مخالفت با لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی

مقدمه

بخش اول: بازنگری لایحه در رژیم پهلوی

بخش دوم: اهداف رژیم پهلوی از بازنگری لایحه

بخش سوم: مخالفت علما با تصویب نامه

بخش چهارم: فراگیرشدن مقابله با لایحه

بخش پنجم: سکوت دولت علم و اقدامات علما

انجمن های ایالتی و ولایتی، مخالفت و مقابله امام خمینی (س) و علما با حذف سه شرط اسلامیت، ذکوریت و سوگند به قرآن از تصویب نامه انجمن های ایالتی و ولایتی، سال ۱۳۴۱.

به موجب قانون انجمن های ایالتی و ولایتی در متمم قانون اساسی مشروطیت، برای تنظیم نیازمندی های محلی و مراقبت در تأمین آنها، در مرکز هر استان، انجمن ایالتی و در هر شهرستان انجمن ولایتی تشکیل می شد. تدیّن به اسلام، سوگند به قرآن به هنگام تحلیف و محرومیت زنان در انتخابات ازجمله شرایط قانونی آن بود.

در بازنگری این قانون در سال ۱۳۴۱، قید اسلام و ذکوریت از شرایط انتخاب کنندگان و انتخاب شوندگان حذف شد و در مراسم تحلیف، به جای قرآن «کتاب آسمانی» گذاشته شد.

امام خمینی (س) در جلسه مشورتی علما برای واکنش به این تصویب نامه، دربارۀ تصویب این لایحه و اهداف رژیم در مبارزه با مذهب اعلام خطر کرد و مقابله قاطع با آن را لازم دانست.

موضع گیری های امام خمینی (س) و فراگیرشدن مخالفت ها که به تظاهرات و تحصن نیز انجامید، سرانجام بعد از یک ماه دولت علم را مجبور به لغو تصویب نامه کرد. امام خمینی (س) پس از لغو رسمی تصویب نامه، با تشکر از مردم، قیام آنان را ستود.

موضوع انجمن های ایالتی و ولایتی، نخستین بار در اصول ۹۰، ۹۱، ۹۲ و ۹۳ متمم قانون اساسی مشروطیت آمده است. قانون یادشده، در چهار فصل و ۱۲۲ بند در ربیع الثانی ۱۳۲۵ق / ۱۲۸۶ش در مجلس شورای ملی به تصویب رسید. به موجب آن برای ترتیب و تنظیم نیازمندی های محلی و مراقبت در تأمین این نیازمندی ها و نظارت در اجرای قوانین در امور محلی، در مرکز هر استان، انجمن ایالتی و در هر شهرستان انجمن ولایتی مطابق مقررات این قانون تشکیل می شود. بر اساس این قانون، تدیّن به اسلام و نداشتن فساد عقیده، سوگند به قرآن به هنگام تحلیف و محرومیت زنان از انتخاب شدن و انتخاب کردن ازجمله شرایط آن بود، اما این قانون در رژیم پهلوی در سال ۱۳۴۱ در دولت اسدالله عَلَم بازنگری شد.

وزارت کشور با بهره گیری و اقتباس از قوانین کشورهای دیگر، لایحه ای با ۹۲ ماده و ۱۷ تبصره تهیه کرد و طی نامه ای محرمانه در ۱۳۴۱ / ۳ / ۲ به نخست وزیری تحویل داد و هیئت وزیران در ۱۳۴۱ / ۷ / ۱۴ آن را تصویب کرد. در تصویب لایحه دولت، قید اسلام و ذکوریت از شرایط انتخاب کنندگان و انتخاب شوندگان حذف شده بود و در مراسم تحلیف، به جای قرآن «کتاب آسمانی» گذاشته شده بود.  

