واقعه مدرسه فیضیه

مقدمه

بخش اول: حمله به روحانیت و فیضیه

بخش دوم: موضع گیری امام خمینی (س)

بخش سوم: واکنش علما و مردم

بخش چهارم: نقش حادثه در فرایند انقلاب

در ادامۀ مخالفت علما با لوایح انقلاب سفید، نوروز ۱۳۴۲ عزای عمومی اعلام شد. رژیم پهلوی در واکنش به این امر، گروهی از نظامیان خود را با لباس مبدل روستایی به عنوان طرفداران لوایح ششگانه، به قم اعزام کرد تا مجالس عزاداری و اجتماع مردم را برهم بزنند.

این گروه پس از ناکامی در مجلس امام خمینی (س) و سیدکاظم شریعتمداری، عصر دوم فروردین، مجلس سیدمحمدرضا گلپایگانی در فیضیه را به آشوب کشیدند و با چوب و چماق به طلاب حمله ور شدند. این حادثه با واکنش علما و مردم مواجه شد.

امام خمینی (س) حقیقت رژیم پهلوی را همان خوی چنگیزی و جنایتکار خواند و از مردم خواست با تمسک به سیره اهل بیت(ع) صبر پیشه کنند و اضطراب به خود راه ندهند تا بتوانند دست خائنان به اسلام را قطع کنند.

حمله به فیضیه و شیوه برخورد امام خمینی (س) با آن، یکی از زمینه های قیام ۱۵خرداد ۱۳۴۲ بود.

با آغاز نهضت امام خمینی (س) و مبارزات روحانیان در دهه ۱۳۴۰ و شکست مصوبه انجمن های ایالتی و ولایتیِ دولت با تلاش امام خمینی (س) و مراجع و علما، محمدرضا پهلوی در راستای دکترین «اتحاد برای پیشرفت» جان. اف. کندی رئیس جمهور آمریکا، اصول شش گانه انقلاب سفید را مطرح کرد و تصمیم گرفت آن را به همه پرسی بگذارد امام خمینی (س) پس از بررسی این طرح، با مراجع و علمای قم به گفتگو پرداخت و اغراض رژیم، موانع، خطرها و توطئه های استعماری آمریکا در این زمینه را تشریح کرد. ازجمله موانع چنین اقدامی، قانونی نبودن همه پرسی بود که در قانون اساسی پیش بینی نشده بود؛ افزون بر اینکه آمریکا و اسرائیل نیز از این امر حمایت می کردند.

علما برای جلوگیری از همه پرسی با سلیمان بهبودی نماینده محمدرضا پهلوی که برای توجیه علما به قم فرستاده شده بود گفتگو کردند؛ اما نتیجه ای حاصل نشد. به دنبال آن، روح الله کمالوند نماینده مراجع و علما با محمدرضا پهلوی دیدار کرد و او از تصمیم قطعی خود برای برنامه انقلاب سفید خبر داد امام خمینی (س) همه پرسی و تصویب آن را خلاف قانون اساسی و خلاف اسلام خواند و اعلام کرد رژیم قصد دارد قرآن را از میان بردارد و روحانیت را پایمال کند. ایشان همچنین تصریح کرد آنان اسلام و روحانیت را برای مقاصد خود مضر می دانند. به دنبال سخنرانی امام خمینی (س) در اواخر دی ۱۳۴۱ در مخالفت با همه پرسی انقلاب سفید و پخش اعلامیه امام خمینی (س) در تهران و قم در دوم بهمن دربارهٔ این همه پرسی که تعطیلی بازار قم به پیروی از بازار تهران، همچنین مراجعه مردم و طلاب به بیوت مراجع دینی را در پی داشت، عوامل رژیم پهلوی در روز سوم بهمن به جمعیتی که در میدان آستانه قم، در کنار حرم فاطمه معصومه(س) و مدرسه فیضیه بودند و شعار می دادند «ما تابع قرآنیم رفراندوم نمی خواهیم»، آتش گشودند و به مدرسه فیضیه حمله کردند و در صحن مدرسه به تیراندازی و زدن طلاب پرداختند و در و پنجره های بعضی حجره ها را درهم شکستند. امام خمینی (س) با اطلاع از این جریان طی بیانیه ای که با جمله «انا لله و انا الیه راجعون» آغاز می شد، خطاب به ملت ایران، از مظلومیت طلاب بی پناه و مردم مظلوم قم یاد کرد و از خداوند، حفظ اسلام و استقلال مملکت را خواستار شد.

