱ مبارزه علنی با رژیم پهلوی را آغاز کرد و در ۱۳۴۱ / ۱۲ / ۲۲ در اعلامیه ای خطاب به علما و روحانیان، به علت تلاش رژیم پهلوی برای نابودی احکام ضروری اسلام، عید نوروز سال ۱۳۴۲ را عزای ملی اعلام کرد و از آنان خواست عید را عزا بگیرند تا مردم از مصائب گریبان گیر اسلام و مسلمانان آگاه شوند. برخی از علمای دیگر نیز عید را عزا اعلام کردند.

رژیم پهلوی در واکنش به موضع گیری روشن امام خمینی (س) و برخی دیگر علما و مراجع در برابر کارهای ضد اسلامی رژیم، در واپسین روزهای سال ۱۳۴۱، برای تهدید و ارعاب مردم، نظامیان بسیاری را به قم اعزام کرد. امام خمینی (س) در آخرین جلسه درس سال ۱۳۴۱ در مسجد اعظم قم، فضای ترس و خفقان حاکم بر کشور را در هم شکست و آمادگی خود را برای فداکاری در راه اسلام اعلام کرد. رژیم در عصر روز ۲۵ شوال ۱۳۸۲ق / ۱۳۴۲ / ۱ / ۲ش هنگام برگزاری مراسم سوگواری امام صادق(ع) در مدرسه فیضیه، به مدرسه حمله کرد و به ضرب و جرح طلاب پرداخت. این کار با واکنش منفی مراجع تقلید، روحانیان و عموم طبقات مردم روبه رو شد. ۵

امام خمینی (س) تصمیم گرفت با بهره گیری از فضای محرم و مجالس عزاداری امام حسین(ع) در سراسر کشور، کارهای ضد دینی رژیم پهلوی را افشا و مردم را از نفوذ اسرائیل در ایران آگاه کند. ایشان افزون بر این تصمیم، در چهلمِ رخداد حمله رژیم به مدرسه فیضیه، با انتشار پیامی، شخص محمدرضا پهلوی را در این حادثه مقصر دانست. رژیم پهلوی برای مهار بحران و بی اثرساختن اقدامات روحانیان در ماه محرم، ضمن تهدید و ارعاب وعاظ و هیئت های مذهبی، از آنان تعهد گرفت در این ماه از سخنان تحریک آمیز پرهیز کنند و بر ضد پهلوی و اسرائیل و در مورد درخطربودن اسلام سخنی نگویند.

امام خمینی (س) در واکنش به این اقدام رژیم، در اطلاعیه ای، چنین تعهداتی را بی ارزش خواند و با آن مخالفت کرد و التزام گیرندگان را مجرم و قابل تعقیب معرفی کرد. ایشان همچنین به مبلغان و هیئت های مذهبی، یادآور شد بر آنان لازم است در ماه محرم فریضه دینی خود را در اجتماعات ادا کنند و از امام حسین(ع) فداکاری در راه احیای شریعت را فرا گرفته، از زندان و شکنجه نترسند. ایشان خاطرنشان کرد که خطر رژیم پهلوی برای اسلام کمتر از خطر بنی امیه نیست؛ زیرا این رژیم با اسرائیل و عمال آنان همراهی کرده و دستگاه تبلیغات کشور و تمام شغل های حساس در ارتش و فرهنگ و دیگر وزارتخانه ها را به آنان سپرده است.

با آغاز ماه محرم سال ۱۳۸۳ق / ۱۳۴۲ش و شروع مراسم عزاداری امام حسین(ع) اعتراض های مردم به رژیم پهلوی شدت گرفت. اوج آن، سخنرانی از پیش اعلام شده امام خمینی (س) در عصر عاشورای این سال برابر با ۱۳۴۲ / ۳ / ۱۳ در مدرسه فیضیه بود. شب پیش از آن برخی افراد مرتبط با رژیم به سیداحمد زنجانی خبر دادند که رژیم قصد جدی برای دستگیری امام خمینی (س) دارد و همین خبر را صبح عاشورا نیز سیدمحمدرضا گلپایگانی به زنجانی رساند و با توجه به دوستی وی با امام خمینی (س) از او خواست مانع سخنرانی ایشان شود و زنجانی خبر را به واسطه فرزند خود سیدموسی زنجانی از طریق شهاب الدین اشراقی به ایشان رساند، اما امام خمینی (س) آن را تهدید شمرد. ۱۱ امام خمینی (س) برای سخنرانی در مدرسه فیضیه با خودرویی روباز در حالتی که یک سر عمامه را رها کرده بود، با حالت عزا و گِل به پیشانی، با وجود تراکم جمعیت در مسیر و میدان آستانه، از خانه به سوی فیضیه حرکت کرد. ایشان در سخنان خود، به شخص محمدرضا پهلوی حمله کرد و حکومت پهلوی را به دستگاه یزید و بنی امیه تشبیه کرد و درباره همسویی شاه با اسرائیل هشدار داد و بار دیگر موضوع تهدید وعاظ و تعهد نامشروع از آنان را مطرح کرد.

