مرجعیت امام خمینی (س)

مقدمه

بخش اول: مفهوم شناسی

بخش دوم: مرجعیت پس از بروجردی

بخش سوم: زمینه های شکل گیری

بخش چهارم: پرهیز از مقام مرجعیت

بخش پنجم: درگذشت سید محسن حکیم

بخش ششم: اعلامیه استادان حوزه

بخش هفتم: گسترش در سطح کشور

بخش هشتم: گسترش در کشورهای دیگر

بخش نهم: ادامه گسترش مرجعیت امام خمینی (س)

بخش دهم: اجازه تصدی امور حسبیه

بخش یازدهم: انتشار رساله

بخش دوازدهم: مخالفت رژیم پهلوی

بخش سیزدهم: پیوند مرجعیت امام خمینی (س) با مردم

بخش چهاردهم: مناسبات با مراجع تقلید

بخش پانزدهم: پس از پیروزی انقلاب اسلامی

مرجعیت، به معنای محل رجوع، معنایی عام، به ویژه در قلمرو مسائل علمی و شرعی دارد. پس از درگذشت سیدحسین بروجردی، مهم ترین مسئله، آینده مرجعیت شیعیان بود. روحانیت ازجمله امام خمینی (س) با توطئه رژیم پهلوی درباره انتقال مرجعیت به عراق و تجزیه آن مخالفت کردند.

امام خمینی (س) از شخصیت های شاخص و استادان برجسته حوزه علمیه قم بود. برخی شاگردان امام خمینی (س) و نیز استادان حوزه، ایشان را از نظر علمی قوی تر و برتر از دیگر فقهای موجود می دانستند که نشانۀ اعلم بودن ایشان بود. بر این اساس مرجعیت امام خمینی (س)، با وجود مخالفت شخص ایشان، در میان مردم و نخبگان مطرح شد. سرانجام امام خمینی (س) با توجه به شرایط اجتماعی و اصرارهای زیادی که از طرف حوزویان، مردم و نخبگان سیاسی بود، مسئولیت مرجعیت را پذیرفت.

با آغاز نهضت اسلامی، محبوبیت امام خمینی (س) در میان حوزویان و توده مردم افزون تر شد و به تبع، مرجعیت ایشان نیز گسترش بیشتری پیدا کرد.

مرجعیت، مصدر صناعی «مرجع»، به معنای مرجع بودن و مرجع شدن است و «مرجع» به معنای محل رجوع، معنایی عام دارد و ازجمله در قلمرو مسائل علمی و شرعی است؛چنان که در برخی روایات دربارهٔ شناخت احکام دینی و شرعی و رویدادها دستور داده شده است به عالمان حدیث و فقیهان «رجوع» شود. مرجعیت به این معنا به عنوان یک امر عقلایی و دینی، همواره در تاریخ و همه جوامع وجود داشته است؛ چنان که قرآن کریم به عنوان امری ارتکازی و پذیرفته شده، ناآگاهان را به پرسش از اهل ذکر و آگاهان فرمان می دهد. در عصر حضور، پیامبر اکرم(ص) و امامان شیعه(ع) و دیگر دانایان امت، مرجعیت علمی و دینی مردم را بر عهده داشتند و مردم، مستقیم یا از طریق برخی اصحابِ آنان، مسائل دینی خود را فرا می گرفتند. در دوره غیبت صغرا نیز چهار نایب خاص، پاسخگوی مردم بودند. از آغاز غیبت کبری، عالمان دین، مرجعیت علمی و دینی شیعیان را به دست گرفتند که بیشتر به صورت غیر متمرکز اداره می شد. در این عصر، مردم در هر منطقه جغرافیایی برای تقلید، نوعاً به نزدیک ترین فقیه مراجعه و پرسش ها و مشکلات دینی خود را حل می کردند. اما در دو سده اخیر، حوزه اقتدار و اثرگذاریِ مرجعیت شیعه گسترش یافت و حتی گستره ای فرامنطقه ای پیدا کرد و در دوره محمدحسن نجفی، صاحب جواهر الکلام، به تدریج به صورت نهادی متمرکز درآمد. پس از وی شیخ مرتضی انصاری، در میان شیعیان مرجعیت عامه یافت. این مرجعیت متمرکز در زمان های بعد در میرزامحمدحسن شیرازی، سیدابوالحسن اصفهانی و سیدحسین بروجردی نمود یافت.

پس از درگذشت سیدحسین بروجردی در فروردین ۱۳۴۰، مهم ترین مسئله، آینده مرجعیت شیعیان بود. در این زمان کشمکش نیمه پنهانی میان حوزویان از یک سو و رژیم پهلوی از سوی دیگر، دربارهٔ تعیین مرجع بعدی و نیز بقای مرجعیت در ایران یا انتقال آن به عراق درگرفت. محمدرضا پهلوی با این انگیزه که اگر مرجعیت از قم، به عراق انتقال یابد، مانعی بر سر راه برنامه های خود نخواهد داشت، به سیدمحسن حکیم در نجف تسلیت گفت که در عرف آن روزگار به معنای خواست رژیم در تعیین مرجع بعدی در نجف بود. روحانیت و حوزه علمیه قم این کار را بی اعتنایی به مراجع قم و گام اول در راه تضعیف روحانیت تلقی کردند؛ حتی در برخی محافل مذهبی، این اقدام مقدمه ای برای انحلال حوزه علمیه قم به شمار آمد.

در نجف، علما و مراجع پرشماری حضور داشتند، ولی حکیم و سیدعبدالهادی شیرازی، شهرت بیشتری داشتند. حکیم عرب بود و به زبان عربی تدریس می کرد؛ به همین علت در میان کشورهای عرب زبان نفوذ بسیاری داشت و رژیم پهلوی به همین جهت در صدد انتقال مرجعیت به حکیم بود و آن را به نفع خود می دانست امام خمینی (س) نیز در یکی از سخنرانی های خود یادآور شده است این کار رژیم پهلوی نه به سبب علاقه به نجف و حکیم، بلکه برای تضعیف حوزه قم و روحانیت و اسلام در ایران بود. روحانیت در ایران از نزدیک با رژیم پهلوی رودررو بود و مفاسد آن را زودتر و بهتر درک می کرد و در برابر آن موضع می گرفت. به همین دلیل، این رژیم در صدد برآمد مرجعیت را از ایران به عراق منتقل کند.

تجزیه شدن مرجعیت، برنامه بعدی رژیم پهلوی بود. آنان در تلاش بودند در صورتی که مرجعیت به عراق منتقل نگردد، دست کم نگذارند این مقام در یک فرد جمع شود. در ایران چندین فرد واجد شرایط مرجعیت بودند. در قم، به جز امام خمینی (س)، سیدمحمدرضا گلپایگانی، سیدکاظم شریعتمداری و سیدشهاب الدین مرعشی نجفی، در تهران سیداحمد خوانساری و در مشهد سیدمحمدهادی میلانی و برخی مجتهدان محلی دیگر نیز مطرح بودند. از این رو رژیم پهلوی سعی کرد با طرح شماری از مراجع در مطبوعات کشور، افزون بر جلوگیری از مرجعیت امام خمینی (س) به این هدف نیز دست یابد. از این رو، هر روز عکس و تصویر یکی از فقها و مجتهدان به جز ایشان را در روزنامه ها چاپ می کردند.

روحانیت و حوزه علمیه، ازجمله امام خمینی (س) در برابر توطئه رژیم پهلوی دربارهٔ مرجعیت واکنش های متنوع و پرشماری از خود نشان دادند. امام خمینی (س) با انتقال مرجعیت و نیز با تجزیه آن مخالف بود و معتقد بود مرجعیت باید در اختیار فرد واحدی باشد و سیداحمد خوانساری را برای مرجعیت عامه، پیشنهاد داد و از دیگر علما خواست به منظور دستیابی به وحدت، وی را از تهران به قم دعوت و مرجعیت را به وی محول کنند. گفته شده است ایشان با این پیشنهاد سه هدف را پیگیری کرد: الف) جلوگیری از تجزیه مرجعیت و دوام اقتدار نهاد مرجعیت و حوزه و ناکامی رژیم پهلوی در دستیابی به اهداف تفرقه افکنانه خود؛ ب) خاتمه دادن به اختلافات و کشمکش های نیمه پنهان، بلکه آشکار برخی هواداران در تعیین مرجع بعدی؛ ج) جلوگیری از انتقال مرجعیت به عراق و نجف اشرف

در راستای شکل گیری مرجعیت عامه خوانساری، چند تن از علمای قم، سیدمحمد محقق داماد، امام خمینی (س)، مرتضی حائری و سیدرضا صدر در جلسه ای که در خانه سیدمصطفی صفائی برگزار کردند، با بررسی موضوع، تأکید کردند که مرجعیت مطلق همچنان باید در قم ادامه یابد و وضع حوزه همانند زمان بروجردی حفظ شود و نقشه رژیم خنثی گردد؛ از این رو در نامه ای به خوانساری که با امضای صفائی نوشته شد، از خوانساری دعوت کردند از تهران به قم بازگردد و مسئولیت مرجعیت و اداره حوزه علمیه قم را بر عهده بگیرد؛ ولی وی در پاسخ کتبی خود، همراه با سپاسگزاری آن را نپذیرفت. امام خمینی (س) در معرفی خوانساری به مرجعیت عامه، که به تقوا، زهد و علمیت وی اشاره داشت، معتقد بود در انتخاب وی، شائبه مسائل شخصی نیز به هیچ رو نمی رود. به هر رو پیشنهاد امام خمینی (س) پذیرفته نشد و قرار شد زعیم آینده حوزه، از میان علمای مقیم قم برگزیده شود و این قرار که در واقع همان تجزیه مرجعیت بود، موجب گردید امام خمینی (س) در آن، مشارکتی از خود نشان ندهد و عملاً از زعامت حوزه همراه با مرجعیت کناره گیری کند.

در این میان، سیدمحمد بهبهانی فرزند سیدعبدالله بهبهانی (از رهبران مشروطه( که به سبب رحلت بروجردی از تهران به قم رفته بود، روز هفتم رحلت بروجردی از همه کسانی که در مظان مرجعیت بودند، ازجمله امام خمینی (س) دعوت کرد تکلیف اداره حوزه را روشن کنند. در آن جلسه، گلپایگانی و شریعتمداری پذیرفتند هر کدام نصف شهریه شصت تومانی بروجردی را پرداخت کنند. مرعشی نجفی نیز متعهد شد نان حوزه را تأمین کند. برخی علاقه مندان پس از این جلسه، از اینکه امام خمینی (س) این فرصت را برای طرح مرجعیت خود از دست داده بود، ناراحت شدند؛ اما ایشان خوشحال بود که امور حوزه سر و سامان یافته، از خطر انحلال نجات یافته، بار تکلیف نیز از دوش ایشان برداشته شده است؛ چنان که ایشان پس از پایان جلسه و بازگشت به خانه، از اینکه مسئولیتی بر عهده ایشان گذاشته نشده بود، احساس آرامش می کرد ایشان پس از آنکه مسئولیتی بر عهده نگرفت، قدمی نیز برای طرح مرجعیت خود برنداشت و در برابر پیشنهادها و اقدام های دوستان و علاقه مندان، مقاومت می کرد و حتی در یکی از جلسات درس، از شاگردان خود خواست از اختلاف پرهیز کرده، در جهت مرجعیت ایشان اقدامی نکنند.

امام خمینی (س) از شخصیت های شاخص و استادان برجسته حوزه علمیه قم بود. تدریس ایشان در فقه، اصول، فلسفه، عرفان و اخلاق مشهور بود؛ چنان که به عنوان نمونه محمد صدوقی از استادان برجسته حوزه قم ـ که در آن زمان ساکن یزد بود ـ ایشان را در تدریس فلسفه، عرفان، فقه و اصول، استاد درجه اول حوزه شمرده که با وجود استادان بزرگ در قم، تدریس ایشان اولویت یافت و پس از درس بروجردی پرجمعیت ترین درس ها بود. بسیاری از برجستگان علمی در درس ایشان حاضر می شدند. افزون بر اعتراف حوزویان به مقام علمی و معنوی ایشان، سازمان اطلاعات و امنیت رژیم پهلوی (ساواک) نیز در گزارشی که در سال ۱۳۳۵ از حوزه علمیه قم تهیه کرده است، در حالی که شاگردان گلپایگانی و شریعتمداری را هریک سیصد، سیدمحمدحسین طباطبایی را دویست، محمدعلی اراکی، سیدشهاب الدین مرعشی، عباسعلی شاهرودی و سیدمحمد داماد را هریک صد تن ذکر کرده است، شاگردان امام خمینی (س) را پانصد تن برشمرده است. و گفته شده این شمار، پس از درگذشت بروجردی به هزار تا ۱۲۰۰ تن رسید.

گزارش ساواک بیانگر موقعیت علمی امام خمینی (س) در حوزه علمیه قم حدود پنج سال پیش از درگذشت بروجردی است. جایگاه علمی ایشان نه تنها در میان حوزویان و حکومت وقت بلکه نزد اصحاب مطبوعات نیز شناخته شده بوده است؛ از این رو روزنامه کیهان در ۱۲ فروردین ۱۳۴۰، امام خمینی (س) را در صدر علمایی که از نگاه خبرگان و صاحب نظران صلاحیت جانشینی بروجردی را دارند، آورده و یادآور شده است ایشان چهارصد شاگرد دارد که بیشتر آنان از فضلای تراز اول حوزه قم هستند. افزون بر اینها، شاگردان ایشان معتقد بودند اقتدار ازدست رفته حوزه، حضور جدی ایشان را در مقام مرجعیت می طلبد؛ به همین جهت، شماری از علاقه مندان که بیشتر شاگردان برجسته ایشان بودند، در صدد برآمدند مرجعیت امام خمینی (س) را مطرح کنند. حسینعلی منتظری، یوسف صانعی، محمدصادق خلخالی، سیدحسن طاهری خرم آبادی، نعمت الله صالحی نجف آبادی، علی اکبر مسعودی خمینی، عبدالرحیم ربانی شیرازی، محمد فاضل لنکرانی، حسین نوری، ابراهیم امینی، ابوالقاسم خزعلی، احمد جنتی،مجتبی تهرانی ربانی املشی،اکبر هاشمی رفسنجانی و بسیاری از افراد دیگر،ازجمله فضلا و فعالانی بودند که تصمیم گرفتند طی برنامه ای مرجعیت ایشان را مطرح کرده، سپس گسترش دهند.