پهلوی به رغم مخالفت علما و مراجع با همه پرسی در چهارم بهمن به قم سفر کرد؛ اما با بی اعتنایی مراجع، روحانیت، تولیت حرم مطهر و مردم قم مواجه شد. او در این سفرِ کوتاه در سخنانی دربارهٔ لوایح شش گانه، مخالفت مخالفان همه پرسی را برگرفته از اندیشه ارتجاع سیاه و سرخ نامید که منظورش از ارتجاع سرخ کمونیست ها و از ارتجاع سیاه روحانیت بود در ششم بهمن ۱۳۴۱ همه پرسی انجام شد و اعلام شد اصول انقلاب سفید به تصویب ملت ایران رسیده است.

از سوی دیگر امام خمینی (س) از مبارزه دست برنداشت و از علما و روحانیان شهرستان ها خواست در اعتراض به اقدام رژیم، از حضور در مساجد در ماه رمضان خودداری کنند. پس از ماه رمضان، نه نفر از مراجع و علمای تراز اول حوزه با اجتماع در خانه امام خمینی (س)، طی اعلامیه ای بر مخالفت با عملکرد رژیم اصرار ورزیدند که به حرکت اعتراضی مردم جان تازه ای بخشید. به دنبال آن، امام خمینی (س) در نشستی با علمای قم در هفته آخر اسفند ۱۳۴۱ پیشنهاد کرد به دلیل مصائب وارده به احکام ضروری اسلام و استقلال کشور ایران، عید نوروز ۱۳۴۲ «عزای عمومی» اعلام شود که با استقبال علما و مراجع روبه رو شد. این تصمیم بسیار مهم، طی اعلامیه هایی به سراسر کشور اعلام شد. علمای برجسته شهرهای دیگر نیز اعلامیه های مشابهی انتشار دادند و از اقدام مراجع قم حمایت کردند.

به زعم محمدرضا پهلوی، نوروز باستانی که نزد مردم ایران لذت و شیرینی خاصی داشته، می بایست با جشن انقلاب سفید شاه و مردم به سالی به یادماندنی تبدیل می شد؛ اما تحریم و عزای عمومی نوروز ۱۳۴۲ او را غافلگیر کرد. در برخی از مساجد، حسینیه ها، خانه علما و نیز بیت امام خمینی (س) مجالس عزاداری برپا شد و بر سردر برخی مدارس دینی قم، پارچه های سیاه با مضمون: «امسال مسلمین عید ندارند» برافراشته شد. بعضی از طلاب به نشانه عزا لباس سیاه بر تن کردن و در صحن حرم معصومه(س) نیز اعلامیه های امام خمینی (س) و دیگر مراجع دربارهٔ تحریم عید نوروز به دست طلاب پخش شد. گروهی از مبارزان در موقع پخش این اعلامیه ها، به دست سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) دستگیر شدند. امام خمینی (س) همچنین از واعظان و گویندگان مذهبی خواست به هنگام مراجعت به زادگاه خود، از فرصت تعطیلات استفاده کنند و در مراسمی که به مناسبت سالروز شهادت امام صادق(ع) تشکیل می شود، مسائل کشور و رژیم را برای مردم روشن سازند.