در روز دوشنبه ۱۳۴۱ / ۷ / ۱۶ روزنامه های عصر تهران با تیتر درشت نوشتند: «طبق لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی که در دولت به تصویب رسید و امروز منتشر شد، به زنان حق رأی داده شده است» این مصوبه گرچه به لایحه و قانون شهرت یافته است، ولی به دلیل تصویب نشدن آن در مجلس تصویب نامه درست است؛ چنان که امام خمینی (س) در جاهای مختلف از آن تعبیر به تصویب نامه کرده است.

تغییر قانون انجمن های ایالتی و ولایتی از نگاه عالمان دین نقطه آغاز هجوم رژیم پهلوی به ارزش های مذهبی به شمار می آمد. این رژیم بر آن بود که پس از رحلت سیدحسین بروجردی، قدرت روحانیت و قشرهای مذهبی جامعه را ارزیابی کند. ایجاد زمینه مناسب برای گروه های صاحب نفوذ و بی اعتقاد به قرآن و اسلام مانند تشکیلات وابسته استعماری بهائیان، زمینه سازی برای تغییر و تبدیل برخی مواد قانون اساسی که مانع تحقق اهداف بیگانگان و هیئت حاکمه ایران بود، فریب قشرهای محروم و ستمدیده مانند زنان و روستاییان و احاله مشکلات به اسلام و قانون اساسی و پدیدآوردن جوّ خوش بینی و ذهنیت مثبت دربارهٔ محمدرضا پهلوی به عنوان تنها ملجأ و پناهگاه محرومان و ستمدیدگان، دورساختن جامعه ایران از حکومت کمونیستی شوروی و همبستگی کامل با غرب و آمریکا از دیگر اهداف رژیم در تصویب این لایحه بود.

پس از انتشار خبر تصویب نامه انجمن های ایالتی و ولایتی به پیشنهاد امام خمینی (س)، جلسه ای برای تبادل نظر در خانه مرتضی حائری با حضور مراجع و علما ازجمله سیدمحمدرضا گلپایگانی و سیدکاظم شریعتمداری و سیدمحمد یزدی معروف به محقق داماد، سیداحمد زنجانی، میرزاهاشم آملی و عبدالنبی عراقی تشکیل شد. امام خمینی (س) در این جلسه به اهداف رژیم از این لایحه اشاره و دربارهٔ تصویب آن اعلام خطر کرد و مقابله قاطع با آن را لازم دانست، ولی در مجموع همه بر این تصمیم صحه گذاشتند که طی تلگرامی به محمدرضا پهلوی، مخالفت علمای اسلام را با مفاد تصویب نامه اعلام کنند و لغو فوری آن را بخواهند. آنان طی نامه و پیغام به علمای مرکز و شهرستان ها، جریان تصویب نامه و خطرهایی را که اسلام و ملت ایران را تهدید می کند، بازگو کردند و آنان را به مقابله و مبارزه با آن فرا خواندند. افزون بر موارد یادشده تصمیم گرفته شد علمای حوزه علمیه قم جلسه مشورتی به صورت هفته ای و در صورت لزوم چند روز یک بار دایر کنند تا موضع گیری ها با وحدت نظر و عمل همراه باشد.

امام خمینی (س) در جلسه یادشده پیشنهاد کرد متن تلگرام هایی که علما به هیئت حاکمه مخابره می کنند، چاپ شود و در دسترس عموم قرار گیرد تا مردم از اقدامات و نظریات پیشوایان اسلامی دربارهٔ تصویب نامه آگاه شوند. این پیشنهاد را نخست برخی علما، به دلیل اینکه ممکن است موجب خشم و واکنش منفی دولت شود، رد کردند؛ ولی پافشاری امام خمینی (س) سبب تصویب آن شد. امام خمینی (س) برابر با توافق علما در این جلسه، تلگرامی همراه با احترام و با تعبیر «اعلیحضرت» به محمدرضا پهلوی مخابره کرد و در آن مصوبه دولت را موجب نگرانی علما و مردم دانست و از او خواست مطالب مخالف دیانت و مذهب رسمی مملکت از برنامه های دولتی و حزبی حذف شود. سیدمحمدرضا گلپایگانی و سیدکاظم شریعتمداری نیز دراین باره پیامی به وی فرستادند.