از سوی دیگر، برخی شاگردان امام خمینی (س) ازجمله منتظری، مرتضی مطهری و مجتبی تهرانی، ایشان را قوی تر و برتر از دیگر فقهای موجود می دانستند قوی تر و برتر، از نظر علمی به معنای اعلمیت است. منتظری در خاطرات خود به موقعیت ممتاز ایشان در حوزه اشاره کرده، یادآور شده است بسیاری از فضلا و طلبه های خاص، به امام خمینی (س) نظر داشتند؛ حتی هنگام درخواست رساله از سیدابوالقاسم کاشانی، پس از فوت بروجردی، از مرجعیت امام خمینی (س) حمایت کرد و ایشان را از خود و دیگر فقها برتر دانست و مزاح گونه گفت: «بی سوادها (تعبیر رایج کاشانی) تا حاج آقاروح الله در قم هست، سراغ هیچ کس دیگر نروید؛ نه سراغ من و نه سراغ هیچ کس دیگر» محمدمهدی ربانی املشی و فضل الله محلاتی نیز معتقد به اعلمیت ایشان بودند. برخی دیگر بر آن بودند اگر در اعلمیت ایشان نسبت به فقهای نجف تردید باشد، بدون شک ایشان از فقهای قم اعلم است. بر همین اساس، پس از رحلت بروجردی به معرفی ایشان در حوزه قم و دیگر شهرها پرداختند.

افزون بر این، پس از درگذشت بروجردی، ربانی املشی در مصاحبه ای با خبرنگار روزنامه کیهان که برای تهیه گزارش به قم رفته بود، مرجعیت امام خمینی (س) را با دلیل های پرشماری مطرح ساخت که همراه با مطالب دیگری دربارهٔ جایگاه امام خمینی (س)، شاگردان بسیار و نیز برجستگی های ایشان منتشر شد. البته امام خمینی (س) وقتی از اخبار مندرج در این روزنامه و دیگر روزنامه ها مطلع شد، ابراز ناراحتی کرد و یادآور شد وقتی دیگران زحمت اداره حوزه را بر دوش دارند، نباید از ایشان نام برده شود. از سوی دیگر، امام خمینی (س) حاضر به برقراری مجلس بزرگداشت برای بروجردی که گاهی برای اعلان مرجعیت به شمار می رفت، نبود و وقتی با گفتگو و اصرار دوستان و شاگردان آخرین مجلس به نام ایشان گرفته شد، با این شرط پذیرفت که نامی از ایشان برده نشود و وقتی سخنران به ستایش ایشان پرداخت، ناراحت شد. با این حال، در گفتگویی که با سیدمصطفی خمینی فرزند ایشان انجام گرفت، قرار شد بیت ایشان برای رفت و آمد علاقه مندان باز باشد؛ چنان که برخی شاگردان ایشان ازجمله یوسف صانعی برای مرجعیت و اعلمیت امام خمینی (س) نسبت به دیگران، دلایل بسیاری برمی شمردند که این دلیل ها در قم، تهران و بسیاری از شهرهای دیگر مطرح شد. بر این اساس، پس از فوت بروجردی، مرجعیت امام خمینی (س) در میان حوزویان، نخبگان سیاسی و اصحاب رسانه و مردم مطرح بود؛ هرچند با توجه به استنکاف ایشان از پذیرش مرجعیت، اصرار شاگردان در اجازه انتشار رساله بی تأثیر نبوده است. پس از فوت سیدعبدالهادی شیرازی که چند ماه پس از رحلت بروجردی بود، دایره مرجعیت امام خمینی (س) گسترش یافت و حتی در برخی شهرها ازجمله نجف آباد و رفسنجان در ایشان تعیّن پیدا کرد.

با آغاز اعتراض مراجع به لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی و به ویژه مقابله امام خمینی (س) با رژیم پهلوی، پس از بازداشت ایشان در شب پانزده خرداد ۱۳۴۲که به قیام پانزده خرداد انجامید، نخست وزیر وقت، اسدالله علم طی مصاحبه ای تهدیدکننده با خبرنگاران خارجی اعلام کرد پانزده تن از بزرگ ترین پیشوایان مذهبی به زودی تسلیم محکمه نظامی خواهند شد. این سخن موجب نگرانی شد و شماری از علما و برخی مراجع تقلید وقت از شهرهای بزرگ به تهران مهاجرت کردند؛ ازجمله سیدمحمدهادی میلانی از مشهد با هواپیما عازم تهران بود که از میانه راه به مشهد بازگردانده شد؛ ولی در هر صورت خود را به تهران رساند و بسیاری دیگر از علمای کشور به سبب اعتمادی که به میلانی داشتند، به تهران آمدند که این حرکت در تاریخ معاصر به مهاجرت علما به تهران معروف شد. هدف اصلی آنان از این اقدام، نخست پاسخ به تهدیدهای علم و دوم، درخواست آزادی امام خمینی (س) از زندان بود. آنان در برابر تهدید رژیم به اعدام امام خمینی (س)، در یک حرکت جمعی که ازجمله میلانی، مرعشی نجفی، محمدتقی آملی و شریعتمداری از مراجع تقلید در میان آنان بودند، به صورت کتبی به مرجعیت امام خمینی (س) گواهی دادند و در واقع بر آن تأکید کردند.

مرعشی نجفی پیش از این در روز پانزده خرداد از امام خمینی (س) با عنوان «آیت الله العظمی آقای خمینی» و «از مراجع وقت» یاد کرده و از مردم خواسته بود از ایشان پشتیبانی کنند همچنین بسیاری از دیگر علما و فقها ازجمله سیدمرتضی پسندیده برادر امام خمینی (س) در مرداد ۱۳۴۲ همراه ۳۳ تن از علما طی اعلامیه ای امام خمینی (س) را به عنوان مرجع تقلید معرفی کردند.

حمایت های همه جانبه علما و مردم از مراجع تقلید و به ویژه امام خمینی (س) موجب شد رژیم پهلوی از محاکمه ایشان منصرف شده، تصمیم به تبعید ایشان بگیرد؛ ولی پافشاری بیشتر علما، رژیم را به عقب نشینی وادار کرد و در دوازدهم مرداد حبس ایشان به حصر تبدیل شد و طولی نکشید که دولت علم سقوط کرد و حسنعلی منصور جایگزین او شد و در این دوره، ایشان از حصر آزاد شد. امام خمینی (س) با ادامه حرکت خود به ویژه مقابله با قضیه کاپیتولاسیون پس از مدتی به ترکیه و پس از حدود یک سال به نجف تبعید شد؛ با این تصور که مردم ترکیه اهل سنت و رژیم آن لائیک است و ایشان در آنجا منزوی خواهد شد و در نجف نیز چهره و شخصیت ایشان، تحت الشعاع شخصیت ها و فقهای نجف قرار خواهد گرفت؛ ولی سرکنسولگری ایران در نجف و ساواک از سال ۱۳۴۷ از اقبال حوزه به ایشان نگران شد و با گزارشی از نماز جماعت و درس امام خمینی (س)، یادآور شد ایشان در میان فضلا و علمای نجف موقعیت خوبی به دست آورده است و چنانچه وضع به همین گونه ادامه یابد، در آینده ای نزدیک موقعیت مناسب تری به دست خواهد آورد و چنانچه یکی دو تن از مراجع در نجف که سن آنان زیاد است )سیدمحسن حکیم و سیدمحمود شاهرودی(، از دنیا بروند، ایشان مرجع مطلق خواهد شد.

فقهای گذشته نوعاً از پذیرش مسئولیت مرجعیت پرهیز داشتند و وقتی با اصرار دیگران و انجام وظیفه ناگزیر به پذیرش آن می شدند، با توجه به جایگاه خطیر آن بسیار نگران بودند؛ برای نمونه شیخ مرتضی انصاری پس از آنکه محمدحسن نجفی، صاحب جواهر وی را برای مرجعیت پس از خود معرفی کرد و صاحب نظران بسیاری بر اعلمیت وی گواهی دادند، هنگام پذیرش مسئولیت از امیرالمؤمنین علی(ع) مدد خواست که وی را از لغزش و اشتباه و ترک وظیفه نگه دارد و در طوفان حوادث همواره راهنمای او باشد. پس از وی وقتی شاگردان بزرگ او بر مرجعیت میرزامحمدحسن شیرازی معروف به میرزای شیرازی اتفاق نظر کردند و پذیرش مرجعیت را تکلیف وی دانستند، او در حالی که گریان بود، یادآور شد هرگز به فکر وی خطور نکرده است مرجعیت روزی بر عهده او قرار گیرد.

امام خمینی (س) نیز، چنان که برخی شاگردان ایشان تأکید کرده اند، پس از رحلت بروجردی، از پذیرش منصب مرجعیت گریزان بود و نه تنها گامی در این راه برنداشت، بلکه رفتار ایشان بر خلاف آن بود و چیزهایی را که مقدمه مرجعیت به شمار می آمدند، دفع می کرد؛ چنان که یکی از فضلای حوزه، یک روز پس از فوت بروجردی به استفتای شفاهی از ایشان مبنی بر جواز بقا بر تقلید از میت پرداخت و ایشان در پاسخ، ضمن اشاره به جواز، پس از اقامه نماز جماعت یادآور شد مبادا از مرجعیت کسی طرفداری کنند؛ زیرا مرجعیت امری الهی است و بدون این مسائل تعیین خواهد شد. روزنامه ها با کسانی که در مظان مرجعیت بودند، ازجمله امام خمینی (س) مصاحبه کردند که ایشان در پاسخ یادآور شد فعلاً تصمیم ندارد در مسیر مرجعیت گامی بردارد و اگر روزی مصلحت اسلام و مسلمانان یا ضرورت اقتضا کرد، ممکن است تصمیم خود را عوض کند.

امام خمینی (س) در راستای رفتار یادشده حتی از حضور در تشییع بروجردی که می توانست به معنای قرار دادن خود در معرض مرجعیت باشد یا امکان داشت رقابت علاقه مندان را دامن بزند، با همه علاقه ای که به وی داشت، پرهیز کرد، همچنین مدتی در هیچ یک از مجالس بزرگداشت بروجردی، شرکت نکرد؛ زیرا احتمالاً با شعارها و تکریم هایی روبه رو می شد که بی شائبه نبود. این است که برخی شاگردان ایشان تأکید کرده اند که امام خمینی (س) در تمام دوران عمر خود یک گام برای ریاست و مرجعیت برنداشت. پس از فوت بروجردی، برای ریاست و اداره حوزه و در نتیجه مرجعیت، جریان ها و فعالیت هایی در قم آغاز شد؛ امّا ایشان جداً با این گونه حرکت ها مخالفت می کرد و حاضر نبود کوچک ترین گامی در این راه بردارد. دربارهٔ اداره حوزه و پرداخت شهریه به طلاب نیز کاملاً کنار کشید و می گفت دیگران حوزه را اداره می کنند و ایشان نیز به بحث و درس خود ادامه می دهد؛ چنان که وقتی ابراهیم امینی درخواستِ تشکیل جلسه استفتا ـ که نشان مرجعیت بود ـ کرد، ایشان یادآور شد انتظار داشته است به جای پیشنهاد مرجعیت، ایشان را موعظه کرده، به اصلاح نفس و به یاد قیامت دعوت کند؛ همچنین وقتی یکی از شاگردان پیشنهاد تهیه پول و شهریه داد و گفت امروزه تبلیغات مرجعیت بر پایه همین شهریه است، این پیشنهاد را به شدت رد کرد و یادآور شد انتظار داشته اگر گرفتار چنین خصلتی بود، نصیحت شود. افزون بر حوزویان، برخی شخصیت های سیاسی غیر حوزوی نیز امام خمینی (س) را در این جهت ممتاز یافته بودند. امام خمینی (س) پس از آنکه به شرایط اجتماعی تن داد و مسئولیت مرجعیت را پذیرفت، نه تنها خود در تبلیغ مرجعیت گامی برنداشت، از لحاظ شخصی نیز علاقه ای نداشت شاگردان و یاران، مرجعیت ایشان را تبلیغ کنند. ایشان در سال های تبعید در عراق نیز برای کسی مجلس ترحیم برگزار نکرد و به شدت از برخی شئون رایج مرجعیت دوری می گزید؛ حتی زمانی که پس از رحلت سیدمحمود شاهرودی، قرار شد از سوی ایشان مجلسی برگزار کنند، با آن مخالفت کرد؛ البته پس از مدتی برای اینکه گفته نشود ایشان با شاهرودی رابطه خوبی نداشته است، در بزرگداشت چهلمین روز درگذشت وی، مجلس ختم گرفت.

از سوی دیگر، نشر کتاب های علمی و فقهی، زمینه ساز مرجعیت است؛ زیرا از این راه فضلای حوزه و مردم به امتیازات علمی فرد پی برده، به سمت و سوی او گرایش پیدا می کنند؛ اما کتاب هایی که امام خمینی (س) نوشته بود، تک نسخه و در اختیار خودشان بود و به نشر آن اقدام نمی کرد تا اینکه کتاب فقهی ایشان (دماء ثلاثه) با هزینه شخصی مسعودی خمینی و سیدمرتضی پسندیده چاپ شد؛ ولی با آگاهی ساواک از موضوع، همه هزار نسخه آن توقیف شد چنان که مجتبی تهرانی و مرتضی تهرانی که از شاگردان شناخته شده امام خمینی (س) بودند، با اصرار و هزینه خودشان، تصمیم به چاپ کتاب مکاسب محرمه ایشان گرفتند؛ ولی کتاب که برای چاپ آماده شد، نامی از نویسنده در آن نبود و با اصرار و اینکه ممکن است کسی به مطالب کتاب انتقاد داشته باشد و باید مؤلف را بشناسد، امام خمینی (س) جمله «اقل الطلاب روح الله الموسوی الخمینی» را در قسمت مربوط به نام مؤلف نوشت. دربارهٔ آثار فتوایی ایشان نیز همین سختگیری و عدم ابراز آن، وجود داشته است.