پس از این سخنرانی، موج جدیدی از اعتراض و انتقاد بر ضد رژیم پهلوی آغاز شد و رژیم در برابر گسترش آن در روز چهاردهم خرداد در تهران و قم، واکنش شدیدی نشان داد و بر اساس گزارش شهربانی تهران، در همان روز در حدود ۱۲۴ نفر از اقشار مختلف مردم در میدان توپخانه دستگیر و عده ای نیز شهید شدند. دو روز پس از این سخنرانی در ساعت سه بامداد پانزدهم خرداد برابر با دوازدهم محرم ۱۳۸۳ق، نیروهای امنیتی امام خمینی (س) را به اتهام اقدام بر ضد امنیت داخلی کشور و تماس با عوامل خارجی با هدف ایجاد اغتشاش در کشور دستگیر کردند. اسدالله عَلَم در جلسه هیئت دولت، عصر ۱۳۴۲ / ۳ / ۱۵ اشاره کرد که تصمیم بر این بوده است دستگیری روز شنبه باشد؛ ولی به دلیل اتفاقی که رخ داد، زودتر صورت گرفت.

در شب پانزدهم خرداد ۱۳۴۲ش / دوازدهم محرم ۱۳۸۳ق پس از نیمه شب تعداد زیادی کماندو و سرباز گارد، مسلح به سلاح های گرم و سرد به قم آمدند و خانه امام خمینی (س) را در محلّه یخچال قاضی محاصره کردند. مأموران از بام و دیوار وارد خانه شدند؛ ولی ایشان را پیدا نکردند. آنان خادم خانه و چند نفر از کارکنانی را که روزها از میهمانان پذیرایی می کردند و شب ها آنجا می خوابیدند، برای یافتن امام خمینی (س) بیدار کردند و کتک زدند. امام خمینی (س) به جهت برگزاری مراسم سوگواری امام حسین(ع) در دهه محرم در منزل، شب ها در خانه فرزند خود سیدمصطفی ـ که در مقابل خانه ایشان بود ـ استراحت می کرد. ایشان که هنگام بیداری برای نماز شب، متوجه هیاهو شده بود، فرزندش را بیدار کرد و به او اطلاع داد که برای دستگیری ایشان آمده اند؛ سپس با پوشیدن لباس و خروج از خانه و معرفی خود و گفتن این جمله که «روح الله خمینی منم، به کسی کاری نداشته باشید» به مأموران اعتراض کرد و کار آنان را وحشیانه و غیر انسانی خواند و با آگاهی از خواست آنان و برداشتن لباس و قرآن همراه آنان حرکت کرد.

مأموران امام خمینی (س) را در فولکس واگن سیاه رنگی نشاندند و ماشین را به صورت خاموش تا روبه روی بیمارستان فاطمی حرکت دادند و از آنجا ایشان را با خودروی سواری دیگری به تهران بردند و سیدمصطفی خمینی که نتوانسته بود از دستگیری پدر جلوگیری کند با فریاد رسا دستگیری ایشان را به گوش همسایه ها و مردم رساند. در گزارشی از ساواک آمده است که این خودرو از آن یکی از کارمندان ساواک قم و به رانندگی خود وی بوده است و چون از در خانه تا خیابان هشت نفر از افراد گارد و در مجموع ده نفر را حمل کرده حدود سه هزار ریال خسارت دیده است و برای وی تقاضای پنج هزار ریال به عنوان پاداش و هزینه تعمیر درخواست شده است.

امام خمینی (س) در مسیر حرکت به تهران، ضمن دلداری به مأموران وحشت زده و مضطرب، از آنان خواست برای انجام نماز صبح توقف کنند؛ ولی آنان نپذیرفتند و تنها اجازه دادند از داخل ماشین روی خاک کنار جاده تیمم کرده، نماز صبح را در حال حرکت و پشت به قبله بخواند. همان روز، اداره دادرسی ارتش قرار بازداشت موقت امام خمینی (س) را به اتهام اقدام بر ضد امنیت داخلی کشور صادر کرد و ایشان به آن اعتراض کرد. هم زمان با دستگیری امام خمینی (س)، گروه زیادی از علما و روحانیان مبارز ازجمله سیدحسن قمی، بهاءالدین محلاتی، مرتضی مطهری، ناصر مکارم شیرازی، محمدتقی فلسفی و سیدابراهیم ابطحی نژاد نیز در سراسر کشور دستگیر شدند. از این افراد، محلاتی از شیراز و قمی از مشهد، در زندان و حصر همراه امام خمینی (س) بودند.

خبر دستگیری امام خمینی (س) و تشکیل پرونده جهت محاکمه ایشان ساعت دو بعد از ظهر روز پانزدهم خرداد از طرف رژیم پهلوی اعلام شد؛ در حالی که پیش از آن، این خبر در اکثر شهرهای ایران انتشار یافته بود. مردم قم در واکنش به دستگیری امام خمینی (س)، اول صبح پانزدهم خرداد در خانه ایشان جمع شدند و همراه سیدمصطفی خمینی، به رغم ممانعت مأموران پلیس، در صحن حرم فاطمه معصومه(س) اجتماع کردند. علما و روحانیانِ حوزه علمیه قم نیز در صحن به مردم ملحق شدند. این اجتماع به راهپیمایی و درگیری با نیروهای انتظامی و کشته و زخمی شدن عده ای منجر شد. افزون بر قم، مردم تهران و برخی شهرهای دیگر نیز قیام کردند. وزارت جنگ رژیم مأمور شد با اعلام حکومت نظامی، قیام مردم تهران را سرکوب کند.