از مجموع گزارش ها و اسناد ساواک به دست می آید رژیم پهلوی تصمیم گرفته بود با تهدید، علما را از صحنه مبارزه با اصول شش گانه انقلاب سفید، خارج کند و به سازش با حکومت بکشاند. راهبرد ساواک دربارهٔ فعالیت های روحانیان این بود که افکار عمومی و جوانان را علیه روحانیت آگاه و مخالف رژیم پهلوی بشوراند؛ نیز در میان روحانیان اختلاف ایجاد کند و روحانیان طرفدار حکومت را علیه گروه دیگر تجهیز کند، چنان که بنا داشت کسانی را که بی طرف اند کمک و مطرح و در مرحله بعد به مبارزه علیه علمای سازش ناپذیر اقدام کند. رژیم برای موفقیت در این طرح، تصمیم گرفت نظامیان خود را از تهران و قم در قالب دهقان و روستایی به همراه تعدادی افراد اوباش به قم اعزام کند تا مجالس عزاداری را برهم بزنند، از اجتماع مردم جلوگیری کنند و با ایجاد رعب و وحشت در میان روحانیان و مردم، مخالفان را به سکوت بکشانند یا مأیوس کنند؛ بنابراین پیش از برگزاری مراسم عزاداری، رژیم ۲۰ تا ۲۵ اتوبوس از نیروهای ویژه را در لباس مبدّل از تهران به قم فرستاد.

صبح روز دوم فروردین ۱۳۴۲/ ۲۵ شوال ۱۳۸۲ق سالروز شهادت امام صادق(ع) مجالس مختلف عزاداری در خانه علما و نیز خانه امام خمینی (س) برگزار شد. نیروهای اعزامی رژیم، برخی در قالب عزاداران روستاهای اطراف قم در این مجالس شرکت کردند. در مراسم عزاداری خانه امام خمینی (س) تعدادی از این نیروها با ذکر صلوات های نابجا قصد برهم زدن مجلس را داشتند؛ ولی ایشان با مشاهده اوضاع، محمدصادق خلخالی را مأمور کرد که به اخلالگران اعلان کند اگر این وضعیت ادامه داشته باشد، ایشان به سمت حرم مطهر حرکت می کند و در آنجا سخنان مهمی را خواهد گفت. این تهدید امام خمینی (س)، باعث ناکامی مأموران ساواک شد. به همین مناسبت سیدکاظم شریعتمداری نیز در مدرسه حجتیه مجلسی برقرار کرد که به دلیل روابط دو تن از پهلوانان قم که برگزارکنندگان اصلی مراسم بودند با شهربانی، به این مجلس حمله نشد.

عصر این روز، در مدرسه فیضیه مرجع تقلید وقت، سیدمحمدرضا گلپایگانی همانند سال های گذشته، با حضور گسترده عموم مردم، طلاب، علما و مراجع، مجلس عزاداری شهادت امام صادق(ع) را برگزار کرد. برخی افراد معتقدند امام خمینی (س) و سیدکاظم شریعتمداری پیشاپیش از ترفند کارگزاران امنیتی اطلاع یافته بودند و گلپایگانی را از تشکیل آن جلسه منع کردند؛ ولی وی هیچ یک از این توصیه ها را نپذیرفت و وی در این مراسم حاضر بود و حیاط مدرسه، بالکن های طبقه دوم و شبستان های آن از جمعیت عزادار پر شده بود. تعداد زیادی از نیروهای ویژه رژیم با لباس مبدل در لابه لای جمعیت نشسته بودند. همچنین نیروهای نظامی و ساواک در بیرون مدرسه و در میدان آستانه مستقر بودند. با سه اقدام این نیروها، یعنی پوشیدن کفش یک شکل سربازی، شعار دسته جمعی «جاوید شاه» و به صف ایستادن منظم آنها، ماهیت شان آشکار شد. اکبر هاشمی رفسنجانی که مدتی پس از این واقعه، دستگیر و به خدمت سربازی اعزام شد، به نقل از نظامیانی که در پادگان بودند خاطرنشان کرده است، عاملان فاجعه مدرسه فیضیه قم، ترکیبی از گاردی ها، ساواکی ها و ارتشی ها بودند. در دیگر خاطرات نیز در خصوص وجه ممیز اخلالگران از دیگر مردم آمده است؛ ازجمله همه آنان «چوب های تراشیده مثل چماق» داشتند و «دستکش به دست» بودند.