پس از درگذشت حکیم در دوازدهم خرداد ۱۳۴۹ در نجف، محمدرضا پهلوی برای دورکردن مردم از امام خمینی (س)، پیام تسلیتی برای خوانساری و شریعتمداری فرستادکه از رادیو پخش شد. به گفته علم، پهلوی قصد داشت تنها برای شریعتمداری پیام تسلیت بدهد، ولی با صلاحدید وی، نسخه ای دیگر از پیام خود برای خوانساری نیز فرستاد. یک روز بعد نیز پیام تشکر آن دو مرجع در پاسخ ارسال پیام تسلیت به پهلوی، از رادیو پخش شد. از طرف وزیر دربار ایران نیز تلگرام تسلیتی به فرزند ارشد حکیم، سیدیوسف حکیم مخابره شد که وی پاسخ نداد. در گزارشی آمده است جمعی از علما ازجمله سیدمحمود طالقانی از شریعتمداری خواستند به تلگرام پهلوی پاسخ ندهد و وقتی دریافتند وی در صدد پاسخ است، از وی قول گرفتند در پاسخ، یک سلسله مسائل سیاسی ازجمله بازگرداندن امام خمینی (س) به ایران، آزادی زندانیان، الغای کاپیتولاسیون و دیگر قانون های ضداسلامی را خواستار شود. طالقانی با اطمینان به اینکه وی به قول خود عمل خواهد کرد، راهی تهران شد؛ ولی میان راه قم ـ تهران متن تلگرام او را که شنید شگفت زده شد. امام خمینی (س) در گفتگویی خصوصی با برخی، این کار را نادرست دانست و نگران تکرار آن نیز بود و یکی از پیامدهای آن را به مخاطره افتادن مبارزات مردم می دانست. برخی روحانیان ایرانی مقیم نجف در اعلامیه ای مفصل که در عراق و ایران پخش شد، پاسخ خوانساری و شریعتمداری را نقد و محکوم کردند.

در برابر اقدام محمدرضا پهلوی، از سوی یاران و اصحاب امام خمینی (س) تلگرام تسلیتی از ایران به ایشان مخابره شد؛ ازجمله در ۱۴ خرداد ۱۳۴۹، ۴۷ تن از شاگردان امام خمینی (س) در تلگرامی که از ایشان با تعبیر «مرجع بزرگ شیعه» یادشده بود، همراه تسلیت فوت حکیم، عظمت اسلام و مسلمانان و ترقی روزافزون جامعه روحانیت و حوزه های علمیه را در پرتو توجهات امام زمان(ع) و رهبری ایشان از خداوند خواستار شدند. ساواک از ارسال این تلگرام که حسینعلی منتظری و عبدالرحیم ربانی شیرازی تهیه کرده بودند، جلوگیری کرد، اما باز در ایران پخش شد در سندی دیگر از ساواک آمده است اکبر هاشمی رفسنجانی تلگرام تسلیتی با امضای هفتاد تن از روحانیان تهیه کرده، قرار است به امام خمینی (س) مخابره کند. علمای تهران نیز در تلگرامی رحلت حکیم را به ایشان تسلیت گفتند؛ نیز مدرسان حوزه قم با برگزاری مجلس حکیم سعی کردند از این مجلس نیز برای تبلیغ مرجعیت امام خمینی (س) استفاده کنند.

به دنبال مسائل یادشده، تلاش روحانیان مبارز در داخل و خارج ایران برای گسترش مرجعیت امام خمینی (س) اوج گرفت. ساواک نیز با حساسیت ویژه این تلاش ها را پیگیری و گزارش می کرد. ازجمله دوازده تن از مدرسان برجسته حوزه علمیه قم، محمد فاضل لنکرانی، حسین نوری، حسینعلی منتظری، عبدالرحیم ربانی شیرازی، غلامرضا صلواتی، علی مشکینی، نعمت الله صالحی نجف آبادی، ابوالقاسم خزعلی، ابراهیم امینی، محمد شاه آبادی، یحیی انصاری شیرازی و احمد جنتی در اعلامیه ای بر مرجعیت و اعلمیت امام خمینی (س) تأکید کردند.

ساواک در گزارشی، متن نوشته تک تک این افراد را آورده است. فاضل لنکرانی به لحاظ علمی و تقوایی، صلاحیت امام خمینی (س) را برای مرجعیت تقلید و حفاظت از حوزه اسلام و حمایت مسلمانان محرز و بدون تردید شمرد. منتظری با توجه به مراتب علمی و عملی امام خمینی (س) و روشن بینی و مجاهدت های ایشان، صلاحیت ایشان را برای مرجعیت و زعامت شیعه محرز و ترویج و تعیین ایشان را به صلاح اسلام و مسلمانان دانست. ربانی شیرازی، با اشاره به مخاطراتی که برای اسلام پیش بینی می شد، یادآور شد لازم است مسلمانان به شخصی مراجعه کنند که علاوه بر برتری علمی و عملی، به اوضاع جهان واقف و در قبال حوادث صابر باشد و با شهامت هرچه تمام تر از حریم مقدس قرآن دفاع کند و مصداق کامل «امّا مَنْ کانَ مِنَ الفقهاء…» باشد، و در پایان اشاره کرد ایشان واجد چنین صفاتی است. امینی، امام خمینی (س) را واجد همه شرایط مرجعیت و تقلید از ایشان را به صلاح اسلام و مسلمانان دانست. مشکینی تقلید از ایشان را بی اشکال و به صلاح اسلام و مسلمانان شمرد. نوری همدانی تأکید کرد در جامعیت شرایط مرجعیت عامه و تامه ایشان، جای هیچ گونه تردیدی نیست و ترویج ایشان به صلاح اسلام و مسلمانان است. انصاری یادآور شد در مرجعیت عامه ایشان هیچ گونه تردیدی نیست، و اشاره کرد ایشان جامع حد اعلای شرایط مرجعیت تامه است و تقلید و ترویج از ایشان موجب اعتلای کلمه حق و اعزاز مسلمانان است. جنتی با اشاره به اینکه مرجعیت با تمام شئونات مادی و معنوی مردم مسلمان سر و کار دارد و کیان اسلام و همه حیثیات ملل اسلامی، همیشه وابسته به روشن بینی، قاطعیت، علم و تقوای مراجع تقلید بوده، خاطرنشان ساخت امروز با توجه به نیاز اسلام به رهبر واجد شرایط بیش از هر زمان دیگر، ایشان مرجعیت عامه دارد. خزعلی با بدیهی دانستن وجوب حفظ حوزه اسلام و حدود دین و اعزاز و تقویت مسلمین، این مسئله را با مرجعیت امام خمینی (س) امکان پذیر شمرد. شاه آبادی، پیروی از آرا و فتاوی ایشان را موجب رستگاری شمرد و صالحی نجف آبادی صلاحیت مرجعیت عامه ایشان را بسیار بدیهی و تأیید و ترویج و تقویت ایشان را وظیفه شرعی هر فرد مسلمان و علاقه مند به اسلام و مصالح مسلمانان دانست. صلواتی نیز امام خمینی (س) را واجد شرایط مرجعیت عامه و تقلید از ایشان را به صلاح اسلام دانست. از سوی دیگر، با وجود اینکه از استادن حوزه، پرسش شده بود نظر خود را دربارهٔ مرجعی که مقلدان پس از فوت حکیم، بایسته است به وی مراجعه کنند، بیان کنند، برخی به تعیّن و اعلم بودن امام خمینی (س) برای تقلید اشاره کردند، و در همه آنها به نوعی این نکته تصریح شده بود که تقلید از ایشان به مصلحت اسلام و مسلمانان است. بعضی نیز با توجه به اینکه در برخی پاسخ ها به مجموع شرایط لازم یک مرجع اشاره شده بود، به حصر مرجعیت در ایشان رسیدند. بعضی دیگر، از اعلامیه دوازده امضایی استفاده کردند که گرچه برخی استادان به مرجعیت و جواز تقلید از امام خمینی (س) اشاره کرده اند، اما از سخنان بیشتر آنان اعلم بودن ایشان فهمیده می شود.

با توجه به برخی تردیدافکنی ها که صورت می گرفت، اعلامیه دوازده امضایی، تأثیر بسزایی در میان مردم و گسترش مرجعیت امام خمینی (س) داشت. بسیاری از مدرسان در خاطرات خود به این مسئله اشاره کرده اند؛ازجمله طاهری خرم آبادی ضمن اشاره به آثار مثبت این اعلامیه و واکنش رژیم پهلوی به آن، ابتکار، پیشنهاد و پیگیری آن را کار خود دانسته است. آذری قمی، این اعلامیه را موجب تثبیت مرجعیت امام خمینی (س) و به دنبال آن، شتاب و اوج گیری نهضت اسلامی دانسته است. فاضل لنکرانی نیز با اشاره به تلاش رژیم پهلوی برای مطرح نشدن مرجعیت امام خمینی (س)، این اعلامیه را که افزون بر مرجعیت به نوعی مسئله رهبری نیز در آن مطرح شده بود، موجب برهم خوردن نقشه و تلاش رژیم شمرده است و به تأثیر آن در میان مردم پرداخته، یادآور شده است چون امضاکنندگان، نخبه های حوزه علمیه و مورد تصدیق و اعتماد بیشتر طلاب آگاه حوزه بودند، مسئله مرجعیت ایشان کاملاً تثبیت شد؛ به همین سبب ساواک روی آن حساسیت شدیدی داشت. نوری همدانی نیز با توجه به پخش این اعلامیه در شهرستان ها و خوانده شدن آن در سخنرانی ها، خاطرنشان کرده است این اعلامیه در جذب مردم به مرجعیت امام خمینی (س) بسیار اثربخش بود.

از سوی دیگر، منتظری و ربانی شیرازی، افزون بر همراهی در اعلامیه دوازده امضایی مدرسان، به صورت جداگانه در اعلامیه ای مشترک و مفصل، امام خمینی (س) را لایق ترین و صالح ترین شخص برای تصدی مرجعیت تقلید و زعامت مسلمانان معرفی و لزوم تقلید از ایشان را اعلام کردند. در بخشی از این اعلامیه با اشاره به سابقه مرجعیت در زمان میرزای شیرازی، وضعیت جامعه اسلامی و صفات لازم برای مرجعیت در شرایط کنونی، یادآور شدند حوزه علمیه قم با شناسایی کامل و آگاهی کافی به وضع حوزه های علمیه و روحیه افراد، با رعایت کامل مقررات دینی و دقت شدید در تشخیص صفات لازم برای زعامت اسلامی، بارها نظر خود را دربارهٔ شخصیت بارز و بی نظیر، مرجع عالم اسلام، «حضرت آیت الله العظمی آقای خمینی متع الله المسلمین بطول بقائه» بیان کرده، مراتب اتکا و اعتماد خود را به ایشان ابراز داشته، اکنون دوباره به صراحت اعلام می دارد با توجه به وضعیت روز و موقعیت خطیر مسلمانان، ایشان را لایق ترین شخصیت برای رهبری و زعامت و شایسته تقلید و مراجعه عموم می داند. از این رو آن دو خواستار آن شدند کسانی که تا به حال از ایشان تقلید نکرده اند، به اکثریت مردم بپیوندند تا با وحدت کلمه و ایجاد یکپارچگی، در تعظیم اسلام و اعتلای مسلمانان و دفع مفاسد بکوشند. همچنین منتظری در ۱۳ و ۱۴ خرداد این سال، در نامه ای به عطاءالله اشرفی اصفهانی در کرمانشاه و سیدحسین خادمی در اصفهان، امام خمینی (س) را برای مرجعیت شیعه متعین دانسته، ترویج ایشان را به صلاح اسلام و مسلمانان دانست. مقصود از «متعین»، همان اعلمیت است؛ چون بیشتر فقهای معاصر ازجمله امام خمینی (س) تقلید از مجتهد اعلم را در صورت امکان، احتیاط واجب می دانند.

این اعلامیه ها در ۱۸/۳/۱۳۴۹ در مجلسی که به مناسبت هفتمین روز درگذشت حکیم، جامعه وعاظ تهران در مسجد جامع بازار برگزار کرده بود، خوانده شد. این مسئله در گزارش های ساواک بازتاب یافته است. سخنران مجلس علی اصغر مروارید پس از اشاره به شرایط مرجعیت و خواندن متن اعلامیه ها و امضاکنندگان آن، سوگند یاد کرد کسانی که این تلگرام ها را امضا کرده اند، به آنان اعتماد کامل است و مردم بیشترِ آنان را می شناسند. وی افزون بر اعلامیه مدرسان قم، تلگرام های دیگری از حوزه های علمیه مختلف کشور، به مردم نشان داد که ضمن تسلیت به امام خمینی (س)، ایشان را مرجع تقلید معرفی کرده بودند. سخنرانان در مناطق دیگر نیز نظر و اعلامیه های استادان و علمای قم را در اجتماع ها می خواندند؛ ازجمله رئیس ساواک زنجان گزارش داده است که سیدعزالدین موسوی در مسجد «سیّد» در پاسخ به پرسش های مردم از مرجع اعلم، یادآور شده است منتظری، ربانی شیرازی و مشکینی، ایشان را اعلم دانسته اند و افزوده این سه تن را می شناسد و به آنان اعتماد و اعتقاد دارد. موسوی در مؤاخذه ریاست ساواک بر این گفتار، پاسخ داد تکلیف شرعی وی چنین اقتضایی داشته است. وی خاطرنشان کرد که در تهران، قم، مشهد، کاشان و شیراز این حکم شرعی صادر شده و رساله ایشان در این شهرها پخش شده است.