از سوی دیگر، پس از دستگیری امام خمینی (س)، مراجع تقلید وقت، مانند سیدمحمدرضا گلپایگانی و سیدکاظم شریعتمداری برای چاره جویی در خانه سیداحمد زنجانی گردهم آمدند؛ چنان که علما و مراجعِ قم و دیگر شهرها ازجمله سیداحمد خوانساری از مراجع تهران، سیدمحمدهادی حسینی میلانی از مراجع مشهد و سیدشهاب الدین مرعشی نجفی از مراجع قم با اعلامیه ها و تلگرام ها به دستگیری امام خمینی (س) واکنش نشان دادند. علما و مراجع به اعلامیه و تلگرام بسنده نکردند و برای اعتراض به رژیم پهلوی و در فشارگذاشتن دولت برای آزادی امام خمینی (س) و دیگر علما و روحانیان دستگیرشده و تضمین امکان فعالیت های سیاسی برای همگان در حد قانونی، در یک حرکت دسته جمعی و پس از هماهنگی های لازم، در هفدهم خرداد ۱۳۴۲ به تهران مهاجرت کردند.

اسامی ۶۵ نفر از علمای مهاجر از ۲۶ شهرستان در منابع ثبت شده است. ازجمله سیدشهاب الدین نجفی مرعشی، مرتضی حائری، سیدمحمدحسین طباطبائی و سیدکاظم شریعتمداری از قم؛ سیدمحمدهادی میلانی، مجتبی قزوینی از مشهد، سیدحسین خادمی، سیدمحمد موسوی شمس آبادی از اصفهان، حسینعلی منتظری از نجف آباد، ملاعلی همدانی از همدان، سیداحمد خسروشاهی و عبدالله مجتهدی از تبریز، سیدمحمود ضیاءبری و سیدحسین بحرالعلوم از رشت، سیدعزالدین حسینی از زنجان، روح الله کمالوند از خرم آباد، سیدمهدی یثربی از کاشان، محمد صدوقی و سیدروح الله خاتمی از یزد. خواسته های علمای مهاجر آزادی بدون قید و شرط امام خمینی (س)، مصونیت ایشان به عنوان عالم تراز اول بنابر اصل دوم متمم قانون اساسی، آزادی دیگر زندانیان و دستگیرشدگان و دادن آزادی بیان به آنان و تغییر دولت به دولتی بود که با روحانیت مذاکره کند.

در برابر تهدید رژیم پهلوی به اعدام امام خمینی (س)، با پیگیری حسینعلی منتظری و فعالیت ابراهیم امینی، سیدمحمدهادی حسینی میلانی، سیدشهاب الدین مرعشی نجفی، محمدتقی آملی و سیدکاظم شریعتمداری از مراجع تقلید به صورت کتبی به اجتهاد و مرجعیت امام خمینی (س) شهادت دادند. ۳۸ روحانیان، استادان و فضلای حوزه های علمیه قم و شهرستان ها با صدور اعلامیه و تلگرام ها به دستگیری امام خمینی (س) اعتراض کردند. ۳۹ جمعی از فضلا و مدرسان حوزه علمیه قم در نامه ای به هیئت دولت به بازداشت غیر قانونی امام خمینی (س) و جمعی از علما اعتراض کردند.

حوزه های علمیه نجف، و کاظمین نیز با دریافت خبر بازداشت امام خمینی (س) و کشتار پانزده خرداد با تشکیل اجتماعات و طی تلگرام هایی به سلاطین و رؤسای جمهوری کشورهای اسلامی و سازمان های بین المللی، حمایت خود را از امام خمینی (س) و تنفر خویش را از اعمال وحشیانه رژیم پهلوی اعلام کردند و خواستار آزادی فوری امام خمینی (س) شدند. محمود شلتوت، مفتی و رئیس دانشگاه الازهر مصر، شش روز پس از دستگیری امام خمینی (س) در هجدهم محرم ۱۳۸۳ق، اهانت به ساحت مقدس ایشان را داغ ننگی بر پیشانی بشریت معرفی کرد و طی تلگرامی از محمدرضا پهلوی خواست از تجاوز به حریم روحانیت و علمای اسلام که پاسداران قوانین الهی اند خودداری کند و علمای بازداشت شده را هرچه زودتر آزاد سازد.

دستگیری امام خمینی (س)، چنان که خود به نقل از حسن پاکروان، رئیس وقت سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک)، بازگو کرده، هیچ سودی برای رژیم پهلوی نداشت، اما برای رژیم پیامدهای متعددی داشت، ازجمله قیام پانزده خرداد، تثبیت مرجعیت و رهبری امام خمینی (س) و تأیید آن از سوی علما، توجه بیشتر مردم به روحانیت، افشای هرچه بیشتر ماهیت رژیم پهلوی برای مردم ایران و مسلمانان دیگر کشورها؛ نیز برکناری اسدالله علم در ۱۳۴۲ / ۱۲ / ۱۷ و جایگزینی حسنعلی منصور به نخست وزیری.

امام خمینی (س) را پس از دستگیری، ساعت پنج صبح پانزده خرداد ۱۳۴۲ یکسره به باشگاه افسران در تهران بردند و در غروب روز پانزده خرداد ایشان را از باشگاه افسران به پادگان قصر (بی سیم) در سه راه زندان منتقل کردند که تا ۱۳۴۲ / ۴ / ۴ در این زندان به سر برد. ایشان را پس از آن، به زندان پادگان عشرت آباد (پادگان ولی عصر) منتقل کردند.