 پس از یک هفته، در ۱۳۴۱ / ۷ / ۲۳ پهلوی به پیام های مراجع قم به جز امام خمینی (س) پاسخ داد. او در آغاز نامه با عنوان «حجت الاسلام» مراجع را تحقیر کرد و مصوبات لایحه را غیر مهم و نتیجه وضعیت زمانه و تاریخ دانست و مسئله را به دولت عَلَم ارجاع داد  و در پایان نامه نیز با جمله «توفیقات جناب مستطاب عالی را در هدایت افکار عوام خواهانیم» با کنایه، وظیفه علما را هدایت عوام و دخالت نکردن در امور کشور دانست. به دلیل احاله مسئله به اسدالله علم توسط پهلوی، علما با مشورت یکدیگر تصمیم گرفتند به وی تلگرامی مخابره کنند و خواهان لغو لایحه ضداسلامی و مخالف قانون اساسی انجمن های ایالتی و ولایتی بشوند. از این رو گلپایگانی، مرعشی نجفی و شریعتمداری در ۱۳۴۱ / ۷ / ۲۸ به وی تلگرام زدند و خواهان لغو لایحه شدند. امام خمینی (س) نیز در همین تاریخ تلگرامی خطاب به علم فرستاد و به مصوبات دولت در زمان تعطیلی مجلسین و مشخصاً مصوبه قانون انجمن ها اشاره کرد و آن را مخالف شرع اسلام و صریح قانون اساسی خواند و وی را در پیشگاه خداوند و ملت مسلمان و قانون مسئول دانست و تأکید کرد این قوانین مخالف اسلام است و فقیهان اسلام و مراجع مسلمین به حرمت آن فتوا داده اند و می دهند. ایشان در پایان اخطار کرد علمای ایران و اعتاب مقدسه و سایر مسلمین، در امور مخالف با شرع ساکت نمی نشینند و این گونه قوانین رسمیت نخواهد یافت. ایشان همچنین از علم خواست به قم بیاید تا حضوری ابهامات برطرف شود و مطالبی که به صلاح کشور است و در نامه نمی توان به آنها اشاره کرد، تذکر داده شود. سیدابوالقاسم خویی نیز دراین باره تلگرامی از نجف به محمدرضا پهلوی  و در ۱۳۴۱ / ۷ / ۲۶ تلگرام دیگری به سیدمحمد بهبهانی از علمای شاخص تهران مخابره کرد.   سیدمحسن حکیم نیز در ۱۳۴۱ / ۸ / ۱۴ از نجف تلگرامی به بهبهانی فرستاد.

حرکتی که با نشست امام خمینی (س) و مراجع قم در مهرماه شکل گرفت، همه علما و حوزه ها و اصناف را در این مبارزه با خود همراه کرد و بسیاری از دیگر شخصیت های اسلامی نیز تلگرام هایی به دولت مخابره کردند. امام خمینی (س) برای فراگیرکردن نهضت، نامه هایی به علمای تهران و دیگر شهرها نوشت و از آنان خواست در این جهت بکوشند. ایشان در نامه ای به محمدتقی فلسفی در ۲۹ جمادی الاول ۱۳۸۲ق / ۶ آبان ۱۳۴۱ش ضمن دعا و سپاس از فعالیت های وی و دیگر وعاظ، خواست که وظیفه خود را در این مسئله به احسن وجه انجام دهند، چنان که در نامه ای به عبدالجلیل جلیلی کرمانشاهی ضمن شرح موضوع و برخی اقدام ها که صورت گرفته از وی خواست از علمای کرمانشاه و نیز سایر مردم بخواهد با تلگرام به محمدرضا پهلوی که با تعبیر «اعلی حضرت» نام برد و نیز با تلگرام به سیدمحمد بهبهانی، با متانت و بدون تشنج و تظاهر، خواهان لغو موارد خلاف شرع این تصویب نامه شوند. در نامه ایشان به علمای اردکان نیز که در ۲۷ اردیبهشت ۱۳۴۲ نوشته شده، همین موضوع یادآوری و پی گیری شده است. در ۶ آبان این سال در نامه به مرتضی امامی مازندرانی، یکی از علمای مازندران نیز که واکنش درخوری در این موضوع نداشتند، خواهان واکنش و همراهی با سایر آنان می شود.