گزارش های ساواک از فعالیت پیروان امام خمینی (س) در شهرهای مختلف، از ترویج و تبلیغ مرجعیت ایشان در سطح کشور حکایت دارد؛ ازجمله علمای شیراز اعلامیه ای منتشر کردند که سیدعبدالحسین دستغیب، یکی از امضاکنندگان آن بود. آنان در مجلسی که برای بزرگداشت حکیم، در مسجد نو شیراز برگزار شده بود، به سخنران مجلس نمایندگی دادند به مردم اعلام کند علمای این شهر، مردم را به امام خمینی (س) ارجاع داده اند و ایشان را مرجع وارسته و شایسته برای تقلید معرفی می کنند. ساواک در گزارشی، سیداسدالله مدنی را یکی از طرفداران جدی امام خمینی (س) شمرده که در همدان نفوذ عجیبی دارد و بیش از یک سوم اهالی همدان را مقلد ایشان کرده است و در هر محفل و مجلسی از امام خمینی (س) ستایش کرده، ایشان را از دیگران اعلم می شمارد. وی افزون بر تبلیغ مرجعیت امام خمینی (س) و گسترش مقلدان ایشان در ایران، مرجعیت ایشان را برای شیعیان افغانستان، پاکستان و هند نیز تبلیغ کرده است. عطاءالله اشرفی اصفهانی نیز در کرمانشاه با استناد به گواهی سیدحسین خادمی اصفهانی و سیداسدالله مدنی که از عالمان عادل و خبره به شمار می آمدند، روحانیت و مردم را به تقلید از امام خمینی (س) با عنوان مرجع اعلم، دعوت کرد و از روحانیان خواست در این راستا تلاش کنند و مسئولیت این کار را در برابر بازخواست رژیم برعهده او بگذارند. همین مسئله باعث شد ساواک او را تهدید به تبعید کند.

سیدمحمدرضا سعیدی، یکی از شاگردان امام خمینی (س) که در تهران در مسجد موسی بن جعفر(ع) امامت و تبلیغ می کرد، نیز از همان آغاز تا زمان شهادتش، در تبلیغ مرجعیت ایشان فعال بود؛ به گونه ای که ساواک در گزارش خود آورده است وی تنها شخصی است که به صورت علنی و غیر علنی به نفع ایشان فعالیت می کند. وی در خرداد ۱۳۴۴ در نامه ای که به امام خمینی (س) در ترکیه فرستاد، از ایشان با عنوان «مرجع عالی قدر شیعه» یاد کرده ایشان را مرجع تقلید، رهبر شیعیان، ادامه دهنده راه انبیا(ع) و جانشین امام زمان(ع) خوانده است. وی در سخنرانی های خود بارها از مردم خواست از امام خمینی (س) تقلید کرده، رساله ایشان را تهیه کنند. ساواک نیز بارها از پخش رساله و کتاب تحریر الوسیله به دست وی گزارش داده است.

در دیگر حوزه ها ازجمله حوزه علمیه مشهد نیز روحانیان طرفدار امام خمینی (س) ازجمله سیدعلی خامنه ای، عباس واعظ طبسی و محمدرضا محامی به تبلیغ مرجعیت ایشان پرداختند و یادآور شدند تقلید هیچ کس جز ایشان جایز نیست و باید ایشان را تقویت کرد تا دستگاه فاسد را به هم بریزد و مسلمانان را از شر آنها نجات دهد. سیدعبدالکریم هاشمی نژاد نیز از مروجان مرجعیت امام خمینی (س) بود. بر اساس گزارش ساواک، حوزه های علمیه اصفهان، کاشان، شیراز و مشهد نیز ضمن تسلیت به امام خمینی (س)، ایشان را مرجع تقلید معرفی کرده اند. مدرسان حوزه ازجمله مسعودی خمینی در سیرجان محمدعلی گرامی در همدان و بر اساس گزارش ساواک محمد یزدی، با تبلیغ نظریه مدرسان حوزه علمیه قم با ارسال نامه های بسیار برای گسترش مرجعیت امام خمینی (س) تلاش کردند.

روحانیت و علمای متعهد برخی کشورهای شیعه نشین دیگر نیز اعلمیت امام خمینی (س) را به شیعیان کشورهای اسلامی اعلام کردند؛ علمای پاکستان، ازجمله محمد شریعت اصفهانی که از سال ۱۹۵۲م/۱۳۳۱ش نماینده بروجردی در کراچی بود. و طالب طاهری جوهری، رئیس دانشگاه امیه کراچی، در اعلامیه ای جداگانه امام خمینی (س) را با عنوان مرجع اعلم، به مردم معرفی کردند. در کویت نیز سیدعباس مهری مردم را به تقلید از ایشان فرا خواند و در بحرین فاضل فردوسی و سیدهادی موسوی مردم را به تقلید از ایشان فرا خواندند. برخی روزنامه ها و مجله ها در افغانستان و پاکستان ضمن آوردن عکس و شرح حالی از امام خمینی (س)، از ایشان به مرجع اعدل و اعلم یاد کردند ساواک نیز گزارش کرده است یک مجله پاکستانی به نام «ارشاد» ضمن چاپ تصویر امام خمینی (س) روی جلد خود، ایشان را مرجع اعلم جهان تشیع معرفی کرده است. همچنین ساواک گزارش کرده است روزنامه «پکتیکا» ایشان را مرد مبارزه با صهیونیسم و امپریالیسم معرفی کرده که پس از تبعید به ترکیه، زعیم بزرگ و مرجع عامه دینی شماری از مسلمانان جهان در عراق شناخته شده است. علما و فضلای افغانستان در نجف با امام خمینی (س) بیعت کردند و مردم شیعی افغانستان را به ایشان ارجاع دادنددر هندوستان نیز محمد مصطفی جوهر در اعلامیه ای امام خمینی (س) را مرجع اعلم نام برد. و یکی دیگر از عالمان بزرگ محلی، به نام گوهر، ایشان را دارای صلاحیت برای مرجعیت شمرد در لکنهو نیز که یکی از مراکز شیعی در هندوستان است، شماری از علما و روحانیان این شهر ازجمله سیدعلی سعید عبقاتی، سعادت حسین خان، محمود حسن، روشن علی، مولوی سیداحمد، مولوی سیداسکندر حسین و سیدمحمدمهدی زید پوری، اعلمیت امام خمینی (س) را اعلام کرده، مردم را به تقلید از ایشان فراخواندند در گزارشی به تاریخ ۲۸/۴/۴۹ نیز آمده است شیعیان افغانستان، پاکستان و هندوستان به امام خمینی (س) رجوع کرده اند.

با این حال، امام خمینی (س) همچنان با هر گونه حرکت و تبلیغی که شائبه ترویج و آینده سازی برای مرجعیت خود داشته باشد، موافق نبود و همان روشی که پس از رحلت بروجردی داشت، در این مرحله با شدت بیشتری پیش گرفته بود؛چنان که در خرداد ۱۳۴۹ که پس از درگذشت حکیم بحث مرجعیت مسئله روز حوزه های علمیه در نجف و ایران بود، به علاقه مندان خود توصیه کرد از نفی و اثبات مرجعیت ایشان برکنار باشند و وارد مناقشه ها نشوند و وقتی محمد مؤمن، در سفری به نجف از اعلامیه علمای قم در تأیید اعلمیت ایشان گزارش داد، نه تنها آن را تأیید نکرد، بلکه به آن اعتراض کرد؛ اما مؤمن در پاسخ ایشان گفت آنان بر اساس تشخیص تکلیف شرعی خود این کار را کرده اند؛ زیرا محمدرضا پهلوی به دستور آمریکا در صدد نابودی اسلام است و باید در برابر آن ایستاد و این افراد تشخیص داده اند جز ایشان کسی این صلاحیت را ندارد، و ایشان پس از این توضیح سکوت کرد.

با آغاز نهضت اسلامی، محبوبیت امام خمینی (س) در میان حوزویان و توده مردم افزون تر شد و به تبع، مرجعیت ایشان نیز گسترش بیشتری پیدا کرد. امام خمینی (س) به همان اندازه که در مبارزه با رژیم پهلوی پیش می رفت، مرجعیت ایشان نیز تقویت می شد و اوج می گرفت و به هر اندازه خود را در معرض بلاها و خطرها قرار می داد، توجه مردم نیز به ایشان بیشتر می شد. ایشان در آن روزگاری که کسی جرئت نمی کرد نام آمریکا و محمدرضا پهلوی را بدون احترام ببرد، به راحتی از آنان با لحن تحقیرآمیزی یاد می کرد. از نگاه شاگردان امام خمینی (س)، مرجعیت ایشان، خدایی بود؛ حتی دشمنان آن را تسریع و گسترش دادند. محمدرضا پهلوی ایشان را دستگیر کرد و به حبس و حصر برد تا با جدایی ایشان از حوزه و مردم به فراموشی سپرده شود؛ ولی واکنش ها و اعتراف عوامل رژیم ثابت کرد این کار هیچ سودی برای آنان نداشت، بلکه مضر بود و بر شهرت و محبوبیت ایشان نیز افزود.

از سوی دیگر، رژیم پهلوی با اصرار آمریکا، امام خمینی (س) را به ترکیه و نجف تبعید کرد تا ارتباط ایشان و حوزه قطع و صدا و شخصیت ایشان در حوزه نجف گم شود؛ ولی علمیت، تقوا و اخلاص ایشان سبب شد مرجعیت و نفوذ ایشان گسترش بیشتری پیدا کند؛ تا جایی که به تمام معنا نفوذ کلمه و مرجعیت عامه یافت. در کنار افراد و گروه های حوزوی، بعضی گروه های سیاسی در دهه چهل، ازجمله نهضت آزادی با اینکه نخست به شریعتمداری تمایل داشتند و گرایش های ملایم سیاسی او را می پسندیدند، پس از قضیه انجمن های ایالتی و ولایتی و نقش فعال سیاسی امام خمینی (س)، به مرجعیت ایشان متمایل شدنددر اسناد شهربانی افراد وابسته به جبهه ملی نیز از طرفداران امام خمینی (س) شمرده شده اند. و طبعاً این امر مربوط به همه آنان نیست.

از سوی دیگر، تثبیت تدریجی مرجعیت امام خمینی (س) در کنار افزایش روزافزون مقلدان ایشان، به طور طبیعی، مسئله پرداخت شهریه طلاب علوم دینی را به میان آورد. مسعودی خمینی دربارهٔ نخستین شهریه پرداختی امام خمینی (س) خاطرنشان کرده است سیدعلی غیوری از مبارزان و شاگردان امام خمینی (س) بیست هزار تومان وجوهات به ایشان پرداخت کرد. ایشان نیز دستور داد به هر یک از طلاب پانزده تومان پرداخت شود. مسعودی خمینی و حسن صانعی با حضور در مدارس آن را میان طلاب پخش کردند پس از آغاز مبارزات و قضیه انجمن های ایالتی و ولایتی، وجوه شرعیِ دریافتیِ امام خمینی (س) که در گذشته نیز به صورت نامرتب وجود داشت، بیشتر شد و پرداخت شهریه ایشان به طلاب، مانند دیگر مراجع وقت گردید،بلکه پس از مدتی افزایش نیز یافت؛ موضوعی که به شدت ساواک را نگران کرد و در پی کشف دلایل افزایش پرداخت شهریه ایشان برآمد. ناصر مقدم ریاست ساواک دستور داد از همه امکانات موجود برای شناسایی افرادی که به امام خمینی (س) وجوه شرعیه می پردازند و عاملان جمع آوری و ارسال آن به عراق اقدام کنند.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۶۱ با توجه به ظهور شخصیت علمی، عملی و سیاسی امام خمینی (س) در حوزه های علمیه و در میان مردم بحث رجوع از مراجع دیگر به امام خمینی (س) در محافل علمی و مذهبی به ویژه میان جوانان مبارز مطرح شد. بر همین اساس، شش تن از عالمان و استادان برجسته حوزه علمیه، مشکینی، منتظری، فاضل لنکرانی، جوادی آملی، ابوالحسن شیرازی و مهدوی کنی در ضمن شش اعلام نظر موجز و جداگانه بر مرجعیت ایشان تأکید کردند. نوشته مشکینی، منتظری و مهدوی کنی، مضمون مشابهی دارند؛ ازجمله مشکینی یادآور شد امروز مرجعیت در امام خمینی (س) متعین است و رجوع به ایشان افزون بر مقام شامخ مرجعیت ایشان، سبب نجات امت اسلامی و آزادی آنان از اسارت کافران و طاغوت های زمان است. بر این اساس، مسلمانان وجود ایشان را مغتنم شمرده، زعامت دینی و سیاسی ایشان را تجربه کنند تا آزادی خود را به دست آورند. منتظری با عبارتی موجزتر، تقلید را در ایشان متعین دانسته است مهدوی کنی نیز وجوب تقلید از ایشان را متعین شمرد. سه تن دیگر امام خمینی (س) را اعدل و اعلم معرفی کردند؛ ازجمله فاضل لنکرانی یادآور شد با توجه به تحقیقات و مطالعات بسیاری که دراین باره انجام داده است و با توجه به مقایسه آرا و نظرها و استدلال های ایشان با بزرگان دیگر، اعلمیت و اعدلیت ایشان محرز است و هیچ گونه تردیدی در آن نیست^] جوادی آملی نیز با اشاره به اعدل و اعلم بودن امام خمینی (س)، تقلید را در ایشان متعین دانست. ابوالحسن شیرازی از علمای بزرگ مشهد نیز در پاسخ پرسش عمومی مردم با توجه به اعلم، ابصر، اعدل و افقه بودن ایشان از دیگران، جواز رجوع، بلکه وجوب رجوع را بعید ندانست.