براساس اسناد موجود، در مرداد ۱۳۴۲، ساواک تصمیم گرفت امام خمینی (س) را به سنندج تبعید کند. طبق نامه نگاری هایی که از تاریخ ۱۳۴۲ / ۵ / ۳ تا ۱۳۴۲ / ۵ / ۱۵ میان مراکز ساواک در تهران، و سنندج رد و بدل شده است، بحث درباره این تصمیم و چگونگی اجرای آن حتی تا پس از اعلام آزادی ایشان در ۱۳۴۲ / ۵ / ۱۱ نیز ادامه داشته است. موضوع این نامه ها، اعلام و تأیید خبر تبعید به سنندج، اجاره خانه در سنندج با رعایت تمام جهات حفاظتی و امنیتی، پیش بینی گنجایش آن برای همه افراد همراه ایشان، تصمیم گیری درباره پرداخت اجاره بها و آماده سازی امنیت خارجی خانه موردنظر، اقدامات و اطلاعات لازم درباره تاریخ حرکت امام خمینی (س) و تعداد همراهان، گزارش ساواک سنندج درباره ضرورت تسریع در تصمیم گیری برای اجاره و تعداد افراد مورد نیاز برای امنیت داخلی است. در حالی که جلسات کمیسیون امنیت اجتماعی قم با موضوع تصمیم گیری درباره انطباق جرم اقدامات امام خمینی (س) با قوانین جزایی یا مواد مربوط به کمیسیون امنیت اجتماعی در حال برگزاری بود و تردیدها یا مخالفت هایی درباره آن وجود داشت، دستور متوقف شدن تمام اقدامات و آزادی امام خمینی (س) صادر شد. نابر گزارش کمیسیون امنیت اجتماعی قم در جلسه ۱۳۴۲ / ۵ / ۱۵، مقامات امنیتی قم، همچنان اصرار داشتند از بازگشت امام خمینی (س) به قم جلوگیری شود؛ زیرا معتقد بودند منشأ ناآرامی های چند ماه گذشته، به ویژه از بهمن ۱۳۴۱ و حوادثی چون فاجعه فیضیه و پانزده خرداد، اعلامیه ها و تحریکات ایشان است و با بازگشت ایشان وقایع گذشته تکرار خواهد شد.

از سوی دیگر، جمعه دوازدهم ربیع الاول ۱۳۸۳ق / ۱۳۴۲ / ۵ / ۱۱ حسن پاکروان رئیس ساواک، در پادگان عشرت آباد با امام خمینی (س) دیدار و آزادی ایشان را اعلام کرد. پس از این دیدار روزنامه ها در ۱۳۴۲ / ۵ / ۱۳ نوشتند روحانیت دیگر در سیاست دخالت نخواهد کرد. امام خمینی (س) واقعیت مطلب را این گونه بیان کرد که پاکروان در دیدار با ایشان در حبس، برای بازداشتن ایشان از دخالت در سیاست، سیاست را عبارت از دروغگویی، خدعه، فریب و «پدرسوختگی» معرفی کرد و ایشان در پاسخ گفته است که سیاست به این معنا متعلق به «آنان» است. از نظر امام خمینی (س) سیاست خدعه و فریب نیست، بلکه سیاست حقیقتی برای اداره کشور است.

امام خمینی (س) پس از آزادی از زندان در ۱۳۴۲ / ۵ / ۱۱ به خانه سیدعباس نجاتی واعظ در داوودیه ـ ۱۲ کیلومتری تهرانِ آن زمان ـ منتقل شد. پس از سه روز به تقاضای غلامحسین روغنی و موافقت ساواک و امام خمینی (س)، ایشان به خانه وی در قیطریه منتقل شد.

 آزادی محدود امام خمینی (س) و سکونت ایشان در قیطریه موجی از شادی را در مردم پدیدآورد. اسناد ساواک حاکی از برگزاری مجالس جشن در مساجد و حسینیه ها می باشد. این روزها همچنین هم زمان با میلاد پیامبر اکرم(ص) بود که شاعران و سخنرانان در این مجالس درباره امام خمینی (س) نیز شعر می خواندند و سخنرانی می کردند. این اقامت، به رغم قولی که از محمدرضا پهلوی نقل شد و در آن اقامت در قیطریه را حداکثر تا دو ماه وعده داده بود،تا فروردین ۱۳۴۳ به درازا انجامید. ساواک در این مدت تلاش می کرد امام خمینی (س) را از زندگی در قم منصرف کند و از ایشان می خواست تا محل دیگری را برای اقامت انتخاب کند.