علما، وعاظ و مردم نیز در جریان مقابله با لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی پررنگ به عرصه آمدند. اصناف بازار و دانشجویان با صدور اعلامیه هایی حمایت خود را از موضع علما و مراجع تقلید اعلام کردند. اعلامیه های بازاریان و تجار، آبادانی های مقیم مرکز، نهضت آزادی ایران و جامعه مبلّغین اسلامی ازجمله واکنش های مردمی در حمایت از نظر مراجع و علما و تخطئه حکومت بود.

جامعه مبلّغین اسلامی، در اطلاعیه ای، ضمن تأیید خواسته های مراجع و حوزه های علمیه، از دولت خواستند هر چه زودتر این تصویب نامه را لغو کند و بیش از این موجب رکود مشروطیت و نقض قانون اساسی نشود گروهی از مردم قم و تهران، در روز ۱۳۴۱ / ۸ / ۶ در خانه امام خمینی (س) حضور پیدا کردند تا از رهنمودهای ایشان دربارهٔ تصویب قانون انجمن ها آگاه شوند. ایشان در این تجمع، جلوگیری از قانون شرکت زنان در انتخابات را وظیفه دینی همه دانست و اشاره کرد اگر این قانون عملی شود، چیزهای دیگری را به دنبال خواهد داشت و این در حالی است که بیشتر مردم از این امر بیزارند و از مردم خواست کارها را تعطیل نکنند و جلوگیری از این قانون باید آرام پیش رود. امام خمینی (س) در نامه یادشده خود به امامی مازندرانی هشدار می دهد که اصل موضوع مقابله با قرآن و از رسمیت انداختن اسلام به پیروی از ترکیه و تساوی زن و مرد در همه امور است و نه صرف دو حکم یادشده در لایحه یا تصویب نامه.

 سیداحمد خوانساری از مراجع تقلید در تهران، به مناسبت سوم جمادی الثانی، روز شهادت حضرت فاطمه زهرا(س) در ۱۳۴۱ / ۸ / ۱۰ در اعلامیه ای از مردم خواست برای تجلیل از آن بزرگوار و موضوع مهم مذهبی که مقصود ایشان همان مصوبه دولت علم بود، در مسجد سیدعزیزالله در بازار تهران گرد هم آیند. امام خمینی (س) با اطلاع از برگزاری چنین مجلسی در نامه ای در دوم جمادی الثانی برابر با ۹ آبان به محمدتقی فلسفی، ضمن تأیید اصل اقدام، به چگونگی اعلام و محل آن انتقاد کرد و یادآور شد باید این جلسه با اعلامیه های فراوان در تهران، در بیابانی خارج از آن و در شهرستان های گوناگون و با جمعیت فراوان برگزار می شد. با این حال، این جلسه باشکوه برگزار شد.