امور حسبیه به آن دسته از کارهای لازمی گفته می شود که متولی خاصی ندارد و در مرحله نخست جزء شئون فقیه جامع شرایط شمرده شده است که می تواند آن را به افراد مورد اعتماد واگذار کند؛ مانند حفظ و رسیدگی به اموال یتیمان و غایبان. سهم امام نیز نوعاً از مصادیق این امر شمرده می شود. به واگذاری مسئولیت و اختیار این امر از سوی فقیه به دیگری اجازه تصدی امور حسبیه گفته می شود. اجازه امور حسبیه را می توان به نوعی یک حرکت تشکیلاتی منسجم تلقی کرد که ریشه اش از جهاتی به شبکه وکالت و دستگاه نیابت در عصر ائمه(ع) و شیوه ارتباطی آنان با مردم بازمی گردد. این اجازه ناشی از شأن فقاهت است و از نگاه شرعی وابسته به تحقق مرجعیت تقلید ندارد؛ از این رو امام خمینی (س) کمی پس از درگذشت بروجردی، درخواست اجازه تصدی امور حسبیه از سوی برخی شاگردان خود و دیگران را اجابت کرد؛چنان که یک هفته پس از رحلت بروجردی، به درخواست کتبی سیدسجاد حججی میانجی و یادآوری نیاز وی به اجازه امور حسبیه در محل اقامت، به وی اجازه امور حسبیه داد. با این حال، به طور معمول اجازه نامه ها بیشتر پس از رسیدن به جایگاه مرجعیت صادر می شود. بر همین اساس، با شکل گیری مرجعیت ایشان در سال ۱۳۴۰ به تدریج نمایندگانی پس از چهلم بروجردی و معمولاً با درخواست شفاهی و برای بعضی بدون درخواست و به صورت ابتدایی، از ایشان اجازه امور حسبیه گرفتند.

امام خمینی (س) که دادن اجازه در امور حسبیه را منوط به مقدماتی می دانست، از فروردین سال ۱۳۴۰ تا آبان ۱۳۴۳ که ایشان به ترکیه تبعید شد، بر اساس مواردی که در صحیفه امام آمده به حدود هشتاد تن از علما اجازه داده است و طبعاً موارد دیگری نیز بوده است که در اختیار ناشر نبوده است. پس از تبعید ایشان به ترکیه و سپس عراق این روند ادامه و گسترش یافته است، به گونه ای که تا اواخر سال ۱۳۵۰ بر اساس دفتر فهرست ایشان از اجازات صادرشده در نجف، بیش از پانصد اجازه از سوی ایشان به افراد مختلف ایرانی و غیر ایرانی داده شده است و متن بیش از یک صد مورد آن در صحیفه آمده است؛ اما این امر پس از آن به دلیلی ناپیدا بسیار کاهش یافته و به کمتر از سی مورد رسیده است که دو مورد آن مربوط به دوران حضور در پاریس است و در یک روز برای محمدصادق خلخالی و سیدمحمد بجنوردی صادر شده است. ایشان خود در آذر ۱۳۵۱ در پاسخ به نامه حاج آخوند کرمانشاهی دربارهٔ صدور اجازه خاطرنشان کرده است که عجالتاً از دادن اجازات ایران معذور است و به جهاتی در آن متوقف است پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز بر اساس آنچه در مجموعه صحیفه امام آمده، تا اواخر سال ۱۳۶۲ تنها چهل مورد اجازه صادر شده است؛ اما در سال های بعد، به ویژه سال های پایانی عمر ایشان دوباره گسترش یافته و در مجموع حدود ۱۵۰ اجازه صادر شده است و بخش عمده این موارد مربوط به افراد در داخل ایران است.

از سوی دیگر، با توجه به اینکه امام خمینی (س) در دیگر کشورهای اسلامی نیز مقلد داشت، نمایندگانی از ملیت های غیر ایرانی در این شبکه و تشکیلات، انجام وظیفه می کردند که ازجمله آنها می توان به حسین جان واعظی و عبدالعلی از افغانستان و سیدنیاز حسین نقوی از پاکستان، سیدمحمدباقر حکیم از عراق، صبحی طفیلی و سیدحسن نصرالله از لبنان اشاره کرد؛ چنان که در میان افرادی که از امام خمینی (س) اجازه دریافت کرده اند، افراد غیر روحانی همانند ابراهیم یزدی و حبیب الله عسکراولادی نیز دیده می شوند. بعضی اجازات امور حسبیه امام خمینی (س) برای افراد، ضمیمه حکم امامت جمعه آنان بود؛ چنان که ایشان به بعضی افراد به صورت شفاهی اجازه می داد یا محدوده اجازه افرادی را به صورت شفاهی افزایش می داد.

از متن اجازات چاپ شده و فهرست آن، به خوبی پیداست امام خمینی (س) در صدور اجازه نامه ها با دقت، ضوابط شرعی را اعمال می کرد؛ زیرا غالباً می بایستی دو تن مورد اعتماد، اشخاص را تأیید می کردند؛ مگر اینکه ایشان خود از شخص شناخت کافی می داشت؛ دیگر اینکه به پیروی از رویه مرسوم در متن بیشتر آنها، شخص مجاز، به رعایت احتیاط و ملازمت تقوا سفارش و توصیه می شد و حدود مصرف شخصی و اجتماعی مجاز، با توجه به نیاز و موقعیت او، معین می گردید و اگر نماینده ای بر خلاف تعهدات خود عمل می کرد، ایشان تأکید داشته که اجازه ایشان باید مسترد گردد. از سوی دیگر، امام خمینی (س) در سلسله فقها و مراجعِ برجسته اجازه نقل حدیث قرار دارد که به رسم سیره علما و فقهای گذشته، از استادان خود اجازه روایی دارد؛ چنان که در مواردی برای دیگران نیز اجازه هایی صادر کرده است. جعفر سبحانی نقل کرده است از ایشان اجازه نقل حدیث خواسته و ایشان به وی اجازه داده و افزوده است کتاب مستدرک الوسائل را از شیخ حدیث خود، شیخ عباس قمی و او از محدث نوری به طرق خود نقل می کند. ایشان همچنین در چند مورد در ضمن اجازه امور حسبیه، با عبارت «اجازه نقل احادیث معتبره از کتب معتمده اصحاب» برای چند تن از روحانیان، اجازه صادر کرده و به برخی یاران خود مانند حسن صانعی نیز به صورت شفاهی اجازه نقل حدیث از طریق سندی که در آغاز چهل حدیث آورده، داده است.

امام خمینی (س) افزون بر فعالیت های سیاسی و اجتماعی و داشتن کرسی تدریس در علوم گوناگون اسلامی، اهل تألیف، تصنیف و حاشیه نگاری و حتی تقریرنویسی نیز بوده است. تنوع و ابعاد نوشته های ایشان، نشان از احاطه علمی و جامعیت ایشان در علوم اسلامی دارد. در این میان، تعلیقه ایشان بر وسیلة النجاة، نخستین حاشیه و اثر فتوایی ایشان، از سال ۱۳۶۵ق/ ۱۳۲۵ش آغاز شده و در سال ۱۳۷۲ق/ ۱۳۳۲ش به پایان رسیده است و تعلیقه بر عروة الوثقی در سال ۱۳۷۲ق/ ۱۳۳۲ش آغاز شده و هفتم جمادی الاولی ۱۳۷۵ق/ ۱۰/۱۰/۱۳۳۴ش به پایان رسیده است بر این اساس، این دو اثر فتوایی ایشان سال ها پیش از رحلت بروجردی نوشته شده بود؛ اما پس از فوت وی، وقتی از ایشان درخواست رساله شد، نپذیرفت و یادآور شد حاشیه ها موجود است و نیازی به هزینه اضافی نیست پس از اصرار دوستان و شاگردان ایشان نیز به صراحت گفت تا مقلدی نباشد اجازه چاپ رساله را نخواهد داد و اگر مقلدی باشد، کسی پیدا خواهد شد که آن را چاپ کند؛ در حالی که حدود صد تن از شاگردان امام خمینی (س)، ازجمله ربانی املشی در جایگاه مقلدان ایشان، درخواست رساله داشتند. سرانجام با توجه به نیاز مقلدان به رساله و اصرار علاقه مندان، قرار شد با توجه به حاشیه بر عروة الوثقی و وسیلة النجاة، رساله ای تدوین شود. و توسلی و ربانی املشی در اجازه و موافقت ایشان برای تدوین رساله نجاة العباد نقش اساسی داشتند.

چند تن از شاگردان امام خمینی (س) با اشراف عبدالعظیم محصل نیشابوری برای در دسترس قرار دادن فتاوای ایشان رساله نجاة العباد را به عنوان نخستین رساله عملیه امام خمینی (س) تدوین و منتشر کردند. پس از آن، حاشیه بر توضیح المسائل بروجردی در شعبان ۱۳۸۱ق/ دی ۱۳۴۰ش تنظیم و منتشر شد؛ سپس برخی فضلا این حاشیه را در متن رساله درج کردند که با عنوان رساله توضیح المسائل منتشر و جانشین رساله نجاة العباد شد. این رساله در یازدهم خرداد، چهار روز پیش از قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ به قلم مجتبی تهرانی چاپ و منتشر شد؛ البته امام خمینی (س) هنگام چاپ رساله با وجود اصرار افراد دست اندرکار بر پیش خرید پنجاه یا صد نسخه که امری مرسوم بود، نپذیرفت و یادآور شد حتی یک نسخه هم نخواهد خرید و یک نسخه نیز از محل بیت ایشان نباید بخش شود. از این رو، برخی شاگردان شماری از نسخه ها را خریدند و پخش کردند ایشان پیشنهاد علی آخوندی ناشر دارالکتب الاسلامیه قم مبنی بر لزوم پیش خرید شماری از نسخه های عروة الوثقی همراه با حاشیه ایشان را نیز که دیگر مراجع پذیرفته بودند، نپذیرفت و یادآور شد نیازی به چاپ حاشیه ایشان بر عروه نیست، و این ناشر نیز کتاب را بدون پاورقی ایشان چاپ کرد؛ در حالی که چاپ و نشر حاشیه بر عروة الوثقی هر یک از علما در آن شرایط، به معنای قرارگیری این افراد در ردیف مراجع تراز اول بود؛ چنان که در حدود سال های ۱۳۴۱–۱۳۴۲ پس از آغاز مبارزات امام خمینی (س) که مراجعه و پرداخت وجوهات شرعی به ایشان افزایش یافت، افرادی با پرداخت مبالغ زیاد یک یا چند نسخه رساله عملیه برای شهر خود می خواستند که با پاسخ منفی ایشان روبه رو می شدند؛ همچنین ایشان در پاسخ یکی از روحانیان از رساله معتبر (و در حقیقت درخواست رساله) او را به کتابفروشی ها ارجاع داد.

امام خمینی (س) که پس از تأیید رساله تدوین شده، حاضر هزینه کردن برای چاپ و نشر آن نشد، هزینه چاپ آن که ۵۴۰۰ تومان را یکی از تجار و ناشران تهران، حسین مصدقی و بخشی دیگر را مجتبی تهرانی و مرتضی تهرانی از شاگردان ایشان پرداختند. افزون بر این امام خمینی (س) اعلام کرد کسی حق ندارد رساله ایشان را برای جذب مقلد به رایگان در اختیار دیگران قرار دهد؛ از این رو گفته شده در تاریخ مرجعیت ایشان حتی یک رساله به رایگان به کسی داده نشد. بارها برخی روحانیان و غیر آنان که با سنت رایج خو گرفته بودند، با مراجعه به دفتر امام خمینی (س) درخواست رساله عملیه داشتند و وقتی با پاسخ منفی روبه رو می شدند و گفته می شد رساله در اختیار ندارند، شگفت زده می شدند. البته این واکنش ها در بسیاری از افراد، به جای زدگی و دوری گزینی از ایشان، سبب جذب بیشتر و کمک زیادتر آنان به حوزه و نهضت امام خمینی (س) می شد ایشان که بیشتر حاشیه بر وسیلة النجاة سیدابوالحسن اصفهانی را نوشته بود و منتشر شده بود، هنگام تبعید در ترکیه و سپس در نجف دو جلد کتاب فتوایی مهم خود را با استفاده از حاشیه های یادشده و افزودن ابوابی جدید با عنوان تحریر الوسیله نگاشت و از آن زمان تاکنون به عنوان منبع نخست و جامع فتاوایی ایشان مورد توجه عموم و نیز حوزه های علمیه بوده است.

پاسخ به استفتائات: امام خمینی (س) همانند دیگر مراجع تقلید پیشین و معاصر خود، از آغاز مرجعیت تا زمان رحلت، به استفتائات و پرسش های شرعی مقلدان، از قشرها و طبقات مختلف مردم ایران و سایر کشورها، پاسخ داده است. ایشان در سال های نخست مرجعیت، خود شخصاً به استفتائات پاسخ می داد؛ اما پس از رحلت حکیم در سال ۱۳۹۰ق/ ۱۳۴۹ش و افزایش شمار استفتائات، به پیشنهاد بعضی از یاران و شاگردان و موافقت ایشان، «هیئت استفتائات» در نجف اشرف تشکیل شد و سیدعباس خاتم یزدی سیدجعفر کریمی، حسین راستی کاشانی و محمدحسن قدیری، وظیفه پاسخگویی به پرسش های رسیده را بر اساس مبانی و فتاوای ایشان بر عهده گرفتند. پاسخ ها پس از ملاحظه، تصحیح و تأیید امام خمینی (س)، به دست ایشان مُهر می شد؛ سپس برای سؤال کنندگان فرستاده می شد. با هجرت امام خمینی (س) به پاریس و استقرار ایشان در نوفل لوشاتو، تنها به نوعی بخش سیاسی دفتر نجف فعال شد. با بازگشت امام خمینی (س) به ایران، دفتر قدیمی قم در محله یخچال قاضی، محل جلسات استفتا و پاسخگویی به آن بود و خاتم یزدی، کریمی، قدیری و راستی کاشانی از اعضای آن بودند. برخی استفتائات امام خمینی (س)، نخست به صورت ضمیمه توضیح المسائل ایشان به چاپ رسیده است. گزیده ای از آنها نیز به صورت موضوعی به دست افراد مختلف گردآوری و به صورت مستقل یا همراه فتاوای دیگر، منتشر شده است. دفتر انتشارات اسلامی، وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم نیز مجموعه ای از استفتائات امام خمینی (س) را در سه جلد منتشر کرده است. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س) همه اسناد موجود استفتائات را در سال ۱۳۹۲ و در ده جلد تدوین کرده، در مجموعه آثار امام خمینی (س) با عنوان «موسوعة الامام الخمینی» از جلد ۳۲ تا ۴۱ منتشر کرده است.