امام خمینی (س) بدون ابراز کمترین ناراحتی از زندان، در مدت چهل روزی که در زندان پادگان عشرت آباد بود، افزون بر عبادات روزانه، قرائت قرآن و دعا، به مطالعه کتاب هایی درباره انقلاب مشروطیت، استقلال هند و استقلال اندونزی پرداخت. در این مدت تنی چند از علما و روحانیان، ازجمله برادر بزرگ شان، سیدمرتضی پسندیده با ایشان دیدار کردند. ایشان در بازداشتگاه هیچ یک از پرسش های بازجویان ساواک را قابل پاسخگویی ندانست و در جواب بازجویی سکوت کرد و با شجاعت، رژیم پهلوی را به دلیل انحراف از قانون اساسی مشروطه، انقیاد در برابر امریکا و اسرائیل و بی اعتنایی به موازین اسلامی محکوم کرد و در مدت بازداشت، رؤسای سازمان های اطلاعاتی و امنیتی کشور چه ساواک و چه اداره دوم را به نصیحت کردن به محمدرضا پهلوی و بازداشتن او از اطاعتِ برده وار از امریکا دعوت می کرد. هدف امام خمینی (س) مقابله با پهلوی و سقوط رژیم شاهنشاهی بود؛ ولی علمای تراز اول این هدف را به خوبی دنبال نکردند و علمای مهاجر به تهران ضمن مذاکره با عوامل دولتی، صلاح را در دخالت در انتخابات مجلس و به دست گرفتن مجلس دیدند و برای این کار اعلامیه دادند؛ ولی ایشان پس از انتقال به داوودیه، از آنجا که پهلوی را همه کاره کشور می دانست، فعالیت پارلمانی را کافی ندانست.

ارتباط با امام خمینی (س) در دوره بازداشت دشوار بود و با اصرار و فشار علما دیدارهای محدودی صورت گرفت. این ملاقات ها که منحصر به بستگان و نزدیگان بود، تنها با نظر فرمانداری نظامی صورت می گرفت. سیداحمد خوانساری در ۱۳۴۲ / ۳ / ۳۰ با ایشان دیدار کرد. این دیدار که در حضور چندین مقام نظامی و امنیتی بود، از محدوده احوال پرسی فراتر نرفت. هنگامی که مردم تهران از این دیدار مطلع شدند، به خانه خوانساری هجوم بردند تا خبر سلامتی امام خمینی (س) را از زبان ایشان دریافت کنند. در عشرت آباد سیدمرتضی پسندیده، به دیدار ایشان رفت و با سؤال ها و جواب هایی که مطرح کرد، اوضاع سیاسی کشور و واکنش های مراجع، علما، حوزه علمیه، بازاریان و مردم را به اطلاع ایشان رساند. با اسم بردن از علمایی که از شهرستان ها به تهران آمده و قصد دیدار با امام خمینی (س) را دارند، ایشان را از حضور علما در تهران مطلع کرد و با طرح درخواست شیخ محمدتقی آملی جهت بازگشایی بازار، تعطیل شدن بازار را به اطلاع ایشان رساند و با درخواست شروع درس های حوزه های علمیه، ایشان را از تعطیل شدن حوزه های علمیه آگاه کرد.

دیدار با امام خمینی (س) در این زمان تنها منحصر به نزدیکان و افراد خانواده و با اجازه فرمانداری نظامی و گرفتن برگه ملاقات ممکن بود. با این حال، ایشان در روزهای نخست بازداشت از دوست خود سیدمحمدصادق لواسانی دو کتاب مستدرک الوسائل (ج۳) و تاریخ مشروطیت سیداحمد کسروی را درخواست کرد و در اول مرداد مجموعه ای از کتاب های فقهی و اصولی خود را دریافت کرد.

پس از آزادی امام خمینی (س) از زندان و انتقال به داوودیه، خبر انتقال ایشان در همان روز در تهران و شهرستان ها منتشر شد. در روز اول بسیاری از مردم و روحانیان به دیدار ایشان رفتند. سیدمصطفی خمینی، در مدت حصر امام خمینی (س)، به طور مستمر میان قم و تهران دررفت و آمد بود تا ایشان را در جریان امور قرار دهد. پسندیده طی نامه ای به امام خمینی (س)، خبر آزادی ایشان از حبس، آمدن پاکروان نزد ایشان جهت اعلام خبر آزادی و انتقال به خانه نجاتی ـ که شخص خوشنامی نبود ـ را به ایشان داد و امام خمینی (س) در پاسخ نوشت از رفتن به خانه نجاتی چاره ای نیست؛ ولی یک شب بیشتر آنجا نخواهد بود.

به گزارش ساواک، امام خمینی (س) در این مدت و در یک مذاکره خصوصی، تأکید کرد که هیچ گاه برای حفظ مقام خود اقدامی نکرده و آنچه گفته یا می گوید تنها برای سعادت و آسایش مردم است. ایشان تصریح کرد عمل حکومت نباید به گونه ای باشد که مردم آن را تجاوز به حقوق خود تلقی کنند. دولت باید به احساسات مردم توجه بیشتری نشان داده و برای رفع ناراحتی مردم اقدام کند؛ همچنین در دیدار یکی از مسئولان ساواک به نمایندگی از حسن پاکروان رئیس ساواک با ایشان در مهر ۱۳۴۲ که درباره درخواست یا تقاضای ایشان سوال شد، تأکید کرد هیچ خواسته ای برای خودش ندارد و تنها مطالبی درباره مردم وجود دارد که مایل است به نظر محمدرضا پهلوی برسد. ایشان در بیان این مطالب، با شاهدآوردن نامه ای از ناپلئون سوم به فتحعلی شاه که از روی کتاب تاریخ روابط سیاسی خواند، تأکید کرد روحانیت نیز جز این نمی خواهد که سلطنت بر پایه عقاید ملت و مبانی دین و مذهب استوار شود تا تزلزلی در شئون مملکت پدید نیاید و کشور شیعه ایران، در آرامش، استقلال سیاسی و دینی خود را حفظ کند و در ردیف دولت های بزرگ دنیا درآید؛ حرف اصلی ایشان همین است و اگر جز این منتقل می شود، سوء تفاهم است. ایشان در دیدار یکی از مقامات در ده مهرماه نیز با تأکید بر علاقه مندی خود به کشور و انجام وظیفه دینی خود، هر جا که باشد، شرحی از اعتراض خود به قرار بازداشت داد و رفتار با خود را خلاف آن قرار و قوانین شمرد و خاطرنشان کرد اگر این وضع برای ایشان ده سال نیز طول بکشد شکایتی نخواهد کرد؛ ولی این نتیجه را می گیرد که در کشوری که با ایشان این گونه رفتار می شود، با مردم عادی آن چگونه رفتار می گردد. به گزارش ساواک، سیدکاظم شریعتمداری در پاییز ۱۳۴۲، پس از نماز جماعت، اعلام کرد که اگر تا ده روز دیگر «آقای (امام)خمینی» آزاد نشود، شخصاً وارد اقدام خواهد شد و از هیچ کاری دریغ نخواهد کرد.