خبرگزاری آسوشیتدپرس در ۱۳۴۱ / ۸ / ۱۱ گزارش داد دیروز صدها نفر از روحانیان تهران در مسجد سیدعزیزالله اجتماع و ضد دولت تظاهرات کردند. این نخستین تظاهرات مخالفان در زمان دولت اسدالله علم است که از پنج ماه به این طرف برپا شده است و روحانیان، دولت را متهم کرده اند که بر خلاف قانون اساسی کشور حکومت می کند. برابر با گزارش سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک)، فلسفی در تاریخ ۱۳۴۱ / ۸ / ۱۹ تلگرامی برای امام خمینی (س) به قم مخابره کرده و ضمن اشاره به برگزاری مجلس در مسجد سیدعزیزالله و آثار مثبت آن، از ایشان دربارهٔ ادامه این گردهمایی ها کسب تکلیف کرده است.

مخالفت علما ازجمله امام خمینی (س) با شرکت زنان در انتخابات با توجه به انگیزه های رژیم پهلوی از این کار در آن مقطع زمانی بود؛ وگرنه امام خمینی (س) با حضور سالم زنان در صحنه اجتماعی و ترقی و آزادی واقعی زنان مخالف نبود، بلکه با فساد و فحشا مخالف بود و حضور زنان را به نام ترقی و آزادی آنان در آن برهه زمانی فسادآفرین می دانست. ایشان در نقد شعار آزادی زنان از سوی رژیم یادآور شد که آیا مردها در این کشور آزادی دارند که زن ها داشته باشند؟ و آیا آزادی زن و مرد با حرف درست می شود؟ بر همین اساس امام خمینی (س) بر حضور زنان در صحنه های اجتماعی و مشارکت آنان در انتخابات پس از پیروزی انقلاب اسلامی تأکید می کرد.

با اینکه حدود یک ماه از تذکرات علما می گذشت، دولت علَم سکوت پیشه کرد و پاسخی به خواست علما نداد. امام خمینی (س) در جلسه ای که بدین منظور برگزار شد، از علما و مراجع خواست طی قطعنامه ای برکناری علم را از محمدرضا پهلوی بخواهند که مورد موافقت قرار نگرفت.  

تلگرام امام به پهلوی و علم

امام خمینی (س) در ۱۳۴۱ / ۸ / ۱۵ دو تلگرام به پهلوی و علم مخابره کرد که تا آن زمان هیچ مقام مذهبی ای با هیئت حاکمه چنین قهرآمیز برخورد نکرده بود. ایشان در تلگرام به پهلوی، از اسدالله علم انتقاد کرد و یادآور شد که علم را نسبت به بدعتی که در اسلام می خواهد بگذارد، توجه داده است؛ اما او، به امر خداوند، قانون اساسی و همچنین به نصیحت علمای اسلام توجه نکرده و گمان کرده با تبدیل قسم قرآن مجید به کتاب آسمانی ممکن است قرآن کریم را از رسمیت انداخت. ایشان در ادامه خطاب به خود پهلوی تذکر داد که به عناصری که با چاپلوسی و اظهار چاکری و خانه زادی می خواهند تمام کارهای خلاف دین و قانون را به او نسبت دهند، اطمینان نکند و چنان چه علم از جسارتی که به ساحت مقدس قرآن کریم کرده، استغفار نکند، ایشان ناگزیر است در نامه ای سرگشاده مطالب دیگری را تذکر دهد.

امام خمینی (س) در تلگرامی جداگانه به علم با لحنی قهرآمیز بر تمکین نکردن وی از نظر علمای اسلام سخت انتقاد کرد و بار دیگر به صراحت تصویب قانون انجمن ها را بر خلاف موازین شرع اسلام و قانون مشروطه شمرد و در پایان او را نصیحت کرد و به اطاعت خداوند متعال و قانون اساسی فرا خواند و به پس آمدهای زیانبار تخلف از قرآن و احکام علمای ملت و زعمای مسلمین و تخلف از قانون هشدار داد و یادآور شد آنان بدون دلیل، مملکت را به خطر نیندازند که در این صورت برخورد ایشان به گونه ای دیگر خواهد بود.