پس از سخنرانیِ سیدمحمد آل طه یکی از واعظان قم، مرتضی انصاری قمی از منبری های معروف قم، به منبر رفت که با اخلال نیروهای رژیم، سخنانش ناتمام ماند. یکی از آنان با بلندگو برای روح «رضاشاه کبیر» درخواست صلوات کرد که با واکنش مردم، درگیری ها آغاز شد. سرهنگ علی اکبر مولوی فرمانده عملیات که با لباس مبدل در ایوان یکی از حجره ها مستقر شده بود، فرمان حمله را صادر کرد و بدین ترتیب نیروهای حکومتی با چوب و چماق به طلاب و مردم حمله ور شدند. مأمورانی که در جلوی مدرسه فیضیه مستقر بودند، در حدود ساعت پنج بعد از ظهر از راه مسافرخانه های مجاور به پشت بام مدرسه فیضیه رسیدند و برای سرکوب طلاب در طبقه دوم مدرسه، دست به سلاح گرم بردند. کماندوها نیز حجره های طلاب را ویران کردند، درها، پنجره ها، اسباب و اثاث طلاب تخریب و غارت شد و گفته شده گروهی را به حیاط فیضیه پرت کردند. نیروهای رژیم به طلاب و علما و مردم فحاشی کردند و طلاب پناه گرفته را نیز زدند و مجروح کردند.

از میان طلبه های آسیب دیده سیدیونس حسینی رودباری را به خانه امام خمینی (س) آوردند و ایشان خود از او پذیرایی کرد. این جوان، پس از مراجعت به زادگاهش، در رودخانه غرق شد. هرچند در بی خبری های آن سال شایع شد حسینی رودباری بر اثر جراحات حادثه فیضیه، به شهادت رسیده و تألم ناشی از آن در کلام امام خمینی (س) نیز انعکاس یافته است. فضای امنیتی سال های بعد، فرصت شناسایی شهدای حوادث بهار ۱۳۴۲ را به مبارزان نداد جز اینکه اسدالله علم نخست وزیر وقت در مصاحبه ای اعلام کرد روحانیانی که مخالف اصلاحات ارضی بودند با دهقانانی که به قصد زیارت به قم رفته بودند، درگیر شدند که منجر به قتل یک دهقان شد! رژیم پهلوی در پی دست نیافتن به اهداف خود در حمله به مدرسه فیضیه، تصمیم گرفت برای مقابله بیشتر با حوزه و علما، طلاب را به سربازی بفرستد؛ بنابراین مأموران رژیم با دستگیری طلاب جوان و باطل کردن کارت معافیت تحصیلی آنان، تعداد زیادی از طلبه ها را به پادگان ها گسیل  داشتند.

پس از پایان ماجرای حمله، برخی از شاهدان نزد امام خمینی (س) رفتند و ایشان را در جریان امر قرار دادند. ایشان تصمیم گرفت به مدرسه فیضیه برود؛ اما حاضران مانع از رفتن ایشان شدند. با تهدیدهای ساواک، بیمارستان ها از پذیرش مجروحان خودداری می کردند. امام خمینی (س) با دکتر محمدعلی واعظی رئیس بیمارستان فاطمی قم که پزشک ایشان نیز بود، صحبت کرد و پذیرش طلاب مجروح صورت گرفت. بعدها واعظی از ریاست بیمارستان برکنار شد. امام خمینی (س) همان شب در جمع طلاب و مردم در خانه خود حاضر شد و در ضمن بیاناتی کوتاه، حقیقت رژیم پهلوی را همان خوی چنگیزی دانست که با ارتکاب این جنایت خود را رسوا و مفتضح می کند و از حاضران خواست با تمسک به سیره اهل بیت(ع) صبر و استقامت پیشه کنند و ترس و اضطراب به خود راه ندهند و با اقتدا به بزرگان اسلام ازجمله امیرالمؤمنین علی(ع) در برابر خطرهایی که متوجه اسلام و مسلمانان است، تحمل هر گونه ناملایمات را داشته باشند تا بتوانند دست خائنان به اسلام را قطع کنند. در روز سوم فروردین نیز ایشان در سخنانی از مردم خواست از جنایات رژیم در فیضیه و بیمارستان ها دیدن و آن را افشا کنند.