مرجعیت امام خمینی (س) با اینکه در همان آغاز موافقان بسیار داشت، مخالفانی نیز داشت. استعمارگران و رژیم پهلوی نه تنها با مرجعیت که با نام و حضور ایشان در میان مردم و حوزه های علمیه موافق نبودند و با دستگیری و تبعید به ترکیه و عراق، در صدد حذف ایشان بودند. و هر صدایی به نام و به طرفداری از ایشان را سرکوب می کردند. استعمارگران و رژیم پهلوی که از مرجعیت عامه و نفوذ امام خمینی (س) به وحشت افتاده بودند و منافع غارتگرانه و استعماری خود را در خطر می دیدند، با کارشکنی و دروغ پردازی، با همه توان و انواع توطئه ها در تلاش بودند مردم را از تقلید و راهنمایی های ایشان بازداشته، محروم کنند و در اینجا به برخی محورهای آن اشاره می شود:

• بازداشت، حبس و تبعید: در داخل ایران هر عالمی به اعلمیت امام خمینی (س) رأی داد، بازداشت، تبعید یا زندان و شکنجه شد؛ حتی برخی مقلدان نیز تحت تعقیب قرار گرفتند. رساله عملیه ایشان ممنوع و جمع آوری می شد؛ چنان که برخی متحجران یا واعظان درباری با تهمت ها و سم پاشی ها با رژیم پهلوی همراهی کرده، سعی می کردند که مردم را از تقلید امام خمینی (س) بازدارند. ساواک بر بازداشت، تبعید یا حبس کسانی که مرجعیت امام خمینی (س) را تبلیغ می کردند و عاملان تهیه تلگرام هایی که طلاب پیرو امام خمینی (س) در هر شهرستان (مقیم حوزه علمیه قم) تهیه می کردند، تأکید کرده است و بر این اساس، شماری نیز دستگیر شدند. ساواک افزون بر منع تسلیت گویی و جلوگیری از مخابره آنها، تلاش های روحانیان مبارز داخل و خارج ایران را برای گسترش مرجعیت امام خمینی (س) با حساسیت ویژه پیگیری و گزارش می کرد. به عنوان نمونه، پس از اعلامیه های مدرسان قم بر اعلمیت و ارجاع مردم به امام خمینی (س)، مقدم رئیس اداره کل سوم ساواک، به ساواک قم دستور داد در صورت صحت مخابره تلگرام و معرفی امام خمینی (س) به جانشینی حکیم، منتظری و ربانی را دستگیر کند. ساواک برخی از کسانی که اعلامیه دوازده نفره را امضا کرده بودند، بازداشت و تبعید کرد و برخی را تحت پی گرد قرار داد. همچنین ساواک فعالیت های مبلغان مرجعیت و اعلمیت امام خمینی (س) را در سراسر کشور ازجمله تلاش های مدنی، اشرفی اصفهانی، سعیدی و روحانیان مبارز مشهد را زیر نظر داشت و آنان را به تبعید و زندان تهدید یا بازداشت کرد علی اصغر مروارید، ابوالقاسم خزعلی و غلامرضا صلواتی ازجمله کسانی بودند که به شش تا هجده ماه اقامت اجباری در زابل محکوم شدند. اعلامیه انجمن اسلامی دانشجویان آمریکا و کانادا تا حدودی برخوردهای منفی رژیم پهلوی را با حامیان مرجعیت امام خمینی (س) نشان داده، در پایان دخالت رژیم پهلوی را در امر مرجعیت محکوم کرده، از دیدگاه عالمان متعهد در معرفی امام خمینی (س) به عنوان مرجع اعلم، حمایت کرده است.
• جلوگیری از تسلیت ها: ساواک از تسلیت های علمای ایران به امام خمینی (س) پس از فوت حکیم، چون آنها را نوعی تبلیغ برای مرجعیت ایشان می دانست، جلوگیری می کرد. گزارش های ساواک در خرداد ۱۳۴۹ حاکی از جلوگیری این گونه تلگرام ها و دستگیری عاملان اصلی تهیه آنهاست؛ چنان که از مخابره پیام تسلیت حدود پنجاه تن از مدرسان که منتظری، ربانی شیرازی و یحیی انصاری آن را تهیه کرده بودند، جلوگیری کرد. این تلگرام به صورت اعلامیه ای در قم و شهرستان ها پخش شد.
• تهدید و تطمیع: مأموران ساواک در کشورهای اسلامی و شیعه نشین نیز با هماهنگی سفارتخانه های ایران، فعالیت های گسترده ای در میان مسلمانان با هدف بدنام کردن امام خمینی (س) دنبال می کردند و عالمان و شیعیان و ایرانیان مقیم خارج را تهدید و تطمیع و زیر فشار قرار می دادند که از ایشان تبلیغ و تقلید نکنند؛ ازجمله پس از اعلام علمای هند در لکنهو بر اعلمیت امام خمینی (س)، سفیر ایران از دهلی با هماهنگی ضیاء علیخان، والی رامپور به آنجا رفت تا علما و مردم را از تقلید ایشان بازدارد که سخنان وی چندان مؤثر واقع نشد؛ همچنین پس از آنکه شریعت اصفهانی در کراچی و برخی علمای پاکستانی دیگر امام خمینی (س) را اعلم اعلام کردند و مردم را به تقلید از ایشان فراخواندند، یحیی خان رئیس جمهور آن روز پاکستان، با زد و بند سیاسی رژیم ایران با وی، علمای شیعه پاکستان ازجمله شریعت اصفهانی را احضار کرده، به آنان هشدار داد از معرفی ایشان به عنوان مرجعیت شیعه خودداری کنند؛ اما شریعت اصفهانی در پاسخ تأکید کرد تعیین مرجعیت جزء مسائل دینی است و ارتباطی به دولت پاکستان ندارد. وی تأکید کرد، بسیاری از شیعیان پاکستان از ایشان تقلید می کنند و فشار دولت به علمای پاکستان نمی تواند واقعیت را دگرگون کند. البته برخی روزنامه های پاکستان در هماهنگی با سفارت ایران در پاکستان و استعمارگران، به سمپاشی علیه امام خمینی (س) پرداخته، تلاش کردند مردم پاکستان را به ایشان بدبین کنند. افزون بر این، نامه ای که در ۱/۷/۱۳۴۹ شماری از روحانیان متعهد ایران با امضای جبهه متحده اسلامی ایران دراین باره به یحیی خان نوشته اند، تا حدودی بازگوکننده کارشکنی هایی است که در پاکستان علیه مرجعیت امام خمینی (س) صورت گرفته است. شریعت اصفهانی نیز برابر این روزنامه ها با نگارش مقاله، مصاحبه و ارتباط پیگیر با مطبوعات، تبلیغات و پخش اعلامیه های امام خمینی (س)، توطئه های ساواک و ارتجاع منطقه را خنثی می کرد. رژیم بعثی عراق نیز نه از باب علاقه و اعتقاد به سیدابوالقاسم خویی، بلکه به سبب نگرانی و وحشتی که از مطرح شدن امام خمینی (س) در عراق داشت، با درگذشت حکیم به معرفی خویی پرداخت و از طرح مرجعیت امام خمینی (س) در میان شیعیان عراق به شدت جلوگیری کرد؛ زیرا آن رژیم به خوبی می دانست اگر ایشان در عراق شناخته شود و پایگاه مردمی پیدا کند، رژیم حزب بعث را ریشه کن خواهد کرد.
• ممنوعیت نام و آثار: رژیم پهلوی برای مقابله با مرجعیت امام خمینی (س)، ذکر نام ایشان را در منابر و آثار و تألیفات، حتی شهریه ایشان ممنوع اعلام کرد و بارها به دفتر ایشان در قم هجوم برد و آن را غارت کرد و افرادی که برای ایشان وجوه شرعی می فرستادند، تحت پی گرد بودند رساله توضیح المسائل امام خمینی (س) پیش از انقلاب اسلامی، همانند دیگر آثار ایشان از کتاب های ممنوعه به شمار می رفت. در اسناد ساواک ده ها سند وجود دارد که از چاپ و پخش و نگهداری آن جلوگیری می شده است؛ از این رو رساله ایشان گاه بدون نام و گاه با نام مراجع دیگر، انتشار می یافت؛ چنان که نام امام خمینی (س) در حواشی ایشان بر رساله توضیح المسائل بروجردی و فتاوای ایشان بر عروة الوثقی، با نشانه اختصاری «خ» معین شده بود. ساواک در اظهار نظر خود آورده است بهتر است به جای «خ» همان «خمینی» آورده شود تا کمتر جلب نظر کند یا اینکه در شمار کتاب های مضره، جمع آوری شود. همچنین ساواک از چاپ، نشر و نصب عکس ایشان در خانه ها، مغازه ها و مراکز عمومی جلوگیری می کرد.

از سوی دیگر، خانه امام خمینی (س) در قم پس از تبعید ایشان، بارها مورد حمله و هجوم نیروهای ساواک قرار گرفت؛ ازجمله نیروهای امنیتی در سال ۱۳۴۶ با هجوم به خانه و کتابخانه امام خمینی (س) در خیابان حجتیه، اسناد و مدارک را با خود بردند و رفت و آمد به خانه و کتابخانه را ممنوع کردند. در سال ۱۳۴۹ خانه و کتابخانه ایشان بازرسی شد و برخی آثار ایشان توقیف شد. ساواک هرچه تلاش کرد میان امام خمینی (س) و مردم فاصله بیندازد، موفق نشد، از این رو تصمیم گرفت با پخش شماری از کتاب ها و رساله های ایشان و اعلام آنکه از سوی ساواک می باشد، مردم را به ایشان بدبین کند ولی موفق نشد با تعطیلی دفتر، شهریه امام خمینی (س) به نام میرزااحمد آشتیانی و پس از وی به نام فرزندش میرزامحمدباقر آشتیانی پرداخت می شد.

پیوند روحانیت و به ویژه مراجع تقلید با مردم، به پیروی از پیوند آنان با پیامبران(ع) و امامان معصوم(ع) پیوندی عمیق است. در این میان، امام خمینی (س) مردمی ترین شخصیت تاریخ معاصر ایران است که از این ویژگی در همه دوران مبارزه و رهبری ملت ایران پیش و پس از پیروزی انقلاب اسلامی برخوردار بوده است. ویژگی هایی چون اخلاص در گفتار و عمل، ایستادگی بر مواضع، شجاعت، طرفداری از محرومان و صداقت و یکرنگی با مردم به گونه ای که هیچ گاه مردم را نامحرم نمی دانست و مسائل را با مردم در میان می گذاشت، از عوامل گرایش مردم به ایشان بود. با این حال، گفتار امام خمینی (س) از جایگاه یک مرجع دینی، قداست و احترامی شگفت انگیز برای ایشان پدیدآورد که به شیفتگی و عشق مردم به ایشان انجامید؛ البته این عشق و علاقه یک طرفه نبود و دوطرفه بود. از این رو چنین رابطه ای در تاریخ بشریت کم نظیر است و تنها در تاریخ صدر اسلام و یاران پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم(ع) می توان نظیر و مشابه آن را جستجو کرد.

امام خمینی (س) فلسفه پیوند مردم با مراجع ازجمله خود ایشان را بدان جهت می داند که مردم دریافته اند مراجع دوستدار آنان و خواهان صلاح حال ملت و کشورند. آنان نیز دوستدار مراجع اند و پیروی از آنان را بر خود لازم می دانند. بخش مهمی از اسناد پرونده امام خمینی (س) در ساواک نیز مربوط به کنش ها و واکنش های مردمی و رفتار و عملکرد طرفداران و علاقه مندان ایشان است که می توان در ده موضوع دسته بندی کرد

• ابراز وفاداری و حمایت و پشتیبانی از امام خمینی (س) از راه های گوناگون
• فعالیت تبلیغی یا اظهار ارادت از طریق چاپ، فروش و نصب عکس امام خمینی (س)
• آمادگی برای برپایی تظاهرات ضد رژیم
• دیدار و ملاقات های گروهی و دسته جمعی با امام خمینی (س) به هدف کسب رهنمود و اجرای منویات ایشان
• پرداخت یا فرستادن وجوهات شرعی برای امام خمینی (س)
• فعالیت پیروان امام خمینی (س) در چاپ و توزیع اعلامیه های ایشان
• تلاش طرفداران و علاقه مندان امام خمینی (س) در تکثیر نوارهای سخنرانی ایشان
• کوشش یاران امام خمینی (س) در چاپ و پخش رساله و دیگر کتاب های ایشان
• نوشتن شعار در حمایت و پشتیبانی، با روش های مختلف
• موارد متفرقه.

این عناوین و موضوعات، محتوای اسناد موجود است که می تواند گوشه ای از رابطه عمیق و عاطفی امام خمینی (س) و مردم را بازگو کند. بدون تردید، ارتباط ایشان و مردم و نیز پشتیبانی مردم مسلمان ایران از ایشان، بیش از آن است که در پرونده انفرادی ایشان در ساواک گردآوری شده است. این محورها همه در جلدهای سیزدهم و چهاردهم سیر مبارزات امام خمینی (س) در آینه اسناد به روایت ساواک آمده است؛ همچنین دربارهٔ کارشکنی ها و توطئه های رژیم پهلوی در جلدهای شانزدهم و هفدهم همین کتاب سندهای بسیاری آمده است.