حرکت اعتراضی امام خمینی (س) و دعوت ایشان از علمای شهرستان ها به اعتراض سبب شد روحانیت بروجرد، تبریز، خرم آباد و دیگر شهرستان ها از اسدالله علم بخواهند از مخالفت با اسلام و قانون اساسی دست بردارد و درخواست علمای دین را بپذیرد. روح الله کمالوند، از علمای خرم آباد، از علَم خواست تصویب نامه را الغا کند تا از هر گونه آشوب جلوگیری شود و موجبات رفع نگرانی آیات عظام و مسلمین فراهم آید. از مشهد نیز سیدمحمدهادی میلانی، از مراجع وقت، نامه ای به علم نوشت و ضمن اعلام نگرانی اهالی خراسان و حوزه علمیه مشهد و اعتراض به خلاف گویی نخست وزیر، خواستار لغو تصویب نامه شد.

فریبکاری علم و افشاگری امام

اسدالله علم در اقدامی فریبکارانه در ۱۳۴۱ / ۸ / ۲۲ در تلگرامی موافقت خود را با نظر علما اعلام کرد و آن را به مراجع قم غیر از امام خمینی (س) فرستاد. برخی مراجع با سخنان علم و تلگرام او اعلام جشن و پیروزی کردند که موجب شادی مردم شد، ولی امام خمینی (س) دریافت که علم در اندیشه فریب مردم و علماست؛ از این رو در جمع مردم به افشاگری و مقابله با آن دست زد و یادآور شد لایحه ای که در هیئت وزیران تصویب شده است، با مصاحبه و تلگرام لغو نمی شود؛ بنابراین باید به مبارزه ادامه داد تا به صورت رسمی لغو شود. پس از افشاگری امام خمینی (س)، شادی مردم به خشم بدل شد و مبارزه شتاب بیشتری گرفت. امام خمینی (س) در پاسخ به پرسش اصناف و بازرگانان قم از ایشان، مصاحبه و ارسال نامه نخست وزیر به قم را مستدل و در شش بند کافی ندانست و سکوت را تا رفع خطر جایز نشمرد. 
پس از موضع گیری امام خمینی (س)، مراجع قم نیز پاسخ علم را کافی ندانستند و بر لغو لایحه به دست هیئت دولت تأکید کردند. علمای تهران نیز در اطلاعیه ای از مردم خواستند پنج شنبه اول رجب ۱۳۸۲ق / ۱۳۴۱ / ۹ / ۸ش در مسجد سیدعزیزالله گرد هم آیند تا عمق جریان های اخیر برای آنان بازگو شود. سیداحمد خوانساری و دیگر اعلام تهران نیز در این باره اعلامیه دادند و طومارها و تلگرام های فراوانی از شهرستان ها به مرکز و قم مخابره شد و روند مبارزه شتاب بیشتری گرفت. در دوم آذر، برخی اصناف و هیئت های مذهبی تهران و عده ای از طلاب و مردم قم، نزد مراجع ازجمله امام خمینی (س) رفتند و پشتیبانی و آمادگی خود را برای ادامه مبارزه اعلام کردند. ایشان ضمن یادآوری خطری که متوجه اسلام شده است، آنان را به پایداری تا رفع غائله فرا خواند. در اول رجب گروه های مختلف ازجمله دانشگاهیان، فرهنگیان، کارمندان، تجار و بازاریان و کارگران برای مبارزه اعلام آمادگی کردند. چهار نفر از علمای بزرگ تهران، سیدمحمد موسوی بهبهانی، محمدرضا تنکابنی، سیداحمد خوانساری و محمدتقی آملی به اتفاق علمای دیگر بر آن بودند که تا به دست آوردن نتیجه در مسجد سیدعزیزالله متحصن شوند. هیئت های مذهبی نیز آمادگی خود را برای هر نوع فداکاری اعلام کردند؛ حتی شماری از هیئتی ها با نوشتن وصیت نامه آماده شهادت در این راه شدند. شماری از فرستادگان رژیم پهلوی از محمدتقی فلسفی خواستند این جلسه برگزار نشود؛ اما ایشان برگزاری این جلسه را وظیفه ای شرعی و برای مبارزه لازم شمرد.