امام خمینی (س) در ۱۳/۱/۱۳۴۲ طی بیانیه ای خطاب به علمای بزرگ تهران که با جمله «انا لله و انا الیه راجعون» آغاز شده بود، خبر از مصیبت بزرگی داد که رژیم پهلوی با حمله به مدرسه فیضیه، دانشگاه امام زمان(ع)، رقم زد. ایشان ضمن تشبیه حمله رژیم به مدرسه فیضیه به حملات مغول، شاه دوستی را مساوی با غارتگری و ضربه زدن بر پیکره قرآن و اسلام دانست و تقیه با احتمالِ درخطربودنِ قرآن و مذهب را حرام و اظهار حقایق را واجب اعلام کرد. ایشان با بیان اینکه کارهای مخالفِ مصالح مملکت را برملا خواهد کرد، به نام ملت ایران، اسدالله عَلَم نخست وزیر وقت ایران را استیضاح کرد. ایشان همچنین در پیامی خطاب به طلاب جوانی که به خدمت سربازی فراخوانده شده بودند، بیان کرد از فرصت به دست آمده جهت آموختن تعلیمات نظامی، آگاه کردن دیگر سربازان، درجه داران و پایداری و مقاومت بهره گیرند تا دامنه مبارزه و نهضت به درون پادگان های نظامی نیز گسترش یابد.

مجالس چهلم فاجعه فیضیه در قم، تهران و بسیاری از شهرستان ها برگزار شد و سیدکاظم شریعتمداری و سیدشهاب الدین مرعشی نجفی از مراجع تقلید وقت، در پیام های جداگانه ای چهلم این فاجعه را تسلیت گفتند. امام خمینی (س) نیز در پیامی در ۱۲/۲/۱۳۴۲ به مناسبت چهلم فاجعه فیضیه، پس از بیان تسلیت به ساحت پیامبر اکرم(ص) و امام عصر(ع) به این نکته اشاره کرد که علت سیلی خوردن روحانیت برای پیامبر اسلام(ع) و امام عصر(ع) و حمایت از احکام اسلام و استقلال ایران است و مقصر اصلی و آمر چنین حوادثی به گفته مأموران دستگاه حاکم، شخص محمدرضا پهلوی است که با مشورت اسرائیل و بهایی ها به چنین اقداماتی دست می زند تا ملت و مملکت زیر سلطه اسرائیل باشد و روحانیت با این تفکر مخالف است. امام خمینی (س) اعلام کرد چون این دولت با احکام اسلام مخالف است، تا زمانی که برقرار باشد، مسلمانان روز خوش نخواهند دید. ایشان همچنین خاطرنشان کرد از اعزام طلبه ها به سربازی هراسی نیست؛ زیرا طلبه ها سطح افکار سربازان را بالا می برند و آنان را روشن فکر و آزادمنش تربیت می کنند. ایشان برای شکستن فضای ترس و ارعاب رژیم و نیز مشاهده جنایات رژیم پس از درس و سخنرانی علیه رژیم در مسجد اعظم به مناسبت چهلم حادثه فیضیه، در ۱۲/۲/۱۳۴۲ به مدرسه فیضیه رفت و مجلس عزا برپا کرد. ایشان همچنین در اول خرداد در نامه ای به محمدتقی فلسفی با تشکر از سخنرانی حساس وی در فضای اختناق و ابلاغ سلام به مبلغان در صحنه، با اشاره به افتتاح یک شماره حساب بانکی برای دریافت کمک جهت بازسازی مدرسه فیضیه، از وی خواست که در صورتی که صلاح می داند، آن را اعلام کند.

امام خمینی (س) در پیگیری حادثه فیضیه، حتی در دوران حصر و دیدار با یکی از مقامات رژیم در دی ماه ۱۳۴۲، دربارهٔ توجه و تعقیب مسببان این حادثه نیز سؤال کرد. ایشان در این دیدار، همچنین از دیدار نماینده جمال عبدالناصر، پیش از حادثه فیضیه با ایشان خبر داد که به این نماینده اطمینان داده است اختلافی میان ملت و دولت نیست و به فرض وجود اختلاف، موضوعی داخلی است که خود قادر به رفع آن هستند و به بیگانگان ربطی ندارد.