حفظ و رعایت احترام مراجع به ویژه آنان که مرجعیت عامه داشتند، ویژگی های بارز امام خمینی (س) بود. ایشان با دقت و ظرافت هرچه بیشتر تلاش می کرد با موضع خویش ابهت و حرمت آنان را نشکند و آنان را تصمیم گیرنده نهایی معرفی کند. ایشان برابر بروجردی این موضع را به وضوح نشان داد و با آنکه در مسائل درونی حوزه و با نگاهی که در بیت وی رواج داشت، چندان موافق نبود، برابر مرجعیت عامه وی کمال تواضع و خضوع را داشت؛ چنان که هنگام تدریس در مسجد سلماسی از کسانی که در زمان حیات بروجردی رساله چاپ و منتشر کرده بودند، انتقاد کرد و یادآور شد برابر بروجردی که پرچم دار اسلام است، نباید قد علم کرد؛ نیز هنگام تدریس، وقتی نقدی به برخی دیدگاه های فقهی وی داشت، از وی به «بعض الاکابر» تعبیر می کرد؛ با اینکه در بررسی اقوال دیگر علما به صراحت دیدگاه آنان را نقل و نقد می کرد. نیز وقتی محمدرضا پهلوی به قولی که به بروجردی دربارهٔ برچیدن بساط بهائیت داده بود، با مخالفت امریکایی ها کوتاه آمد و اقدامی نکرد؛ بروجردی به شدت ناراحت شد؛ به گونه ای که گفت دیگر در قم نمی ماند. امام خمینی (س) در جلسه ای که با حضور فضلای تراز اول آن روز حوزه، برای بررسی برخورد مناسب با این مسئله تشکیل شده بود، یادآور شد باید به شدت این قضیه را پیگیری کرد تا دیگر رژیم پهلوی جرئت نکند با سخنان بروجردی مخالفت کند. ایشان نامه ای نیز دراین باره به محمدرضا پهلوی نوشت که برخی آن را امضا نکردند. ایشان از شدت عصبانیت آن نامه را پاره کرد و گفت: «نابودی من و تو مسئله ای نیست، ولی اگر مرجع تقلیدی مثل بروجردی شکست بخورد، اسلام از بین رفته است»؛ حتی ایشان حاضر نبود کلامی بر زبان آورد که موقعیت بروجردی تضعیف شود یا شائبه ای از آن به همراه داشته باشد؛ برای نمونه هنگام مخالفت بیت بروجردی با فلسفه، به یکی از فضلای حاضر که فلسفه می گفت، یادآور شد یا فلسفه نگوید یا چند ماهی تعطیل کند تا سر و صداها بخوابد. ولی او که ذاتاً فرد جسوری بود، تأکید کرد که درس فلسفه را تعطیل نخواهد کرد. امام خمینی (س) با کمی عصبانیت گفت: «جوانی نکن با مرجع مسئول حوزه نمی شود طرف شد. »

امام خمینی (س) همین موضع را برابر مراجع صاحب نفوذ دیگر نیز داشت؛ برای نمونه وقتی کتاب تحریر الوسیله ایشان در نجف اشرف به چاپ رسید و با وجود مراجع نجف، ایشان در روی جلد به زعامت حوزه های علمیه معرفی شده بود، به آن اعتراض کرد و یادآور شد اگر این عنوان را از پشت جلد کتاب برندارند، دستور خواهد داد همه این کتاب ها را در رودخانه دجله بریزند؛ از این رو ناگزیر به محو آن شدند ایشان در زندگی و سیره عملی خویش، نهایت حرمت را بارها و بارها نشان داد و برابر رژیم های ایران و عراق بارها کوشید موضع یکسان نهاد مرجعیت را نشان دهد و ارج مراجع را پیش آنان نمایان کند؛ برای نمونه، وقتی مطلع شد دولت عراق سیدمحمود شاهرودی، یکی از مراجع تقلید را احضار کرده است، شخصی را به استانداری کربلا فرستاد و با ستایش و دفاع از وی، احضار را منتفی کرد.

از سوی دیگر، با آنکه امام خمینی (س) در سلیقه ها و دیدگاه ها، ناهمسازی های روشنی با برخی مراجع داشت، هیچ گاه زبان به بدگویی نگشاد و از حرمت گذاری به آنان دریغ نکرد؛ برای مثال، وقتی ایشان و حکیم برای زیارت رجبیه به کربلا رفته بودند و رویت ماه برای حکیم ثابت شد و به نجف برگشت، امام خمینی (س) با اینکه اول ماه برای ایشان ثابت نشده بود، به احترام وی و اتحاد روحانیت، زیارت رجبیه را انجام نداد و به نجف برگشت. پس از رحلت حکیم نیز که با عید غدیر مصادف شده بود، عید نگرفت، چراغانی نکرد و با پرسش یکی از علاقه مندان غدیر، به فوت حکیم و لزوم بزرگداشت ایشان اشاره کرد. با وجود اینکه برخی مراجع از همدلی و همراهی با امام خمینی (س) دریغ کردند، این گونه برخوردها، از موضع کریمانه و محترمانه ایشان نکاست، با مواضع سیاسی آنان با سعه صدر برخورد کرد، به مناسبت های معمولی از فرستادن پیام تسلیت یا برخی آداب دیگر روی برنتافت و در زبان و قلم، جمله ای که از شأن آنان بکاهد یا ذهنیت خاصی ایجاد کند، ادا نکرد. این همه در شرایطی بود که تندروانی جز به حذف و تضعیف، زبان نمی گشادند.

در زندگانی سیاسی امام خمینی (س)، تنها یک مرتبه برخورد صریحی با یکی از مراجع یعنی سیدکاظم شریعتمداری صورت گرفت. در این مورد نیز ایشان در سخنرانی های عمومی مطلبی نگفت؛ اما همان موضع غیرعلنی نیز پس از یک دوره طولانی صبر و حوصله و متانت انجام یافت. از شروع مبارزه تا پیروزی انقلاب اسلامی، امام خمینی (س) بارها و بارها از تفرقه افکنی و ایجاد شکاف آن شخص در نهاد مرجعیت شیعی گلایه مند بود. تأسیس دارالتبلیغ، پاسخ تلگرام محمدرضا پهلوی و مواضع دیگر وی، موضع یکپارچه مرجعیت شیعی را برابر رژیم پهلوی می شکست؛ اما ایشان در تمامی این وقایع، به حرمت منصب مرجعیت سکوت می کرد. با اوج گیری نهضت صف سازی ها افزون شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی آشوب های آذربایجان و قم رخ داد. شریعتمداری در مسائل گوناگون چون رأی به جمهوری اسلامی، خبرگان قانون اساسی یا مجلس شورای اسلامی به موضع گیری پرداخت. امام خمینی (س) در تمامی این احوال خویشتن دار بود و از گلایه ای پنهانی و نه چندان عام، پا را فراتر ننهاد؛ حتی در تکریم و حرمت وی تا آنجا که ممکن بود، کوشید. محمدتقی فلسفی به عنوان رابط امام خمینی (س)، در سه جلسه برای جلوگیری از رفتارهای شریعتمداری، به دیدار او رفت و هرچه شریعتمداری پیشنهاد داد، امام خمینی (س) پذیرفت؛ به گونه ای که مایه شگفتی شریعتمداری شد. و تنها پس از کشف ارتباط وی با کودتای نافرجام، چاره ای جز تضییق حوزه ارتباطات وی نبود.

امام خمینی (س) نه تنها با مراجع تقلید، بلکه با آنان که به اعتبار جایگاه علمی و عملی در صراط مرجعیت بودند نیز رفتاری بسیار ظریف و دقیق داشت و هتک شخصیت آنان را برنمی تابید و به شخصیت آنان حرمت می نهاد؛ برای نمونه، عنصری فرصت طلب که شئون روحانی مسجدی در تهران را داشت، مدعی شده بود شخصاً از سوی امام خمینی (س) مأمور است وجوه شرعیه مردم را به نفع فلسطینی ها جمع آوری کند. از ایشان درستی این نمایندگی را با نام و نشان، سؤال کرده بودند که ایشان به این استفتا پاسخ نداد و یادآور شد چون این شخص با یکی از شخصیت هایی مرتبط است که در صراط مرجعیت است و با پاسخ، او لطمه خواهد دید، از این رو سؤال کلّی باشد تا پاسخ داده شود.

امام خمینی (س) همین روش و شیوه را نیز از شاگردان و هواداران خویش نیز می طلبید. توهین به مراجع را بسیار ناروا می شمرد و تندروان را نکوهش می کرد و غیبت و بدگویی عالمان دین را زشت می شمرد. بارها مخاطبان جوان خویش را به تحمل و سعه صدر و حفظ حرمت بزرگان دین فرا می خواند و با کسانی که این شیوه را رعایت نمی کردند، برخورد می کرد؛ ازجمله به علت غیبت کردن یکی از شاگردان پشت سر برخی مراجع تقلید، به اعتراض، سه روز درس را تعطیل کرد. ایشان در دوران مبارزه با رژیم پهلوی که به رهبری شناخته شد نیز بر حفظ حرمت دیگر مراجع تأکید داشت و اجازه نمی داد کم ترین اهانتی به دیگر مراجع بشود؛ برای نمونه پس از آزادی از زندان و حصر در سال ۱۳۴۳ در نخستین سخنرانی خود، در مسجد اعظم قم از همه علما و مراجع چه آنان که به مبارزه وارد شده بودند و چه غیر آنان، سپاسگزاری کرد و با توجه به انتقادهایی که برخی افراد در حوزه به بعضی مراجع به دلیل همراهی نکردن با نهضت می کردند، به طلاب نوجوان و جوان سفارش کرد به دیگر مراجع اهانت نکنند. ایشان اهانت به مراجع را باعث قطع ولایت میان اهانت کننده و پروردگار دانست که به حیثیت اسلام و کل جامعه اسلامی لطمه می زند. ایشان در سخنی دیگر، اهانت به مراجع را به منزله جنگ با خدا شمرد؛ در عین حال، بعضی از مراجع را نیز از اقدامات نسنجیده و خلاف مصلحت پرهیز می داد و از آنان می خواست به حیثیت و شأن خود و روحانیت، لطمه وارد نکنند؛ چنان که برای جایگاه مرجعیت شرایط و اوصافی قائل بود که بدون آنها مرجعیت جامع شکل نخواهد گرفت.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی به جز امام خمینی (س) چند مرجع دیگر، خویی، خوانساری، گلپایگانی، مرعشی نجفی، سیدحسن طباطبایی قمی و شریعتمداری مطرح بودند. مراجع دیگری همچون میرزاهاشم آملی، سیدصادق روحانی، سیدمحمدباقر صدر و در شیراز بهاءالدین محلاتی نیز بودند. امام خمینی (س) با استفاده از پایگاه مرجعیت شیعه، توانست رژیم پهلوی را غیر مشروع و حکومت اسلامی را عنوان طرح جایگزین، معرفی کند. حوزه های علمیه و مردم نیز با توجه به این پایگاه در طول مبارزات از ایشان پیروی کردند که نتیجه آن، سقوط رژیم پهلوی و استقرار جمهوری اسلامی شد. مردم، روحانیت، حوزه ها و مراجع تقلید نیز پس از پیروزی انقلاب اسلامی حمایت و پشتیبانی خود را از انقلاب اسلامی و امام خمینی (س) اعلام می کردند. همراهی مراجعی مانند مرعشی نجفی و گلپایگانی با امام خمینی (س) و تلاش برای حفظ انقلاب، از نمونه های این همراهی است.

با پیروزی انقلاب اسلامی و استقرار جمهوری اسلامی، مقلدان امام خمینی (س) در داخل و خارج کشور به سرعت و بیش از گذشته افزایش یافت. خبرگان تدوین قانون اساسی که بیشتر آنان را فقها و مجتهدان شناخته شده تشکیل می دادند، در سال ۱۳۵۸ هنگام تدوین قانون اساسی در اصل یکصد و هفتم، مرجعیت و رهبری امام خمینی (س) را از سوی اکثریت قاطع مردم پذیرفته شده دانستند و بر همین اساس مسئولیت های ناشی از ولایت امر و امامت امت را طبق اصل یکصد و ده قانون اساسی بر عهده ایشان شمردند. فقهای تدوین قانون اساسی، با تصویب این اصل و این نگاه به مرجعیت مرجعیت دینی را از عرصه تنگ نظرانه گذشته ـ که معلول عوامل بسیاری بود ـ به جایگاه حقیقی آن که در راستای مرجعیت پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) بود، بازگرداندند.

امام خمینی (س) از موضع رهبری انقلاب و نظام اسلامی و با پایگاه مرجعیت دینی در بسیاری از مسائل و مشکلات پیش روی جامعه، انقلاب و نظام ازجمله در بسیاری از مشکلات فقهی دستگاه های قانون گذاری، اجرایی و قضایی کشور نیاز به نظر شرعی و فتوای فقهی ایشان بود، رهنمود و فتاوای راه گشایی را صادر کرد که در مقاله های مختلف این دانشنامه گزارش و بررسی شده است؛ چنان که پیش از آن دیدگاه های فقهی مهمی را در منابع فتوایی خود به ویژه تحریر الوسیله منتشر کرده بود. البته ایشان در بازنگری قانون اساسی در سال ۱۳۶۸ قید مرجعیت به معنای متداول آن را شرط لازم برای رهبری نشمرد و شرط اجتهاد را کافی دانست و افزود از آغاز نیز با این شرط موافق نبوده است.

امام خمینی (س) با دعوت از روحانیان و مراجع برای حضور در همه صحنه های مهم انقلاب و نظام، مانند انتخابات و پرهیز از مسامحه در امور مسلمانان که گناهی نابخشودنی و در رأس گناهان کبیره است، از آنان می خواست همواره همراه و یار نظام اسلامی باشند و تحت تأثیر نسبت های ناروای بدخواهان قرار نگیرند و بدانند اگر جمهوری اسلامی ایران شکست بخورد، رژیم مورد رضایت امام زمان(ع) یا رژیم دلخواه آنان تحقق پیدا نخواهد کرد؛ بلکه رژیمی وابسته به شرق یا غرب روی کار خواهد آمد و محرومان جهان که به اسلام و حکومت اسلامی روی آورده اند، مأیوس خواهند شد.

دانشنامه امام خمینی (س)

منابع

- قرآن کریم.

- آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، میرزای شیرازی، تهران، وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.

- احمدی میانجی، علی، خاطرات فقیه اخلاقی آیت الله احمدی میانجی، به کوشش عبدالرحیم اباذری، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

- اشرفی اصفهانی، محمد، عروج خونین، تهران، شاهد، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.