لغو لایحه توسط علم

اسدالله علم وقتی متوجه شد علما و مردم به نیرنگ او پی برده اند، در گفتگویی رادیویی ضمن تهدید معترضان گفت دولت از برنامه اصلاحی خود عقب نشینی نخواهد کرد؛ زیرا چرخ زمان به عقب بر نمی گردد. محمدرضا پهلوی امیدوار بود تهدید و برخورد خشن علم وحشتی در دل های مخالفان اندازد و آنان را از ادامه راه بازدارد ولی چنین نشد.

محمدتقی فلسفی به دنبال نطق رادیویی علم، چهارشنبه ۳۰ جمادی الثانی، در مسجد ارک، دربارهٔ مسائل روز و دیکتاتوری سخنرانی کرد و در پاسخ علم گفت چرخ زمان به عقب بر نمی گردد؛ مشروطه هم به استبداد بر نمی گردد و علم می خواهد با از بین بردن مشروطه حکومت خان خانی و استبدادی بر مردم تحمیل کند و چرخ زمان را به عقب برگرداند. مردم خشمگینی که در پای منبر او حضور داشتند، در خیابان ها تظاهرات کردند.

دولت پس از اطلاع از تصمیم علمای تهران به تحصن در مسجد سیدعزیزالله، شبانه تشکیل جلسه داد و تصویب نامه انجمن ها را اجراناشدنی خواند و بی درنگ همان شب با شتابی که حاکی از نگرانی و وحشت از اجتماع یادشده بود، طی تلگرام هایی به سه تن از علمای قم و طی نامه هایی به علمای تهران، خبر لغو تصویب نامه را اعلام کرد. دولت در برابر از علمای تهران خواست برگزارنشدن گردهمایی یادشده را به اطلاع عموم برسانند. علمای تهران نیز با این پیشنهاد موافقت و مشترکاً اعلامیه ای صادر کردند، ولی امام خمینی (س) تلگرام نخست وزیر به مراجع قم را کافی ندانست و مبارزه را پایان یافته نپنداشت و در سخنرانی نهم آذر برای طلاب قم و بازاریان تهران که در خانه ایشان تجمع کرده بودند، افزون بر لزوم اعلام لغو لایحه در جراید، شیوه برخورد دولت با این حادثه را مشکوک خواند و احتمال تطمیع و تهدید دولت از سوی برخی مستکبران را منتفی ندانست و گفت دولت اگر نمی تواند جواب این دولت ها را بدهد، آنان بدان پاسخ خواهند داد. ایشان در ادامه تأکید کرد تا در جراید رسمی کشور لغو تصویب نامه صریح اعلام نشود، نمی توان به این تلگرام ترتیب اثر داد و هیئت حاکمه نیز بداند بدون اعلام لغو آن در جراید، این تلگرام کأن لم یکن فرض می شود و مبارزه ادامه می یابد فلسفی نیز در منبر شب شنبه ۹ آذر در مسجد ارک به دولت ۲۴ ساعت فرصت داد تا از طریق جراید و رادیو لغو تصویب نامه را اعلام کند؛ در غیر این صورت دولت مسئول عواقب بعدی خواهد بود.

سرانجام علم ناگزیر شد روز شنبه ۱۰ آذر طی مصاحبه ای مطبوعاتی لغو لایحه را اعلام کند. روزنامه اطلاعات عصر آن روز با تیتر درشت از قول وی نوشت که تصویب نامه انجمن های ایالتی و ولایتی اجرا نمی شود و علم اظهار کرد هیئت دولت تصویب کرد مقررات تصویب نامه ۱۳۴۱ / ۷ / ۱۶ مربوط به انتخابات انجمن های ایالتی و ولایتی اجراشدنی نخواهد بود.