در پی اقدام رژیم، علمای تراز اول قم، مشهد و نجف مانند سیدمحمدرضا گلپایگانی، سیدکاظم شریعتمداری، سیدشهاب الدین مرعشی نجفی، سیدمحسن حکیم، سیدعبدالله شیرازی، سیدهادی میلانی، سیدحسن قمی و سیدمحمد بهبهانی۶۹ و علمای شهرستان ها و بازاریان با صدور اعلامیه هایی از اقدام سرکوب گرانه و خونین رژیم پهلوی اعلام انزجار کردند. امام خمینی (س) نیز طی تلگرام ها و پیام هایی از آنان قدردانی کرد. به همین مناسبت علما و روحانیان تهران، قم، اصفهان، کاشان و مشهد و بعضی از شهرستان ها در روزهای فروردین ۱۳۴۲ دست به اعتصاب زدند و از رفتن به مساجد و اقامه نماز جماعت خودداری کردند؛ چنان که بازاریان تصمیم به تعطیلی بازار گرفتند و این حمایت های مردمی نقشه رژیم پهلوی را که قصد داشت با ایجاد رعب و وحشت مردم را مخالف روحانیت جلوه دهد، خنثی کرد. امام خمینی (س) نیز با صدور پیامی در ۱۶/۱/۱۳۴۲ از همه کسانی که در این مدت با تعطیلی عمومی بازارها و خیابان ها، از رژیم پهلوی ابراز تنفر و انزجار کردند، تشکر و قدردانی کرد و هدف روحانیت را اصلاح امور، بقای استقلال مملکت و حفظ مذهب جعفری، قوانین اسلام و قانون اساسی دانست.

واقعه حمله به فیضیه و شیوه برخورد امام خمینی (س) با این حادثه، زمینه مناسبی را برای آشنایی مردم با اغراض خاندان پهلوی، سیاست های آمریکا، اسرائیل و انگلیس به وجود آورد. در حقیقت حوادثی که از سال ۱۳۴۰ در ایران آغاز شده بود و با فاجعه ۱۳۴۲ فیضیه تداوم یافت و نهایتاً منجر به قیام پانزده خرداد گردید، مردم ایران را با واقعیت های دردناک جامعه ایران آشنا ساخت؛ از این رو می توان حادثه حمله به مدرسه فیضیه را از نقاط آغازین در انقلاب اسلامی به شمار آورد؛ زیرا امام خمینی (س) معتقد بود رژیم با حمله به مدرسه فیضیه گور خود را کند و خود را رسوا کرد. ایشان برخلاف تصور حاکمان، پس از این حادثه بر ادامه مبارزه سیاسی تأکید و از هجرت به نجف بنا بر درخواست سیدمحسن حکیم خودداری کرد و در نامه ای به وی با بیان مظلومیت حوزه و طلابِ بی پناه نوشت با هجرت مراجع و علما، مرکز بزرگ تشیع (قم) در پرتگاه هلاکت قرار می گیرد و به دامن کفر و بی دینی کشیده خواهد شد و امید است با وحدت کلمه علمای اعلام اسلام و مراجع وقت، حفظ کلمه اسلام و قطع دست اجانب از مملکت فراهم گردد. ایشان از عموم طبقات برای صیانت احکام اسلام و استقلال ممالک اسلامی طلب کمک کرد و اطمینان داد با وحدت کلمه مسلمانان، به ویژه علمای اعلام، صفوف اجانب و مخالفان در هم می شکند و هیچ گاه به فکر تجاوز به ممالک اسلامی نخواهند بود؛ از این رو این حادثه برخلاف تصور محمدرضا پهلوی که می پنداشت سبب سرکوبی روحانیت و قیام مردم می شود، عامل تثبیت تفکر سیاسی امام خمینی (س) در جامعه گردید.