امام خمینی (س) در مدت زندان، از فکر مردم محروم نیز غافل نبود و در زمستان سخت سال ۱۳۴۲ ضمن اجازه مصرف نصف سهم امام برای خرید زغال برای فقرا، فرزندشان، سیدمصطفی را به نمایندگی از خود، مأمور کمک به مستمندان کرد و اجازه داد مبلغ شصت هزار تومان از سهم امام را صرف کمک به افراد بی بضاعت شهرستان قم و دیگر شهرها کند و از عموم مردم نیز خواست که در این امر خداپسندانه شرکت کنند.

دی ماه ۱۳۴۲، حسن پاکروان، رئیس ساواک، در دیدار با امام خمینی (س)، نظر مساعد محمدرضا پهلوی به روحانیت و درخواست شاه از ایشان برای فراموش کردن اتفاقات گذشته و ادامه دادن به درس و بحث ساده در قم را به امام خمینی (س) رساند. ایشان در پاسخ تأکید کرد او یک روحانی است و به سیاست کاری ندارد؛ اما اگر از حکومت اقدامی برضد مذهب سربزند طبق وظیفه دینی واکنش نشان خواهد داد. در اسفند ۱۳۴۲ نیز محمدصالح حائری از علمای بزرگ مازندران، با کسب اجازه و رضایت امام خمینی (س)، برای آزادی ایشان از حصر، اقدام کرد.

امام خمینی (س) در دیدار با حسین لنکرانی، نماینده حائری، شرط قبول این وساطت را آزادی آبرومندانه و بدون تبلیغات دانست. ساواک در گزارش خود تأکید کرده است درخواست حائری، تا پیش از پایان سال به نظر پهلوی برسد. امام خمینی (س) در خرداد ۱۳۴۳، از این دیدارها به عنوان پیشنهاد سازش پیش از آزادی، یاد کرد و پاسخ خود به ساواک را برای تحقق سازش، تغییر خط مشی سیاست دولت، لغو قوانین ضد اسلامی، طرد اسرائیل و قطع رابطه با این دولت و صرف نکردن مالیات مردم برای خرید سلاح عنوان کرد. ایشان همچنین با تأکید بر راسخ بودن بر عقیده گذشته خود، در شرایط روز جامعه، اولویت را در حفظ وحدت عقیده در میان روحانیت و پیشبرد درست مبارزه برای برخورداری از آزادی بیان بیشتر در منابر دانست.

دولت حسنعلی منصور که پس از برکناری علم در ۱۳۴۲ / ۱۲ / ۱۷ از نخست وزیری، روی کار آمده بود، با توجه به جایگاه مذهبی و اجتماعی امام خمینی (س) سعی کرد رضایت ایشان را به دست آورد؛ بنابراین سیداحمد صدر، فرزند صدر الاشراف، وزیر کشور خود را ـ که امام خمینی (س) با پدر او آشنا بود ـ به همراه سرهنگ علی اکبر مولوی در قیطریه به ملاقات امام خمینی (س) فرستاد و اعلام کرد ایشان بدون قید و شرط آزاد است. آزادی امام خمینی (س) به شکلی کاملاً غیر معمول و بدون اطلاع قبلی حتی به خانواده ایشان انجام شد. بنابر مشهور، آزادی ایشان در شب سه شنبه ۱۳۴۳ / ۱ / ۱۸ صورت گرفت؛ ولی بنابر اسناد ساواک تاریخ آزادی ایشان ۱۳۴۳ / ۱ / ۱۵ است؛ به این شرح که در ساعت ده شب، دو خودرو ساواک از تهران وارد قم شد و علی اکبر مولوی، امام خمینی (س) را تا نزدیک خانه ایشان همراهی کرد. با انتشار خبر آزادی ایشان، در همان شب جمعیت زیادی اطراف خانه ایشان جمع شدند و به شادمانی پرداختند.

اسناد موجود در پرونده امام خمینی (س) در شهربانی پس از آزادی و بازگشت ایشان به قم گزارش های بسیاری را در بر دارد و بخش زیادی از آن مربوط به برگزاری جشن ها به مناسبت آزادی ایشان می باشد. علی اکبر مولوی معاون ساواک که همراه ایشان در اعزام به قم بود، درباره اتفاقات احتمالی مسئولیت کامل داشت و از نظر مسائل امنیتی تمهیداتی در محدوده شهر قم نیز در نظر گرفته شده بود. در ۱۳۴۳ / ۱ / ۱۵ شهربانی گزارش داده است که به محض انتشار خبر ورود امام خمینی (س) به قم طلاب و مردم دسته دسته به دیدار ایشان شتافتند و تا نیمه شب این دیدارها ادامه داشت. روز بعد نیز این دیدارها از ساعت چهار و نیم صبح آغاز شد و تا ساعت ۸ صبح در حدود پنج هزار نفر به دیدار ایشان آمدند.