- امام خمینی (س)، سیدروح الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

- امام خمینی (س)، سیدروح الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

- امام خمینی (س)، سیدروح الله، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

- امام خمینی (س)، سیدروح الله، ولایت فقیه، حکومت اسلامی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ بیستم، ۱۳۸۸ش.

- امامی، محمدمهدی، اندیشه های فقهی ـ سیاسی آیت الله العظمی گلپایگانی در عصر غیبت، قم، انتشارات ائمه(ع)، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.

- امینی، ابراهیم، خاطرات، چاپ شده در سرگذشت های ویژه از زندگی امام خمینی (س)، تدوین مصطفی وجدانی، پیام آزادی، چاپ دوازدهم، ۱۳۷۲ش.

- امینی، ابراهیم، مصاحبه، مجله حوزه، شماره ۴۹، ۱۳۷۱ش.

- انصاری، حمید، حدیث بیداری، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ بیستم، ۱۳۸۰ش.

- انصاری، حمید، مهاجر قبیله ایمان، نگاهی به زندگی نامه یادگار امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

- باقری بیدهندی، ناصر، نجوم امّت: زندگانی مرحوم آیت الله العظمی حاج سیدمحمدهادی میلانی، مجله نور علم، شماره ۲۵، ۱۳۶۶ش.

- بذرافشان، مرتضی، شهید هاشمی نژاد، چاپ شده در گلشن ابرار، قم، معارف، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

- خادمیان، محمدرضا، صفایی نامه، مؤسسه کتاب شیعه، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.

- خلخالی، صادق، خاطرات آیت الله خلخالی، تهران، سایه، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

- خامنه ای، سیدعلی، شرح اسم (زندگی نامه آیت الله سیدعلی حسینی خامنه ای، ۱۳۱۸–۱۳۵۷)، تدوین هدایت الله بهبودی، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی، چاپ دوم، ۱۳۹۲ش.

- پسندیده، سیدمرتضی، خاطرات آیت الله پسندیده، گفته ها و نوشته ها، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.

- پسندیده، سیدمرتضی، یاران امام به روایت اسناد ساواک آیت الله سیدمرتضی پسندیده، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

- پورمحمدی، حسین، خاطرات، چاپ شده در تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی (از مرجعیت امام خمینی (س) تا تبعید)، به کوشش عبدالوهاب فراتی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

- توسلی، محمدرضا، روزنامه جمهوری اسلامی، ۳۰/۱۱/۱۳۸۶ش.

- توسلی، محمدرضا، گفت وگوی حضوری، قم، آرشیو مؤسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی (س).

- جباری، محمدرضا، سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه(ع)، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (س)، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.

- جعفریان، رسول، مرجعیت سیاسی شیعه، مجله زمانه، شماره، ۷–۸، ۱۳۸۲ش.

- حائری، عبدالهادی، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، تهران، امیرکبیر، چاپ دوم، ۱۳۶۴ش.

- حاضری، مهدی، مقدمه، چاپ شده در اجازات امام خمینی (س)، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.

- حر عاملی، محمدبن حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.

- حسینیان، روح الله، سه سال ستیز مرجعیت شیعه (۱۳۴۱–۱۳۴۳)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.

- دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری، خبرگان ملت، شرح حال نمایندگان مجلس خبرگان رهبری، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

- دعایی، سید محمود، خاطرات، چاپ شده در سرگذشت های ویژه از زندگی امام خمینی (س)، تدوین مصطفی وجدانی، پیام آزادی، چاپ دوازدهم، ۱۳۷۲ش.

- دعایی، سید محمود، گوشه ای از خاطرات حجت الاسلام و المسلمین سیدمحمود دعایی، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.

- دفتر انتشارات اسلامی، مقدمه کتاب استفتائات، تألیف امام خمینی (س)، قم، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.

- دوانی، علی، خاطرات، چاپ شده در سرگذشت های ویژه از زندگی امام خمینی (س)، تدوین مصطفی وجدانی، پیام آزادی، چاپ دوازدهم، ۱۳۷۲ش.

- ربانی املشی، محمدمهدی، خاطرات، چاپ شده در سرگذشت های ویژه از زندگی امام خمینی (س)، تدوین مصطفی وجدانی، پیام آزادی، چاپ دوازدهم، ۱۳۷۲ش.

- ربانی املشی، محمدمهدی، آشنایی با شخصیت های اسلامی معاصر، آیت الله ربانی املشی عضو فقهای شورای نگهبان، مجله پیام انقلاب، شماره ۷۸، ۱۳۶۱ش.

- ربانی شیرازی، شیخ عبدالرحیم، یاران امام به روایت اسناد ساواک روایت پایداری شرح مبارزات حضرت آیت الله حاج شیخ عبدالرحیم ربانی شیرازی، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

- رجائی نژاد، محمد، خانه دیانت سرای سیاست، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.

- رحیمیان، محمدحسن، مجله پاسدار اسلام، شماره ۹۶، ۱۳۶۸ش.

رفیعی، علی، شهاب شریعت.

- درنگی در زندگی آیت الله مرعشی نجفی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.

- رنجبر، مقصود، عروج از زندان، زندگی و مبارزات شهید آیت الله سعیدی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.

- روحانی، سیدحمید، خاطرات، چاپ شده در سرگذشت های ویژه از زندگی امام خمینی (س)، تدوین مصطفی وجدانی، پیام آزادی، چاپ دوازدهم، ۱۳۷۲ش.

- روحانی، سیدحمید، حاج آقامجتبی تهرانی شاگرد دلباخته امام، مجله ۱۵ خرداد، شماره ۳۴، ۱۳۹۱ش.

- روحانی، سیدحمید، نهضت امام خمینی (س)، ج۱، تهران، عروج، چاپ پانزدهم، ۱۳۸۱ش.

- روحانی، سیدحمید، نهضت امام خمینی (س)، ج۲، تهران، عروج، چاپ پنجم، ۱۳۸۱ش.

- روحبخش اله آباد، رحیم، میراث مرجعیتی آیت الله بروجردی، مجله حضور، شماره ۴۳، ۱۳۸۱ش.

- سبحانی، جعفر، اصول الحدیث و احکامه فی علم الدرایه، قم، لجنهٔ ادارة الحوزهٔ العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.

- سبحانی، جعفر، جامعیت علمی و عملی امام خمینی (س)، مجله کیهان اندیشه، شماره ۲۹، ۱۳۶۹ش.

- ستاری، علی، خاطرات، چاپ شده در تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی (از مرجعیت امام خمینی (س) تا تبعید)، به کوشش عبدالوهاب فراتی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

- سروش محلاتی، خلیل، چهل پرده اشک، روزنامه جمهوری اسلامی، ویژه اربعین رحلت امام خمینی (س)، ۲۱/۴/۱۳۶۸ش.

- شرف الدین موسوی، عبدالحسین، المراجعات، تحقیق حسین الراضی، بیروت، بی نا، چاپ دوم، ۱۴۰۲ق.

- شرکت سهامی انتشار، بحثی دربارهٔ مرجعیت و روحانیت، تألیف گروهی از نویسندگان، تهران، چاپ اول، ۱۳۴۱ش.

- شیخ فرشی، فرهاد، تحلیلی بر نقش سیاسی عالمان شیعی در پیدایش انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹ش.

- شیرازی، علی (عبد)، سیره شهید اشرفی اصفهانی، تهران، شاهد، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.

- صابری همدانی، احمد، خاطرات آیت الله صابری همدانی، تدوین سیدمصطفی سیدصادقی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.

- صالح، سیدمحسن، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، تهران، مرکزاسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.

- صالحی نجف آبادی، نعمت الله، خاطرات، چاپ شده در تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی (از مرجعیت امام خمینی (س) تا تبعید)، به کوشش عبدالوهاب فراتی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

- صالحی، سیدعباس، امام و مرجعیت، مجله حوزه، شماره ۵۶–۵۷، ۱۳۷۲ش.

- صانعی، یوسف، خاطرات، چاپ شده در تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی (از مرجعیت امام خمینی (س) تا تبعید)، به کوشش عبدالوهاب فراتی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

- صدر، سیدمحمدباقر، تاریخ الغیبهٔ الصغری، بیروت، دارالتعارف، چاپ دوم، ۱۴۰۰ق.

- صدوقی، محمد، مجموعه اطلاعیه های سومین شهید محراب حضرت آیت الله صدوقی، تهران، وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.

- طاهری خرم آبادی، سیدحسن، خاطرات آیت الله سیدحسن خرم آبادی، تدوین محمدرضا احمدی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.

- طباطبایی، فاطمه، اقلیم خاطرات، تهران، پژوهشکده امام خمینی (س) و انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.

- عارف نقوی، سیدحسین، تذکره علمای امامیه پاکستان، ترجمه دکتر محمد هاشم، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اول، ۱۳۷۰ش.

- عسکراولادی، حبیب الله، خاطرات حبیب الله عسکراولادی، تدوین سیدمحمد کیمیافر، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۹۱ش.

- عسکراولادی، حبیب الله، خاطرات چاپ شده در امام خمینی (س) و هیئت های دینی مبارز، به کوشش محمدجواد مرادی نیا، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.

- علم، اسدالله، گفتگوهای من با شاه (خاطرات محرمانه امیراسدالله علم)، زیر نظر عبدالرضا (هوشنگ) مهدوی، تهران، ترجمه گروه مترجمان انتشارات طرح نو، چاپ سوم، ۱۳۷۱ش.

- علم، اسدالله، یادداشت های علم، تهران، انتشارت مازیار ـ معین، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.

- عماد دشتی، صدرالدین، کتابشناسی موضوعی ـ توصیفی آثار امام راحل، مجله حضور (ویژه نامه هشتمین سالگرد رحلت امام خمینی (س))، ۱۳۷۶ش.

- عمیدزنجانی، عباسعلی، روایتی از انقلاب اسلامی ایران، خاطرات حجت الاسلام و المسلمین عباسعلی عمید زنجانی، تدوین و پژوهش محمدعلی حاجی بیگی کندری، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

- عنایت، حمید، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، تهران، خوارزمی، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.

- فاکر، محمدرضا، خاطرات، چاپ شده در تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی (از مرجعیت امام خمینی (س) تا تبعید)، به کوشش عبدالوهاب فراتی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

- فراتی، عبدالوهاب، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی (از مرجعیت امام خمینی (س) تا تبعید)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

- فقیهی، لطفعلی، خاطره، چاپ شده در برداشتهایی از سیره امام خمینی (س)، تدوین غلامعلی رجایی، تهران، عروج، چاپ دوم، ۱۳۸۲ش.

- فلسفی، محمدتقی، خاطرات و مبارزات حجت الاسلام فلسفی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ چهارم، ۱۳۸۲ش.

- قربانی، محمدعلی، تاریخ تقلید در شیعه و سیر تحول آن، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.

- قرهی، عبدالعلی، خاطرات، چاپ شده در سرگذشت های ویژه از زندگی امام خمینی (س)، تدوین مصطفی وجدانی، پیام آزادی، چاپ دوازدهم، ۱۳۷۲ش.

- کرباسچی، غلامرضا، هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، تهران، بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.

- کریمی، سیدجعفر، گفت وگوی حضوری، قم، آرشیو مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س).

- کلانتر، سیدمحمد، مقدمه کتاب المکاسب، تألیف شیخ مرتضی انصاری، با تعلیق و تصحیح سیدمحمد کلانتر، قم، دارالکتاب، چاپ سوم، ۱۴۱۰ق.

- کیهان، روزنامه، ۱۲/۱/۱۳۴۰ش.

- گرامی، محمدعلی، خاطرات آیت الله محمدعلی گرامی، تدوین محمدرضا احمدی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.

- مرتضوی، سیدضیاء، گفتگو با یوسف صانعی.

- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، امام در آینه اسناد، سیر مبارزات امام خمینی (س) به روایت اسناد شهربانی، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.

- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، سیر مبارزات امام خمینی (س) در آینه اسناد به روایت ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.

- متین، مجله، آشنایی با دفتر مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س) در قم، شماره ۲، ۱۳۷۸ش.

- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.

- محتشمی پور، سیدعلی اکبر، خاطرات سیاسی، تهران، خانه اندیشه جوان، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.

- محلاتی، فضل الله، خاطرات و مبارزات شهید محلاتی، تهران، مرکز انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.

- مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

- مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.

- مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، مدرسه فیضیه به روایت اسناد ساواک، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

- مسعودی خمینی، علی اکبر، خاطرات آیت الله مسعودی خمینی، تدوین جواد امامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.

- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، صدرا، چاپ دهم، ۱۳۸۶ش.

- مظاهری، حسین، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

- ملایی توانی، علیرضا، نهضت امام خمینی (س) از لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی تا تبعید به ترکیه، چاپ شده در تحولات سیاسی ـ اجتماعی ایران (۵۷–۱۳۲۰)، به کوشش مجتبی مقصودی، تهران، روزنه، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

- منتظری، حسینعلی، بخشی از خاطرات فقیه عالیقدر حضرت آیت الله العظمی منتظری، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

- مؤمن، محمد، خاطرات، چاپ شده در سرگذشت های ویژه از زندگی امام خمینی (س)، تدوین مصطفی وجدانی، پیام آزادی، چاپ دوازدهم، ۱۳۷۲ش.

- مهری، سیدعباس، خاطرات، چاپ شده در سرگذشت های ویژه از زندگی امام خمینی (س)، تدوین مصطفی وجدانی، پیام آزادی، چاپ دوازدهم، ۱۳۷۲ش.

- نوری، حسین، آیینه داران حقیقت، مصاحبه های مجله حوزه، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.

- هاشمی رفسنجانی، اکبر، دوران مبارزه، زیر نظر محسن هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.

- یزدی طباطبایی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی فی ما تعم به البلوی (المحشی)، تحقیق احمد محسنی سبزواری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.

- یزدی، محمد، خاطرات آیت الله محمد یزدی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.