• آل طه، سیدمحمد، مصاحبه، چاپ شده در خاطرات ۱۵ خرداد، به کوشش علی باقری، تهران، سوره مهر، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
• احمدی میانجی، علی، خاطرات فقیه اخلاقی آیت الله احمدی میانجی، به کوشش عبدالرحیم اباذری، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
• اطلاعات، روزنامه، ۸/۱۱/۱۳۴۱ش.
• امام خمینی (س)، سیدروح الله، صحیفه امام، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
• امینی، ابراهیم، مصاحبه، چاپ شده در خاطرات ۱۵ خرداد، به کوشش علی باقری، تهران، سوره مهر، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
• بهشتی، حسن، خاطرات حسن بهشتی، مجله پانزده خرداد، شماره ۲۵، ۱۳۷۶ش.
• پهلوی، محمدرضا، پاسخ به تاریخ، ترجمه دکتر حسین ابوترابیان، تهران، سیمرغ، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.
• پهلوی، محمدرضا، مجموعه تالیفات، نطق ها، مصاحبه ها و بیانات محمدرضا پهلوی شاه ایران، تدوین دفتر فرهنگی و مطبوعاتی وزارت دربار شاهنشاهی، تهران، کیهان، ۱۳۴۸ش.
• تشیع، محمدحسن، فاجعه فیضیه زمینه ساز قیام ۱۵ خرداد ۴۲، مجله پانزده خرداد، شماره ۱۸، ۱۳۷۴ش.
• کرباسچی، غلامرضا، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
• دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.
• ذاکری، علی اکبر، طلوع خورشید، سال شمار زندگانی امام خمینی (س) قدس سره، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۹۱ش.
• رجبی، محمدحسن، زندگی نامه سیاسی امام خمینی (س)، از آغاز تا هجرت، تهران، وزارت ارشاد، چاپ اول، ۱۳۶۹ش.
• روحانی، سیدحمید، نهضت امام خمینی (س)، تهران، عروج، چاپ پانزدهم، ۱۳۸۱ش.
• طاهری خرم آبادی، سیدحسن، خاطرات آیت الله سیدحسن خرم آبادی، تدوین محمدرضا احمدی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
• طاهری خرم آبادی، سیدحسن، مصاحبه، چاپ شده در خاطرات ۱۵ خرداد، به کوشش علی باقری، تهران، سوره مهر، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
• عبایی خراسانی، محمد، مصاحبه، چاپ شده در خاطرات ۱۵ خرداد، به کوشش علی باقری، تهران، سوره مهر، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
• عراقی، مهدی، ناگفته ها (خاطرات شهید حاج مهدی عراقی، پاریس ـ پاییز ۱۳۵۷)، به کوشش محمود مقدسی و مسعود دهشور و حمیدرضا شیرازی، تهران، رسا، چاپ اول، ۱۳۷۰ش.
• کاظمینی، صفاء، ارزیابی یادمانده های سپهبد مبصر از قیام ۱۵ خرداد۴۲، مجله عصرما، شماره ۱۶۴، ۱۱/۳/۱۳۷۹ش.
• کوثری، علی محمد، مصاحبه، چاپ شده در خاطرات ۱۵ خرداد، به کوشش علی باقری، تهران، سوره مهر، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
• گرامی، محمدعلی، خاطرات آیت الله محمدعلی گرامی، تدوین محمدرضا احمدی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
• محتشمی پور، سیدعلی اکبر، خاطرات سیاسی، تهران، خانه اندیشه جوان، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
• مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
• مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، چاپ اول، تهران ۱۳۷۸ش.
• منصوری، جواد، تاریخ قیام پانزده خرداد به روایت اسناد، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
• مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، سیر مبارزات امام خمینی (س) در آینه اسناد به روایت ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
• مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، کوثر، مجموعه سخنرانی های امام خمینی (س)، تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۳ش.
• مؤمن، محمد، مصاحبه، چاپ شده در خاطرات ۱۵ خرداد، به کوشش علی باقری، تهران، سوره مهر، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
• هاشمی رفسنجانی، اکبر، هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، به اهتمام محسن هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
• یثربی، سیدعلی محمد، مصاحبه، چاپ شده در خاطرات ۱۵ خرداد، به کوشش علی باقری، تهران، سوره مهر، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.