با حضور امام خمینی (س) در قم، در ۱۳۴۳ / ۱ / ۱۹ شهر چراغانی شد و جشن و سرور همه قم را فرا گرفت. مدرسه فیضیه مرکز جنب وجوش شد و مردم از نقاط مختلف کشور ازجمله شهرهای کاشان، خمین، تهران، اصفهان، محلات، زنجان، گرمسار، قزوین، کرمان، جهرم، کرمانشاه، رفسنجان، ساوه، همدان، مشهد، نائین، نجف آباد، دلیجان، خرم آباد و شیراز و تعدادی از علمای شهرستان ها برای دیدار با ایشان و اعلام وفاداری و شرکت در شادمانی عمومی وارد قم شدند و مقالات، اشعار و اعلامیه های بسیاری در حمایت از ایشان و اعلام آمادگی برای تداوم مبارزه منتشر شد. ۹۰ علما و روحانیان و دیگر اقشار مردم در شهرستان ها از آزادی امام خمینی (س) اظهار خوشحالی می کردند و در مواردی از برگزاری مراسم از سوی ساواک جلوگیری می شد. تعداد و حجم مراسم استقبال و برپایی جشن در قم و شهرهای دیگر و جنبه مردمی این موضوع چنان فراگیر بود که حسن پاکروان رئیس ساواک طی بخشنامه ای در ۴۳ / ۱ / ۲۰ به همه ساواک های مراکز استان دستور داد برای اینکه تصور نشود که برگزاری جشن زیاد اهمیت دارد، مصلحت در این است که دخالت نشود.

هم زمان با آزادی امام خمینی (س) روزنامه اطلاعات در ۱۳۴۳ / ۱ / ۱۸ در مقاله ای ضمن تکرار صحبت های نخست وزیر منصور در چند روز گذشته و انتظار همکاری و مشارکت مردم در اجرای برنامه های دولت، از همگامی جامعه روحانیت با مردم در اجرای برنامه های انقلاب شاه و مردم اظهار خوشبختی کرد. این مقاله به گونه ای تنظیم شده بود که گویا امام خمینی (س) از راه خود بازگشته، سوء تفاهماتی بوده که برطرف شده و اکنون همه روحانیت پشتیبان کامل حکومت اند. رژیم پهلوی با این کار در صدد بود امام خمینی (س) را در عمل انجام شده قرار دهد؛ولی ایشان پس از اطلاع، در واکنش به آن، از سخنرانان در ۱۳۴۳ / ۱ / ۲۱ در جشن مدرسه فیضیه خواست که این خبر دروغ را تکذیب کنند. افزون بر این، ایشان در نطق عمومی ۱۳۴۳ / ۱ / ۲۱ در حضور گروهی از دانشجویان دانشگاه که برای دیدار ایشان به قم رفته بودند، مطالب سرمقاله روزنامه اطلاعات را تکذیب و از مسئول این روزنامه خواست که به صراحت دلیل انتشار آن مقاله و منبع آن را بنویسد و چون مشخص شد که ساواک مقاله یادشده را تنظیم کرده، ایشان بیشتر در برابر آن ایستاد، تا اینکه دولت نماینده ای به قم فرستاد و تعهد کرد دیگر چنین اتهاماتی را متوجه روحانیت نکند.

امام خمینی (س) همچنین در تلگرام هایی که به علمای شهرستان ها فرستاد، مطالب سرمقاله روزنامه اطلاعات را تکذیب کرد. ایشان افزون بر این در ۱۳۴۳ / ۱ / ۲۶ در حضور هزاران تن از علما، روحانیان، کسبه، دانشجویان و گروه های مختلف مردم، در مسجد اعظم قم، در نطقی حماسی به تجزیه و تحلیل مستدل خواست های مردم و رفتار رژیم پهلوی پرداخت و بدین گونه از تبلیغات دروغین سازمان های تبلیغاتی رژیم پرده برداشت و همگان را به ادامه راه شهدای پانزده خرداد فراخواند. این سخنرانی که نخستین سخنرانی عمومی پس از آزادی ایشان است توسط شهربانی قم به مرکز گزارش شده است.

امام خمینی (س) پس از آزادی از زندان و حصر به مبارزه ادامه داد و در خرداد سال ۱۳۴۳ به مناسبت سالگرد پانزده خرداد ۱۳۴۲ اعلامیه ای را که به امضای دیگر مراجع (سیدشهاب الدین مرعشی نجفی، سیدمحمدهادی میلانی و سیدحسن قمی) هم رسیده بود، صادر کرد. ایشان با تأکید بر اینکه ریشه اقدامات و مخالفت هایش مذهبی است و نه سیاسیِ صرف، در ادامه مبارزه با رژیم پهلوی، در آغاز درس در ۱۳۴۳ / ۶ / ۱۸ به تشریح اوضاع کشور پرداخت و هدف رژیم از تصمیم سوگند نیروهای ارتش را به «کتاب آسمانی که به آن اعتقاد دارم» به جای سوگند به قرآن، افشا کرد و آن را برنامه ای برای ورود بهاییان به ارتش دانست. هنگامی که امام خمینی (س) به متن لایحه مصونیت مستشاران و دیگر تبعه امریکا موسوم به لایحه کاپیتولاسیون دست یافت، در ۱۳۴۳ / ۸ / ۴ زادروز حضرت زهرا(س) ـ که مصادف با تاریخ تولّد محمدرضا پهلوی شده بود ـ در یک سخنرانی عمومی در خانه درباره تصویب این قانون دست به افشاگری زد؛ افزون بر آن، اعلامیه ای نیز بر ضد آن صادر کرد.