تشکر امام از مردم

امام خمینی (س) در ۱۳۴۱ / ۹ / ۱۱ در اطلاعیه ای و نیز در جمع طلاب و فضلا و اهالی قم در آغاز درس های حوزه علمیه قم از مردم تشکر کرد و تلاش و قیام آنان را ستود و گفت مسلمانان باید بیدار و هوشیار و مراقب اوضاع خود و مصالح اسلام باشند و صفوف خویش را فشرده تر کنند تا اگر دست هایی ناپاک به سوی مقدسات آنان دراز شد، آن را قطع کنند.

ایشان همچنین در دیدار با رؤسای شهربانی و ساواک قم که در تاریخ ۱۳۴۱ / ۹ / ۲۰ انجام شد، بر تمام شدن مسئله و ضرورت پرهیز از تحریک دوباره احساسات مردم و هشدار دربارهٔ پس آمدهای احتمالی آن، تأکید کرد و با اشاره به سخنان نخست وزیر، مبنی بر ممانعت برخی از اجرای اصلاحات در کشور، تصریح کرد اگر مورد اشاره وی به علما است، بداند که روحانیون حامی و طرفدار اصلاحات درست و توسعه کشور هستند و در این امور، پشتیبان دولت اند؛ زیرا دولت و ملت نباید از یکدیگر جدا باشند. با این حال، وزیر دادگستری وقت در اوائل سال ۱۳۴۲ در طرح خود دربارهٔ قضات قید «رجولیت» را حذف کرده بود که امام خمینی (س) در نامه خود به یکی از علما در برشماری برخی اقدام های نادرست رژیم به آن اشاره کرده و خواهان واکنش علما شده است.

دانشنامه امام خمینی (س)

• اطلاعات، روزنامه، ۱۳۴۱ / ۹ / ۱۰ش.
• امام خمینی (س)، سیدروح الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
• حسینیان، روح الله، درآمدی بر انقلاب اسلامی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
• حسینیان، روح الله، سه سال ستیز مرجعیت شیعه ۱۳۴۱–۱۳۴۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
• دوانی، علی، نهضت دوماهه روحانیون ایران به منظور دفاع از اصول مقدس اسلام، قم، حکمت، ۱۳۴۱ش.
• دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.
• ذاکری، علی اکبر، طلوع خورشید، سالشمار زندگانی امام خمینی (س) قدس سره، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۹۱ش.
• روحانی، سیدحمید، نهضت امام خمینی (س)، تهران، عروج، چاپ پانزدهم، ۱۳۸۱ش.
• شاهدی، مظفر، مردی برای تمامی فصول، اسدالله علم و سلطنت محمدرضا پهلوی، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
• طاهری خرم آبادی، سیدحسن، خاطرات آیت الله سیدحسن خرم آبادی، به کوشش محمدرضا احمدی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
• فراتی، عبدالوهاب، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی از مرجعیت امام خمینی (س) تا تبعید، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
• فردوسی پور، اسماعیل، همگام با خورشید از ایران تا ایران، خاطرات اسماعیل فردوسی پور، قم، مجتمع فرهنگی اجتماعی امام خمینی (س)، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
• فلسفی، محمدتقی، خاطرات و مبارزات حجت الاسلام فلسفی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ چهارم، ۱۳۸۲ش.
• کیهان، روزنامه، ۱۳۴۱ / ۷ / ۱۶ش.
• مجلس مقدس شورای ملی در چهار دوره تقنینیه، مجموعه قوانین، قانون انجمن های ایالتی و ولایتی، مطبعه مجلس، بی تا.
• مدنی، سیدجلال الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ نهم، ۱۳۷۸ش.
• مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
• منصوری، جواد، تاریخ قیام پانزده خرداد به روایت اسناد، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
• مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، سیر مبارزات امام خمینی (س) در آینه اسناد به روایت ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.