رژیم پهلوی که نمی توانست افشاگری های امام خمینی (س) و مقابله ایشان را با سلطه امریکا بپذیرد، با دستور امریکا با برنامه ای از پیش طراحی شده، نیمه شب سیزدهم آبان ۱۳۴۳ مأموران زیادی را بار دیگر به قم اعزام کرد و امام خمینی (س) را دستگیر و با سرعت به فرودگاه تهران منتقل و همراه دو مأمور امنیتی ایشان را به ترکیه تبعید کرد.

دانشنامه امام خمینی (س)

منابع

امینی، ابراهیم، خاطرات آیت الله ابراهیم حاج امینی نجف آبادی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.

پسندیده، مرتضی، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، نشر پنجره، چاپ دوم، ۱۳۸۰ش.

جعفری، رضا، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، نشر پنجره، چاپ دوم، ۱۳۸۰ش.

جلالی خمینی، حیدرعلی، مصاحبه، چاپ شده در خاطرات ۱۵ خرداد، به کوشش علی باقری، تهران، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.

حسینیان، روح الله، ستاره صبح انقلاب آیت الله سیدمصطفی خمینی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

دفتر عقیدتی سیاسی فرماندهی کل قوا، روزها و رویدادها، تهران، رامین، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.

دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.

ذاکری، علی اکبر، طلوع خورشید، سال شمار زندگانی امام خمینی (س) قدس سره، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۹۱ش.

رجائی نژاد، محمد و مهدی حاضری، هفت اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام خمینی (س) از ولادت تا رحلت، تهران، مؤسسه تنظیم. . . ، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.

رجبی، محمدحسن، زندگینامه سیاسی امام خمینی (س)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.

روحانی، سیدحمید، نهضت امام خمینی (س)، تهران، عروج، چاپ پانزدهم، ۱۳۸۱ش.

زهیری، علیرضا، عصر پهلوی به روایت اسناد، قم، دفتر نشر و پخش معارف، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

سلیمانی، غلامرضا، مهاجرت سال ۱۳۴۲ علما به تهران و تلاش برای آزادی حضرت امام خمینی (س)، مجله ۱۵ خرداد، شماره ۲۶ و۲۷، ۱۳۷۶ش.

شبیری زنجانی، سیدموسی، مصاحبه، مجله حریم امام، شماره ۳۴۱، ۱۳۹۷ش.

عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، تهران، گفتار، چاپ پنجم، ۱۳۷۰ش.

عمید زنجانی، عباسعلی، انقلاب اسلامی و ریشه های آن، تهران، کتاب سیاسی، چاپ اول، ۱۳۶۷ش.

فلسفی، محمدتقی، خاطرات و مبارزات حجةالاسلام فلسفی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ چهارم، ۱۳۸۲ش.

کرباسچی، غلامرضا، هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.

محلاتی، فضل الله، خاطرات و مبارزات شهید محلاتی، تهران، مرکز انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.

مدنی، سیدجلال الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ نهم، ۱۳۷۸ش.

مرعشی نجفی، سیدمحمود، مصاحبه، چاپ شده در خاطرات ۱۵ خرداد، به کوشش علی باقری، تهران، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.

مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، جلد سوم ـ زندان، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.

معتضد، خسرو، هویدا سیاستمدار پیپ، عصا، گل ارکیده، تهران، زرین، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.

مقدم، کاظم، خشونت قانونی، تاریخ معاصر ایران همراه با شرح حال شهید حاج صادق امانی، قم، محدث و دفتر نشر برگزیده، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

ملایی توانی، علیرضا، نهضت امام خمینی (س) از لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی تا تبعید به ترکیه، چاپ شده در تحولات سیاسی ـ اجتماعی ایران (۵۷ ـ ۱۳۲۰)، به کوشش مجتبی مقصودی، تهران، روزنه، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

منتظری، حسینعلی، خاطرات آیت الله منتظری، قم، بی نا، ۱۳۷۹ش.

منصوری، جواد، سیر تکوینی انقلاب اسلامی، تهران، وزارت امور خارجه، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.

منصوری، جواد، قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، تهران، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.

مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، امام در آینه اسناد، سیر مبارزات امام خمینی (س) به روایت اسناد شهربانی، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.

مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، سیر مبارزات امام خمینی (س) در آینه اسناد به روایت ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.

مؤمن، محمد، مصاحبه، چاپ شده در سرگذشتهای ویژه از زندگی حضرت امام خمینی (س)، تدوین مصطفی وجدانی، تهران، پیام آزادی، اول، ۱۳۶۷ش.

هیأت دولت و روابط عمومی نخست وزیری، متن کامل مذاکرات هیأت دولت طاغوت در پانزده خرداد ۱۳۴۲، تهران، بی تا.